بخشی از مقاله
مقدمه:
انبیا و ائمه اطهار »علیهم السلام«، قانون گذاران، مجتهدان
و مصلحان جامعه در جهت دفع ستم و استقرار عدالت در
جامعه تلاش بسیارکردهاند که در این راستا التزام عملی به قوانین الهی، راهگشای یک زندگی سالم برای بشر
است. یکی از قوانین مربوط به خانواده بحث محارم و
غیر محارم می باشد که در شریعت مقدس اسلام به آن
پرداخته شده است. محرم در لغت از ریشه حرم به معنای
حرام قرار داده شده است و جمع آن محارم می باشد.3 اما
در اصطلاح فقه اسلامی شامل گروهی از خویشاوندان نزدیک نسبی، سببی و رضاعی میشود که ازدواج با آنها تا ابد حرام است مانند مادر و خواهر و خاله و عمه و
دختر برادر و دختر خواهر اما نگاه به آن ها جایز است.4
بررسی محرم و نامحرم در فقه اسلامی سابقه ای طولانی دارد و به صورت کلی نگاه فرهنگ اسلامی در این خصوص آن است که باید برای مسلمانان، محرم و نامحرم مشخص شود تا از روابط خارج از عرف زنان و
مردان نامحرم جلوگیری به عمل آمده و با این عمل بنیان
های خانواده و سلامت عمومی جامعه متزلزل نشود. از سوی دیگر در مساله ازدواج موارد حلال و حرام تعیین گردد تا با شناخت محارم، با بروز شبهات در این خصوص ازدواج های حلال در بن بست قرار نگیرد و از نتایج زیان بار ازدواجهای حرام جلوگیری شود. در پاسخ
به این نیازهای جامعه اسلامی و در راستای شفاف سازی
حدود روابط بین مرد و زن خداوند متعال در قرآن کریم محارم را با ترتیب خاصی معرفی نموده و با این عمل
محارم و نامحرمان برخی به صورت مستقیم و برخی
دیگر با واسطه معرفی نموده است.
3 - علامه حلی، حسن بن یوسف. تذکره الفقها، ج 1، ص 359
4 - همان، ج 1، ص .360
1
قرآن کریم در طرح محارمی که ازدواج مرد با آنان ممنوع
است، با اصالت بخشیدن به رحامت و حرمترحِمی، به بیان زنان محرم پرداخته است. آیه کریمه بیستوسوم
سوره نساء میفرمایدحُرﱢمَت:عَلَیأُمﱠهاتُکُمْ»بَناتُکُمْوَوَ أَخَواتُکُعَمﱠاتُکُمْوَخالاتُکُمْوَوبَناتُالْأَخِوبَناتُالْأُخْتِ
أُمﱠهاتُکُمُوَأَرْضَعْنَکُمْاللاﱠتِیأَخَواتُکُمْوَمِنَالرﱠضاعَهِوَ
أُمﱠهاتُنِسائِکُمْرَبائِبُکُمُوَاللاﱠتِیحُجُورِکُمْفِینسائِکُمُنْ
اللاﱠتِیدَخَلْتُمْبِهِنﱠفَإِنْلَمْتَکُونُوادَخَلْتُمْبِهِنﱠفَلاجُناحَ
عَلَیْکُمْحَلائِلُوَأَبْنائِکُمُالﱠذِینَأَصْلابِکُمْمِنْتَجونْمَعُوا الْأُخْتَیْنبَیْنَإِلاﱠ قَدْماسَلَفَإِنﱠاللﱠهَکانَغَفُوراًرَحِیماً؛
»نکاح اینان بر شما حرام شده است: مادرانتان و دخترانتان
و خواهرانتان و عمههایتان و خالههایتان و دختران برادر و
دختران خواهر و مادرهایتان که به شما شیر دادهاند و خواهران رضاعی شما و مادران زنانتان و دختران همسرانتان که آن دختران در دامان شما پرورش یافتهاند و با آن همسران همبستر شدهاید. پس اگر با آنها همبستر نشدهاید، بر شما گناهی نیست که با دخترانشان ازدواج کنید و زنان پسرانتان که از پشت خودتان هستند و جمع
دو خواهر با هم، مگر آنچه که در گذشته رخ داده باشد
که خداوند آمرزنده مهربان است.«1 زنان فوق در سه دسته محارم و به ترتیب نسبی، رضاعی و مصاهره مطرح شدهاند. که وابستگان نسبی در ابتدا آمدهاند؛ سپس بر اساس پیوند خونی در شیرخوارگی، محرمات رضاعی در
رتبه دوم ذکر شده و در نهایت به محرمات ناشی از
مصاهره پرداخته شده است که در رتبه سوم و بر پایه قرارداد هستندٍ.
