بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله ضمن ارائه تعریف از طرد اجتماعی و جذب اجتماعی به عنوان مقولات عمدتاً جامعهشناختی، و تا حدودي تبیین شرایط اجتماعی و فرهنگی و سیاسی دوران مبارزات امام خمینی(ره) علیه رژیم پهلوي در دهههاي 1340 و 1350، تلاش شده است تا شناخت و نقشآفرینی امام خمینی(ره) در این خصوص و البته با تمرکز بر حوزه طرد و جذب اجتماعی و سیاسی جوانان، مورد بحث و بررسی قرار گیرد. این مقاله تحقیقی از نوع کتابخانهاي و اسنادي بوده و متدولوژي آن توصیفی ـ تحلیلی انتخاب شده است.
به منظور انسجام و شفافیت تحقیق، مباحث نیز در دو قسمت تحت عناوین ذیل دستهبندي شده است:
-1 شرایط حاصل از حکمرانی ناشایست هیأت حاکمه پهلوي (شامل: -1 طرد اجتماعی ناشی از بیعدالتی و فساد اجتماعی، سیاستگریزي ناشی از استبداد، خفقان و وابستگی سیاسی)
-2 مواضع و راهبردهاي امام(ره) قبل و بعد از پیروزي انقلاب اسلامی (شامل: (1 جذب اجتماعی جوانان با التزام به تغییر رویکردها، سیاستها و اقدامات (2 جذب سیاسی جوانان با التزام به ترویج آزادي، مردمسالاري و استقلال سیاسی).
واژگان کلیدي: امام خمینی(ره)، جوانان، طرد اجتماعی، جذب اجتماعی، طرد سیاسی، جذب سیاسی، سیاستگریزي
مقدمه
دو مقوله جوانان و امام خمینی(ره) از جمله مقولاتی هستند که پس از دهه 1370 بیش از گذشته مورد
توجه اندیشمندان و متخصصان و محققان رشتههاي مختلف قرار گرفته است. پس از رحلت حضرت امام
خمینی(ره)، بنیانگذار فقید جمهوري اسلامی ایران، در سال 1368، ضرورت شناسایی ابعاد وجودي ایشان در
دستور کار نظام قرار گرفت و از آن تاریخ به بعد حجم عظیمی از کارهاي تحقیقاتی و مطالعاتی، همایشها، سمینارها و نشستهاي متعدد در سطوح مختلف ملی، استانی و محلی و حتی همایشهاي بینالمللی و
بزرگداشتهاي سالانه با موضوع امام خمینی را شاهد بودهایم. همزمان، ضرورت توسعه کشور بر اساس
برنامههاي مدون نیز در دستور کار نظام قرار گرفت و از سال 1368 نخستین برنامه پنج ساله توسعه اقتصادي،
اجتماعی و فرهنگی (1368- 1372) به مورد اجرا گذاشته شد، و تاکنون (1388) چهار برنامه پنج ساله با فراز
و نشیبهاي مختلف تدوین و اجرا شدهاند. اما در ارتباط با جایگاه موضوع جوانان از آن تاریخ تاکنون باید
متذکر شد که موضوع جوانان از همان برنامه پنج ساله اول توسعه مورد توجه نظام قرار گرفته بود. این توجه در قالب برخی از مواد قانون برنامه اول توسعه آغاز و سپس در قالب گنجاندن مواد بیشتر و شفافتر در
قوانین برنامههاي دوم و سوم و چهارم توسعه استمرار و استحکام بیشتري یافت.
بنابراین، هم مقوله امام خمینی و هم مقوله جوانان از جمله مقولات پر اهمیت در جمهوري اسلامی ایران بودهاند که ریشههاي این اهمیت بالا به دوران قبل از پیروزي انقلاب اسلامی (دوران مبارزات نهضت امام خمینی از 1342 تا (1357 برمیگردد. دورانی که اصول جمهوري اسلامی تحت رهبري امام خمینی و با اتکاي بر مجاهدتهاي جوانان آزاديخواه، عدالتجو و استقلالطلب پیریزي شد.
