بخشی از مقاله
چکیده :
مفهوم »تربیت« درتعالیم وحی و سنت نبوي، بر پرورش استعدادهاي درونی انسان و فراهم ساختن زمینه رشد استعدادهاي آدمی دلالت می کند. به عبارت دیگر، در تربیت، عنایت و اهتمام به پیشبرد تمایلات فطري و استعدادهاي متنوع متربی لحاظ شده؛ و تربیت نیز، در صورتی ثمربخش است که با عمل و کوشش متربی همراه باشدمقاله. پیشِ رو مفاهیم تربیتی را از منظر قرآن کریم را به کاوش نشسته و نسبت آن را با نص شریف و اخبار وارده از کلام مولاي متقیان مورد بررسی قرار داده و بطور ویژه احترام به والدین را مورد مداقه قرار می دهد .
رهیافت به چیستی و مفهوم تعلیم و تربیت ، تبیین واژگان تعلیمی و تربیتی در قرآن و نهج البلاغه را اساس بحث این مقاله را تشکیل می دهد. این نوشتار گامی است به سوي فراسوي تبیین معنا و مفهوم تربیت واهداف تربیت از منظر قرآن و سنت نبوي و علوي ، وتلاشی جهت ارائه تصویري جامع از تربیت اسلامی که در این راستا از آیات واحادیث صحیح نبوي و سخنان گهر بار مولاي متقیان علی - ع - در خصوص احترام به منزلت والدین استفاده شده است. سؤال اصلی این مقاله عبارت است از:» دیدگاه قرآن و نهج البلاغه در خصوص احترام به والدین چیست ؟«
مقدمه
نیاز و ضرورت آراستگی انسان به دو آرایه تعلیم و تربیت ، در هیچ فرهنگ و برهه تاریخی و قلمرو جغرافیایی ، قابل انکار و نادیده انگاشتن نیست.همچنین »تربیت« مفهوم بی پایان و بی کرانه اي است که تمامی شئون و ابعاد حیات انسانی را در بر می گیرد؛ تربیت نه در حصار زمان محدود می شود و نه در قلمرو مکان می گنجد. فراتر از محیط، وسیع تر از عالم و ژرف تر از رفتار بیرونی و نهان و سرشت آدمی است.
تربیت عام ، زمینه ساز نگرش ها و روش هاي تحول بخشی است که در تمام مراحل زندگی جریان دارد و منشاء تأثیر آن خود فردیا عوامل خارج از وجود اوست. با این ملاحظه تربیت انبیا و اولیاي الهی و جانشینان آنها در زمره تربیت عام قرار می گیرد.
چنین تربیتی ، از جنبه پهنان گري ، مرزهاي زمان و مکان را در هم می نوردد و از جنبه ژرفانگري و به لحاظ همخوانی فطري بر مخاطبش تأثیر عمیق تري می گذارد . دکتر علی شریعتی در یکی از مجموعه آثارش می گوید :
» عیسی مسیح ، جمله اي بدین مضمون دارد؛ که هرگاه قصد عبور از جایی دارید ، از کوچه اي خلوت و کم رفت و آمد عبور کنید . علی شریعتی در ادامه می نویسید ، اگر بخواهیم یک جمله را فقط از انجیل بدون تحریف بنامیم همین سخن مسیح است
نگارنده این مقاله ضمن وام گرفتن از این سخن مرحوم شریعتی ، آیه مشعشعبِالوال»ودینإِحسانًا « را یکی از آیاتی می داند که می بایست سبب تدبر عمیق انسان گردد و بی اختیار انسان را متوجه نازل کننده ي این آیات انسان ساز و تربیتی می نماید
پدر و مادر به عنوان دو انسان فداکار و زحمتکش که تمام بار مسئولیتهاي مربوط به تربیت فرزند را بر دوش دارند، در نزد خداوند از جایگاه منحصر به فردي برخوردار هستند به طوري که در چندین آیه قرآن کریم، بر لزوم اطاعت و تکریم آنها فرمان داده شده است و ذات باري تعالی نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده و بر رعایت مقام و منزلت آنها تأکید نموده است.
نیکی و احسان به دیگران، صفتی پسندیده و ممدوح است که هم از نظر عقل و هم از نظر عرف مورد تأیید است. همه جوامع بشرى براى این صفت خداپسندانه، اهمیت خاصی قائلند و فاعل آن را محترم می شمارند. در این میان، البته بعضی نیکی ها اهمیت دو چندان دارد، که نیکی به پدر و مادر از جمله آنهاست.
واژه شناسی لغت تربیت :
ابن منظور در» لسان العرب« می گوید: زاد و نما.« یعنی چیزي رشد کرد و افزوده شد.