شیر خوردنی را که با شرایط که در شرع مقرر گردیده که
موجب محرمیت میگردد را رضاع میگویند. همچنین
رضاع در لغت به معنای شیر خوردن کودک از پستان
مادر، شیر دادن زن باردار به کودک و بچه شیر خوار را به دایه دادن آمده است.3
به طور کلی شیردادنی که علتمحرم شدن است، به دو
چیز ثابتمیشود:
✓ اول: خبر دادن عدهای که انسان از گفته آنان
یقین پیدا میکند.
✓ دوم: شهادت دو مرد عادل یا چهار زن که عادل
باشند. ولی باید شرایط شیر دادن را بگویند. مثلا بگویند ما دیدهایم که فلان بچه بیست و
چهار ساعت از پستان فلان زن شیر خورده و
چیزی هم در بین آن نخورده است، همچنین در
رابطه با سایر شرطها. ولیاگر معلوم باشد که شرایط را میدانند و در عقیده با هم مخالف نیستند و با مرد و زن هم در عقیده اختلافی ندارند، لازم نیست شرایط را شرحدهند.4
فرزندخواندگی عبارت از یک رابطه حقوقی است که بر
اثر پذیرفته شدن طفلی به عنوان فرزند، از جانب زن و مردی به وجود میآید؛ بدون آنکه پذیرندگان طفل، پدر و مادر واقعی آن طفل باشند. فرزندخواندگی نهادی است که به اشکال گوناگون، در بین جوامع و تمدنهای متنوع
تاریخی، نسبتا سابقه طولانی داردمحقّقان. برای پیدایش
آن علل متفاوتی ذکر کردهاند. بیشتر پژوهشگران بر این عقیدهاند که فرزندخواندگی، ریشه در نیاز نظامی و اقتصادی داشته و گاهی عوامل روحی و معنوی یا عاطفی موجب پیدایش آن شده است؛ در حال حاضر نیز این نهاد براساس نیازهای معنوی خانواده و کودک بدون سرپرست
استوار است.5 خداوند در سوره شوری می فرمالِلﱠهِیند:»
مُلْکُالسﱠمَاوَالْأَرْضِاتِیَخْلُقُیَشَاءُمَایَهَبُلِمَنْیَشَاءُ
3 - عمید، حسن. فرهنگ فارسی عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر.
1 - سوره نسا، آیه .23 4 - صانعی، یوسف. رساله توضیح المسائل، ص .409
2 - مجلسی، محمدباقر. بحار الانوار، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 5 - امامی، اسداالله. وضع حقوقی فرزند خواندگی در ایران، نشریه
ج 11، ص 218 و .249 پژوهشهای فلسفی-کلامی، شماره 1، ص .14
2
إِنَاثًاوَیَهَبُلِمیَنشَاءُالذﱡکیُزَوﱢجُهورأوْذُمکْرَانًاوَإِنَاثًا
وَیَجْعَلُمیَنشَاءُعَقِیمًاإِنﱠهُعَلِیمٌقَدِیرٌ » .1 «مالکیت و حاکمیت آسمان ها و زمین از آن خداست هر چه را
بخواهد می آفریند به هر کس اراده کند دختر می بخشد و به هر کس بخواهد پسر یا ( اگر بخواهد ) پسر و دختر -
هر دو - را برا آن جمع می کند و هر کس را بخواهد
عقیم می گذارد زیرا که او دانا و قادر است.« اما مشکلی
که معمولا زوجین مومن را رنج می دهد و در پاره ای از
موارد آن ها را از پذیرش چنین فرزندانی منصرف می کند مشکل محرمیت است. زیرا اگر فرزند خوانده دختر باشد
در آینده با مرد خانه مشکل محرمیت خواهد داشت لذا
برای حل این مشکل چاره هایی اندیشیده شده که در کنار
مکتب اسلام و با عمل به دستورات آن بتواند زندگی قرآنی و سالم را برای مومنان مهیا نماید. موضوع ایجاد محرمیت با فرزندخوانده دارای شبهات مختلفی می باشد. لذا موضوعی که تحقیق بر آن ضرورت پیدا کرده است روشهای مختلفی می باشد که می توان از آن استفاده نمود و ایجاد محرمیت کرد زیرا در این حوزه دیدگاه های
مختلفی وجود دارد. این در حالی است که در قوانین
جمهوری اسلامی ایران نیز از بابت نحوه محرمیت فرزندخوانده خلا به چشم می خورد و خانواده های نیز گاهی به راحتی از کنار این قضیه می گذرند.
