بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به دنبال درك تأثیر افزایش قیمت سوخت، بر اثر اجراي طرح هدفمند کردن یارانههـا، بـر طـرح ملـی
CNG است. به عبارتی مایل به یافتن پاسخ به این سؤال هستیم که گازسوز کردن خودروهاي کشور در شرایط اجراي طرح هدفمند کردن یارانهها و حذف یارانههاي گاز و بنزین تا چه حد میتواند توجیـه اقتصـادي داشـته باشد. بدین منظور ما با استفاده از نظریه کنترل بهینه سعی کردیم با ایجاد تابع هدفی متشکل از هزینههاي دولت در اجراي طرح ملی CNG، برنامه بهینه اجراي این طرح را در سطوح مختلف کاهش یارانههاي گـاز و بنـزین، با هم مقایسه کنیم. در این بررسیمشخصاً سطح قیمتی که مجلـس شـوراي اسـلامی بـراي گـاز و بنـزین تعیـین کرده است نیز مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفت. نتایج مدل نشان داد که حذف یارانـه گـاز و بنـزین بـا کمـی تغییرات نسبت به میزانی که مجلس تعیـین کـرده اسـت، اثـرات بهتـري در توجیـه اقتصـادي طـرح ملـی CNG
خواهد داشت. در نهایت با توجه به نتایجی که در حالتهاي مختلف کاهش یارانههاي بنزین و گاز کسب شد، محدوده جدیدي براي این کار پیشنهاد میگردد.
کلمات کلیدي: طرح ملی گازسوز کردن خودروها، طرح هدفمند کردن یارانه ها ، نظریه کنترل بهینه،CNG
١ مقدمه
از سالهاي گذشته دوگانهسوز کردن خودروهاي کشور به عنـوان راهـی بـراي کـم کـردن بـار یارانـههـاي
سوخت از هزینههاي دولت، مورد توجه دولت بودهاست. در همین راستا پس از اجـراي دو طـرح آزمایشـی در
سالهاي 1365 و 1367 و انجام یک مطالعه امکانسنجی در سال 1380، دولت بطور جدي جـایگزینی گـاز بـه
جاي بنزین را در، در قالب طرح ملی CNG در دستور کار خود قرار داد. این طرح از سال 1381 بطور رسـمی
آغاز گردید(سازمان-بهینه-سازي-مصرف-سوخت-کشور, .(1382 تـا کنـون بـا اهتمـام جـدي کـه دولـت در
سالهاي اخیر در جهت اجراي این طرح انجـام دادهاسـت، بـیش از یـک میلیـون و چهارصـد هـزار خـودرو در
کشور دوگانسوز شده و حدود 1800 جایگاه سوخترسانی گاز احداث گردیدهاست(شرکت گـاز خـودروي ایـران,
.(1388
بررسی انجام شده توسط حاجی نیلی (1388) نشان دادهاست که توجیه اقتصادي اجراي طرح ملی CNG به
سطح یارانههاي سوخت و قیمت فروش گاز و بنزین در بخش حملونقل وابسته اسـت. بـدین معنـا کـه کـاهش
یارانههاي سوخت میتواند توجیه اقتصادي این طرح را زیر سؤال ببرد. این در حالی است کـه در سـال گذشـته
قانون هدفمند کردن یارانهها به تصویب مجلس شوراي اسلامی رسیده اسـت. طبـق ایـن قـانون یارانـههـایی کـه
تاکنون دولت بابت موارد مختلفی از جمله حاملهاي انرژي و سـوخت بخـش حمـلونقـل پرداخـت مـیکـرده
است، میبایست حذف گردیده و بصورت نقدي به مردم پرداخت گردد.
این قانون که داراي شانزده ماده و شانزده تبصره است، درجلسه علنی روز سه شنبه مورخ پانزدهم دي ماه
یکهزار و سیصد و هشتاد و هشت تصویب و در تاریخ 1388 / 10/23 به تأیید شوراي نگهبان مجلس شوراي
اسلامی رسید. ماده 1 این قانون به شرح زیر میباشد:ماده -1 دولت مکلف است با رعایت این قانون قیمت حامل هاي انرژي را اصلاح کند:
الف -قیمت فروش داخلی بنزین، نفت گاز ، نفت کوره، نفت سفید و گاز مایع و سایر مشتقات نفـت، بـا
لحاظ کیفیت حامل ها و با احتساب هزینه هاي مترتب (شامل حملونقل، توزیع، مالیات و عوارض قانونی) به
تدریج تا پایان برنامه پنج ساله پنجم توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسـلامی ایـران کمتـر از
نود درصد ( ( %90 قیمت تحویل روي کشتی (فوب) درخلیج فارس نباشد.