ابن عربی با توجه به همین ریشه، گفته است: »اگر کسی از من بپرسد - کیستی؟ - خواهم گفت: اقامتگاه من مکه است و در همان جا قد کشیده و بالیده ام.«
راغب اصفهانی بر آن است که : »تربیت، دگرگون کردن گام به گام و پیوسته هر چیز است، تا آن گاه که به انجامی که آن را سزد برسد.« و بیضاوي، تربیت را »به کمال رساندن و ارزنده ساختن اندك اندك هر چیز« دانسته است.
تربیت اسلامی ، علم آماده سازي انسان مسلمان براي زندگی دنیا و آخرت است ، آماده کردن کامل انسان و تربیت بهداشتی ، عقلانی ، علمی ، عقیدتی ، معنوي ، اخلاقی ، اجتماعی ، ارادي و نوآوري او در همه مراحل رشد، در پرتو مبانی ، ارزش ها، روش ها و شیوه هاي تربیتی که اسلام بیان کرده صورت می پذیرد.
»التحقیق فی کلمات القرآن« با توجه به همین معناي » تربیت« می گوید:
»دیدگاه مطابق با حقیقت آن است که این ماده در اصل به معناي - انتفاخ برجسته شدن به همراه افزوده شدن - است، به این معنا که چیزي در ذات خود برجستگی و گشودگی یافته و سپس بر آن افزوده گردد. اما این مفهوم بر بسیاري از اهل لغت مشتبه شده و براي آن معانی را برشمرده اند که با اصل معناي این ماده سازگار نیست، بلکه آن معانی از آثار و لوازم معناي اصلی است، همچون مطلق زیاد شدن، زیاد شدن از اندازه معمول رشد و نمو، متورم شدن، افزایش در درازي، افزوده شدن در بزرگی، رشد کردن، نمو کردن و بالا آمدن.
گفته اند: تعلیم »پرورش نیروي فکري و بعد عقلانی انسان « و به تعبیر دیگر، فراهم آوردن زمینه براي رشد و شکوفایی استعدادهاي ذهنی انسان « است و نیز گفته شده است : تعلیم ، »ایجاد خلاقیت و ابتکار در فکر و نیروي اندیشه انسان « است .در مجموع باید گفت ؛ تعلیم ، ناظر به دو معنا است :
الف - تعلیم ، در نگاه اول عبارت است از ؛ شکوفا ساختن و به فعلیت در آوردن نیروي فکري یا ذهنی و عقلانی انسان است و از همین رو، تعلیم اختصاص به انسان ها دارد، چه تنها انسان است که از نیروي تفکر و عقلانیت بهره ور است؛
ب - : تعلیم به معنی آموختن ، یعنی انتقال معلومات از معلم به متعلم است ، چه اینکه انتقال دهنده معلومات انسان باشد، و یا هر عامل و ابزار دیگري غیر از انسان که بتواند حامل و انتقال دهنده معلومات به ذهن و نیروي ادراك آدمی باشد.
چیستی تربیت :
تربیت نیز همچون تعلیم ، از منظرهاي متفاوت و معرفت هاي گوناگون ، تعریف هاي مختلف را شاهد بوده است. اما آنچه را می توان قدر مشترك و مورد پذیرش تمامی دانش وران این عرصه قلمداد کرد، این است که تربیت مصدر باب تفعیل و از ماده »ربی ، یربو« است که در لغت به معناي رشد یافتن و یا رشد دادن متربی بسته به مبدأ اشتقاق آن است و در اصطلاح ، تربیت عبارت است از »رشد دادن یک پدیده از راه برطرف ساختن موانع و فراهم کردن زمینه رشد و شکوفایی استعدادها و به فعلیت رساندن قواي نهفته در آن - .
هدف مکتب اسلام از تربیت همان »کمال یابی انسان« ویا به تعبیري رساندن انسان به کمال مطلوب و ممکن براي او، می باشد . زیرا آفرینش انسان و ترکیب وجودي او به گونه اي است که می تواند از راه ها و شیوه هاي گوناگون به پیشرفت و تعالی دست یابد و ابعاد وجودي خویش را گسترش و کمال بخشد. با توجه به این زمینه ها واستعداد ها، انسان رو به سوي کمال مطلق دارد و همواره در صدد صعود به مدارج عالی انسانی است و از رسیدن به هیچ درجه اي سیري نمی پذیرد.
اسلام همان سان که در اندیشه و باور، شریعت توحیدي است و به توحید و یگانگی در خالقیت، ربوبیت، توحید در افعال، توحید در عبادت و اطاعت باور دارد، در تربیت و اهداف تربیت انسانی نیز توحیدگراست. در نگرش اسلامی، براي انسان، چه در افعال وحرکت هاي تکوینی و چه در افعال و حرکت هاي تشریعی و ارادي، هدف و مقصدي جز خدا شناخته نمی شود