بررسی مفهوم محرم و نامحرم در فقه اسلامی دارای سابقه
طولانی می باشد اما مطالعات مدون دانشگاهی در این خصوص متناسب با اهمیت موضوع صورت نگرفته و
مطالعات انگشت شماری در منابع اسناد کشور به چشم
می خورد که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است.
جمعه اسدی مطالعه ای با عنوان شرایط رضاع (شیردادن)
و آثار آن در فقه خمسه انجام داده است در این نوشتار، احکام و شرایط رضاع (شیردادن) و آثار آن، مانند نسب،
محرمیت، نکاح و سایر آثار فقهی مترتب برآن، از دیدگاه
فقه امامیه و مذاهب چهارگانه اهل سنت (فقه حنبلی،
- 1 سوره شوری، آیات 49 و .50
شافعی، حنفی و مالکی) شرح و بررسی شده استٍ. ذهنی
تهرانی به نقل از مرحوم شهید ثانی در رابطه با محرمیت رضاعیمینویسد: نصوص یاد شده عموم ادلهای که
دلالت بر اتحاد رضاع و نسب داشته و بیانگر این معناست که هر عنوان از نسب که موجب تحریم است از رضاع نیز
چنین میباشد، تخصیص میدهدَ. ماسوری و چیت
سازبان (1382) به بررسی مبانی فقهی محارم از دیدگاه
امامیه پرداختند و اتفاق و اختلاف دیگر مذاهب را در این
مسأله تحصیل نمودند. نتیجه تحقیق فوق که در هفت فصل تنظیم گشته آن شد که در اکثر موارد نظرات فقهای
امامیه یکسان بود و همگی به اصل محارم اعتقاد داشتند و
در بعضی مسائل جزئی با هم اختلاف داشتند. و همچنین
نتیجه گرفته شد که نظر فقها و حقوقدانان تا حدود زیادی به هم نزدیک است. شکوری و همکاران (1386) به بررسی شرایط رضاع محرم پرداختند. این تحقیق دارای بخشهای متعددی می باشد که به طور مفصل موضوع رضاع را مورد بررسی قرار داده است. بخش نهایی در این تحقیق به بررسی تفاوتهای مذاهب اربعه در مورد رضاع
پرداخته و این تفاوتها را از شرایط مرضعه (زن شیرده)؛
شرایط رضیع (شیرخوار)؛ شرایط شیر و برخی از مسائل مستحدثه و جدیده اختصاص داده است.4 محامد و صالحی شیرازی (1379) به بررسی رضاع در فقه امامیه و اهل سنت پرداختند. در این رساله سعی شده تا آرا اهل
سنت نیز ذکر گردد و اختلاف موجود بین فقها مورد
بررسی قرار بگیرد تا مراد و منظور از اوضاع محرم و ارکان و شرایط حرمت آن مشخص و روشن شود. رضاع دارای احکام ویژه و نیز دارای مشترکات و مفترقاتی با
نسب است که باعث شده این رساله تدوین و تنظیم گردد
- 2 جمعه اسدی ،حیدر، شرایط رضاع ( شیردادن) و آثار آن در
فقه خمسه، ص .