تبصره -قیمت فروش نفت خام و میعانات گازي به پالایشگاه هاي داخلی نود و پنج درصد (%95) قیمـت
تحویل روي کشتی (فوب) در خلیج فارس تعیین می شود و قیمت خرید فرآورده ها متناسب با قیمت مذکور
تعیین می گردد.
ب -میانگین قیمت فروش داخلی گاز طبیعی به گونه اي تعیین شود که به تـدریج تـا پایـان برنامـه پـنجم
توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جمهـوري اسـلامی ایـران ، معـادل حـداقل هفتـاد و پـنج درصـد (%75)
متوسط قیمت گاز طبیعی صادراتی پس از کسر هزینههاي انتقال، مالیات و عوارض شود.
بنابراین از امسال سطح قیمتهاي گاز و بنزین در بخش حملونقل افزایش خواهند یافت. بنابراین این سؤال
پیش میآید که در شرایط جدید، توجیه اقتصادي طرح ملی CNG چگونه تغییر خواهد کرد. در ایـن مقالـه بـا
تمرکز بر افزایش قیمت ناشی از طرح هدفمند کردن یارانهها برآنیم تا با اسـتفاده از یـک مـدل مناسـب بـه ایـن
سؤال پاسخ دهیم که در شرایط جدید که یارانهها سوخت حذف میشوند، آیا بـاز هـم تقبـل هزینـههـاي زیـاد
اجراي طرح توجیه پذیر است؟
٢ نظريه کنترل بھينه و مدلھاي برنامهريزي منابع
از آنجا که طرح ملی CNG میتواند بر ترکیب سبد سوختی کشور تـأثیر بگـذارد، مـدلهـاي برنامـهریـزي
منابع تجدیدناپذیر میتوانند براي ارزیابی این طرح مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین جهت بکارگیري مناسب-
ترین مدل براي ارزیابی طرح ملی CNG، تعدادي از مدلهاي برنامهریزي منابع تجدیدناپذیر مورد بررسی قرار
گرفت.
مدل هاتلینگ که اولین مدل ارائه شده براي برنامهریزي منابع است، داراي فرضیاتی است کـه نتـایج آنـرا از
واقعیت دور میکند(. (Smith and Krutilla, 1984 همچنین تنها براي فروش منابع در یک بـازار برنامـهریـز
میکند. مدل ریکاردو با وجود اینکه چند منبع را به طور همزمان بـراي توزیـع در میـان چنـد تقاضـاي مختلـف
بازار برنامهریزي میکند، داراي مفروضاتی است که بکارگیري آنرا براي طـرح ملـی CNG بـا اشـکال مواجـه
میکنـد .(Chakravorty et al., 2005) مـدل شـومپتر (Grimaud and Rouge", 2001) و مـدل تبـادل
بهینه((Tsur and Zemel, 2003 با هدف اصلی برنامهریزي براي تعیین میزان هزینههاي R&D ارائه شدهاند.
همچنین مانند دو مدل قبلی داراي مفروضاتی هستند که با شرایط طرح ملی CNG همخوانی ندارد.
نظریه کنترل بهینه در اصل یک مدل حل مسائل بهینه سازي پویا است، در نتیجه بـه خـوبی مـیتوانـد عامـل
زمان را در مسائل اقتصادي مدنظر قرار دهد. در این مدل برنامهریزي با این فرض که نمیتوان تمامی متغیرهـاي
یک مسئله رامستقیماً تعییر داد، انجام میشود. (خلعت-بري, (1372 بنـابراین در مـدل نظریـه کنتـرل، دو دسـته
متغیر تعریف میشود. دسته اول در هر لحظه وضعیت سیستم را نشـان مـیدهنـد و دسـته دوم متغیرهـاي کنتـرل
هستند که با تغیر آنها میتوان وضعیت سیستم را تغییر داد. مجموعه ایـن دو دسـته متغیـر تـابع هـدف را تشـکیل
٤
خواهند داد. در نهایت مدل سري زمانی از متغیرهاي کنترل ارائه میدهد که موجب بهینه شدن تابع هدف مـی-
شوند.