در این نوشتار که تحت عنوان لامام خمینی(ره) و جذب اجتماعی و سیاسی جوانانل و با هدف تبیین
سیره نظري و عملی امام در قبال نسل جوان تنظیم شده است، ارتباط معناداري بین دو مقوله امام خمینی و
جوانان برقرار شده است. چارچوب زمانی بحث نیز از زمان آغاز نهضت امام خمینی، یعنی خرداد 1342 تا پایان عمر پر برکت امام، یعنی خرداد 1368 را شامل میشود. در این تحقیق که از نوع اسنادي و کتابخانهاي بوده و با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است، به برخی از سؤالات مرتبط با پیوند دو مقوله امام خمینی و جذب اجتماعی و سیاسی جوانان پاسخ داده خواهد شد. سؤالاتی از جمله:
-1 ارتباط موضوعی جوانان با نهضت انقلاب اسلامی امام خمینی چگونه بوده است؟ به عبارت دیگر،
تأثیر و تأثر مسئله جوانان با نهضت چگونه تبیین میشود؟
-2 موضوع جوانان در اندیشه و در مواضع نظري و عملی امام خمینی چه جایگاهی داشته است؟ آیا این جایگاه از آغاز نهضت تا پایان عمر امام تغییر نیافت؟
-3 چه مسائلی موجب توجه خاص امام به مسئله جوانان در دوران مبارزات شد؟
-4 چه مسائلی موجب تمایل نسل جوان به نهضت امام خمینی در دوران پهلوي شد؟
-5 چه عواملی موجب پیوند اجتماعی و سیاسی جوانان با نهضت انقلاب اسلامی به رهبري امام خمینی گردید؟
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
3
-6 آیا نظریات مربوط به طرد اجتماعی و جذب اجتماعی میتواند مواضع امام در قبال جوانان را تبیین
کند؟ نظریههاي مرتبط با سیاست و توسعه چطور؟
هرچند در این تحقیق مختصر به دنبال فرضیهپردازي نبودهایم، لکن اگر بخواهیم فرضیهاي براي آن تعیین
و تأیید کنیم، شاید این فرضیه باشد که لجذب اجتماعی و سیاسی جوانان از سوي امام خمینی یکی از رموز
پیروزي انقلاب اسلامی بوده استل. به منظور انسجام منطقی در مباحث این مقاله، تلاش شده است تا ساختار
تحقیق را در قالب دو بخش به شرح ذیل سازماندهی کنیم:
در بخش نخست شرایط حاصل از حکمرانی ناشایست هیأت حاکمه پهلوي مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت که شامل موارد زیر است:
-1 طرد اجتماعی ناشی از بیعدالتی، فساد اجتماعی و توسعه تکبعدي
-2 سیاستزدگی و سیاستگریزي ناشی از استبداد، خفقان و وابستگی سیاسی)
در بخش دوم نیز مواضع و راهبردهاي امام خمینی(ره) قبل و بعد از پیروزي انقلاب اسلامی بررسی خواهد شد که شامل موارد زیر است:
-1 جذب اجتماعی جوانان با التزام به تغییر رویکردها، سیاستها و اقدامات
-2 جذب سیاسی جوانان با التزام به ترویج آزادي، مردمسالاري دینی و استقلال سیاسی). ضمناً مفهوم هر
یک از اصطلاحات کلیدي به کار رفته در تحقیق نیز در خلال مباحث دو بخش مذکور تعریف خواهد شد.
-1 شرایط حاصل از حکمرانی ناشایست هیأت حاکمه پهلوي
1-1 طرد اجتماعی ناشی از بیعدالتی و فساد اجتماعی
اصطلاح طرد اجتماعی1 که براي نخستین بار در فرانسه به کار گرفته شد، امروزه به طور گستردهاي در
انگلستان و اروپا به کار برده میشود(هیلاري سیلور، .(531- 78 :1994 این اصطلاح در رشتههاي مختلفی همچون آموزش، جامعهشناسی، روانشناسی، سیاست، اقتصاد، حقوق و حتی فلسفه مورد توجه و استفاده قرار میگیرد. یکی از تعاریف جامعهشناختی از طرد اجتماعی تعریفی است که هیلاري سیلور در مطالعه تطبیقی خود در خصوص وضعیت اجتماعی جوانان اروپا و خاورمیانه (2007) ارائه می دهد:
»طرد اجتماعی فرایندي چندبعدي از گسست اجتماعی رو به تزاید است که گروهها و افراد مختلف
جامعه را از مناسبات و نهادهاي اجتماعی جدا نموده و آنها را از مشارکت کامل در فعالیتهاي معمول و فعالیتهاي به اصطلاح بههنجار جامعه محل زندگیشان باز میدارد« (هیلاري سیلور، .(15 :2007
در کنار تعریف فوق، تعریفی که فیلسوف آکسل هانث2 از طرد اجتماعی ارائه کرده است بسیار جالب