3 - ذهنی تهرانی، سید محمد جواد. منبع پیشین، ص .355
4 - شکوری، حسن. کریمی نیا، محمد مهدی. شاکری، غلام اکبر. بررسی شرایط رضاع محرم، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور تهران.
3
زیرا تبیین آن مسئله جلو ازدواج شبهه آلود و نیز حرام و
در نتیجه متلاشی شده کانون های خانواده را می گیرد.1
لذا با عنایت به موارد فوق الذکر اهمیت پژوهش حاضر آشکار می باشد و تحقیق حاضر بر پایه فرضیات زیر
طراحی شده است:
✓ ماهیت و چهارچوب محرم و نامحرم در فقه
مذاهب اسلامی بر اساس نص کتاب و سنت
تعیین شده است.
✓ در روند زمان در رابطه با دایره محرم و نامحرم در رابطه با محرمیت رضاعی تفاوت دیدگاه
فقهی وجود داشته است.
✓ محرمیت در فرزند خواندگی تابع حکم کلی
بوده وخودمستقلاً ایجاد محرمیت نمی کند.
بحث و نتایج:
در این قسمت به بررسی فرضیات تحقیق با استناد به
منابع قوی شیعه و سنی پرداخته شده است.
فرضیه اول: ماهیت و چهارچوب محرم و نامحرم در فقه
مذاهب اسلامی بر اساس نص کتاب و سنت تعیین شده است.
آیه 23 سوره نساء به چهار دسته از افرادی که ازدواج با آن ها حرام است اشاره می کند؛ دسته اول محارم نسبی شامل: -1 مادران -2 دختران - 3 خواهران -4 عمهها -5 خالهها -6 دختران برادر -7 دختران خواهر؛ دسته
دوم محارم رضاعی شامل: -1 مادران رضاعی -2
خواهران رضاعی؛ دسته سوم محارم سببی شامل: -1
مادران همسران -2 دختران همسران (که پدرشان مرد
دیگری است) -3 همسران پسران (که از صلب خود مرد
باشند) و دسته چهارم ازدواج هم زمان با دو خواهر.2 با
توجه به اینکه قرآن کتابی بسیار جامع می باشد و لذا تمام جزئیات در متن آن آشکار نشده است. لذا مظاهری از
محرمیت را نیز می توان در سنت جستجو نمود که من جمله آن می توان به روایات پیرامون محارم رضاعی
اشاره نمود. گرچه قرآن در این قسمت از آیه تنها به دو
دسته یعنی خواهران ومادران رضاعی اشاره کرده ولی
طبق روایات فراوانی که در دست است، محارم رضاعی
منحصر به اینها نیستند، بلکه طبق حدیث معروف که از پیغمبراکرم »صلی االله علیه وآله« نقلیَحْرُمُشده»مِنَ
الرَّضَاعِیَحْرُمَاالنَّسَبِمِنَُ« تمام کسانی که از نظر ارتباط
نسبی حرامنداز نظر شیر خوارگی نیز حرام می شوند.« یا
موضوعی که در خصوص ازدواج حضرت محمد (ص) با همسر فرزندخوانده اش پیش آمد. بنابراین فرضیه اول مورد تایید اکید قرار دارد و می توان ادعا نمود که ماهیت و چهارچوب محرم و نامحرم در فقه مذاهب اسلامی بر اساس نص کتاب و سنت تعیین شده است.
فرضیه دوم: در روند زمان در رابطه با دایره محرم و نامحرم در رابطه با محرمیت رضاعی تفاوت دیدگاه فقهی وجود داشته است.
جهت بررسی این فرضیهمقدمتاً شرایط ایجاد محرمیت رضاعی از نظر شیعه و مذاهب سنی به تفکیک به شرح زیر ذکر می گردد:
- شرایط ایجاد محرمیت رضاعی از نظر شیعه:
.1 کودک، شیر زن زنده را بخورد (قبل از رسیدن
به نصاب زن شیرده بمیرد حرام نمی شود).
.2 شیر آن زن از حرام نباشد (شیر مادری که از زنا حامله شده فایده ندارد).