مهمترین مزیت مدل نظریه کنترل بهینه این است که میتواند از یک مسئلهکاملاً ساده سازي شـده تـا یـک
مسئلهکاملاً پیچیده با محدودیتها و متغیرهاي مختلف را تحت پوشش قرار دهد.(خلعت بري, (1372 به همین
علت در حل بسیاري از مسائل واقعی به خصوص اقتصادي بکار گرفته میشود.
در طرح ملی گازسوز کردن خودروهاي کشور، بطور مستقیم نمیتوان عواملی مانند میزان مصرف سوخت،
میزان آلودگی انتشار یافته در بخش حملونقل، تعداد خودروهاي گازسوز و یا بنزینی را براي برنامهریزي تغییر
داد. این عوامل وضعیت سیستم حملونقل کشور را نشان میدهند. براي ایجاد تغییر در این وضـعیت از عـواملی
مانند میزان تبدیلات کارگاهی و میزان تولیدات کارخانـهاي خودروهـا مـیبایسـت اسـتفاده کـرد. ایـن شـرایط
منطبق بر ساختار کلی نظریه کنترل بهینه است. در نتیجه در میان مدلهاي برنامهریزي منابع تجدیدناپذیر بررسی
شده، مدل نظریه کنترل بهینه براي استفاده در طرح ملی CNG مناسبتر میباشد.
از این رو در این مقاله به منظور بررسی تأثیر افزایش قیمت سوخت بر طرح ملی CNG از مدل نظریه کنترل
بهینه استفاده مینماییم.
٣ تشريح مدل
همانطور که در بخش قبل توضیح داده شد، ساختار طرح ملی CNG را میتوان با ساختار نظریه کنترل بهینه
منطبق کرد. در این صورت منبع اصلی بنزین خواهد بود که در ناوگان حملونقل کشور مصرف میشود و گاز
طبیعی در بخش حملونقل، منبع جایگزین براي بنزین محسوب میشود. هم گاز و هـم بنـزین عـلاوه بـر تولیـد
٥
داخلی، قابلیت تبادل با بـازار جهـانی را نیـز دارنـد. در نهایـت هـدف مـدل، برنامـهریـزي بـراي اسـتفاده مقـدار
مشخصی از دو منبع بنزین و گاز در بخش حملونقل کشور است به طوري که تابع هدف مدل بهینه گردد.
1-3روضات
مفروضات حاکم بر مدل ایجاد شده در این مقاله، به شرح زیر هستند.
• عواملی مانند سرانه مصرف سـوخت و یـا میـزان آلـودگی ناشـی از مصـرف واحـد سـوخت ثابـت خواهند بود.
• مصرف هر یک از دو منبع در بخش حملونقل کشور، تنها متناسب با تعداد خودروهـاي بنزینـی و دوگانهسوز تغییر میکند و از تأثیرات قیمت بر تقاضاي مصرفکنندگان صرف نظر شده است.
• برنامهریزي و حل مدل تنها براي خودروهاي شخصی انجام میشود.
• درسال 1388 یک میلیون و 186 هزارو 33 دستگاه خودروي سواري در کشـور تولیـد شـد(پایگـاه اطلاع رسانی وزارت صنایع و معادن) ظرفیت سالانه تولید خودرو برابر با همین میزان و ثابت فرض می شود.
• مدت 15 سال براي برنامهریزي و اجراي طرح ملی CNG در نظر گرفته میشود.
• سال مبنا براي آغاز اجراي طرح، سال 1388 در نظرگرفته شدهاست.
٦
2-3 متغیرها
4 دسته متغیر در این مـدل وجـود دارنـد. متغیرهـاي کنتـرل، وضـعیت، داخلـی و خـارجی. در جـدول زیـر
متغیرهاي مدل به تفکیک نوع متغیر ذکر شده اند.
جدول :1 متغیرهاي مدل به تفکیک نوع
٧