توجه است. او از مبارزه براي شناسایی (به رسمیت شناخته شدن) سخن میگوید؛ مبارزهاي که او سعی دارد
تا از طریق فلسفه هگل آن را تئوریزه کند. در این مفهوم، طرد اجتماعی به معناي محرومیت از همان شناسایی اجتماعی و محرومیت از ارزش اجتماعی است. در حوزه سیاست، شناسایی اجتماعی از طریق شهروندي کامل
غپطکأئطxغ ئهططپح حذ لاصکغغپد ئکAx حل
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
4
حاصل میشود و در حوزه اقتصاد (از نوع سرمایهداري) شناسایی اجتماعی زمانی به دست میآید که شخص
به اندازه کافی درآمد داشته باشد تا توان مشارکت کامل در حیات اجتماعیاش را به دست آورد. لذا چنین مفهومی را میتوان از طریق توجه بیشتر به نمونههایی از لبحران همگرایی اجتماعی: فقر، طرد یا حاشیهاي
شدن از حرفه و تخصص، محرومیت از حقوق اجتماعی و مدنی، فقدان و یا تضعیف شبکههاي حمایتی،
اختلافات بینفرهنگی مکرر و پی در پیل برداشت کرد. 1
اما در تعریف مفهوم جوانان به همین قدر بسنده میکنیم که از رویکردهاي مختلف به موضوع جوانان
میتوان تعاریف متفاوتی از آن ارائه کرد. اما نظر به اینکه تحقیق حاضر را تحقیقی چندرشتهاي میدانیم لذا رویکرد تلفیقی و یا جامعنگر را در تعریف مفهوم جوانان برمیگزینیم. بر این اساس، جوانان را همان گروه
سنی 15 تا 29 ساله میدانیم(تصویبنامه شوراي عالی جوانان، جلسه 23، مورخ (1384/2/7 که با طیف
وسیعی از چالشهاي روانشناختی، جامعهشناختی، حقوقی، مذهبی، فیزیولوژیکی و . . . مواجه هستند.2
با این توضیح مقدماتی، و با این فرض که اصطلاح و مفهوم طرد اجتماعی را صرفاً مفهومی جامعهشناختی نمیدانیم و قائل به این واقعیت هستیم که امروزه این مفهوم فراتر از رشته جامعهشناسی و توسط اندیشمندان سایر رشتههاي علمی نیز مورد توجه و استفاده قرار میگیرد، به یکی از خطاهاي استراتژیک که در دوران پهلوي دوم رخ داد و رژیم علیرغم تذکرات چه هواداران و چه مخالفان خود، بر این خطا اصرار داشت
میپردازیم. این خطاي بزرگ؛ یعنی ترویج بیعدالتی و تبعیض از یک سو و توجه صرف به بعد اقتصادي
توسعه (آنهم در قالب صنعتی شدن) از سوي دیگر، نتیجهاي جز طرد اجتماعی گسترده مردم و بالاخص جوانان نداشت. این خطا همزمان با شکلگیري و فعالیت نهضت امام خمینی(ره) (دهههاي 1340 و (1350
استمرار و حتی شدت بیشتري یافت. روحیه استبدادي شاه و مشی استبدادگري هیأت حاکمه، شرایط را به گونهاي ساخته بود که تبعیض و بیعدالتی در تمامی ابعاد اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به طرزي
آشکار اعمال میشد و قدرت حاکم توان شنیدن صداي معترضان را نداشت. برخی از نخبگان موجود در
هیأت حاکمه نیز که گهگاه تذکراتی میدادند با برخورد دافعهآمیز قدرت حاکم مواجه میشدند. در مقابل، امام خمینی(ره) به عنوان مصلح بزرگ که نهضت خود را با قیام تاریخی 15 خرداد 1342 آغاز نمود، در کنار بخشی از نخبگان تحت سلطه و طرد شده، فریاد اعتراض و انتقاد خود را سردادند. بر خلاف قدرت حاکم که
بینایی خود را در دیدن واقعیاتی ملموس از قبیل فقر فزاینده؛ فساد اجتماعی روبه تزاید جوانان همچون فحشا،
اعتیاد و بزهکاري؛ بیکاري و مهاجرت جوانان روستایی؛ گسست هویتی و فرهنگی مهاجران حومهنشین؛
مشکلات اقتصادي و اجتماعی براي ادامه تحصیل دانشجویان؛ حاشیهاي شدن جوانان از رویدادهاي اجتماعی
و . . . ، و در نتیجه طرد اجتماعی جوانان از دست داده بود، امام خمینی(ره) با بصیرت تمام نه تنها واقعیات
-2 براي اطلاع بیشتر رجوع کنید به: جعفر سطوتی، »علل و انگیزه سازمانهاي بینالمللی از تشدید توجه به مسئله جوانان در دو دهه 1980 و «1990، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران 1380
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
5
مذکورـ و در واقع شواهد و نشانههاي ملموس طرد اجتماعی جوانان ـ را دیدند، بلکه متوجه علل و ریشه
اصلی این طرد نیز شده بودند.
