بخشی از مقاله
چکیده
امام خمینی(ره) اولین فقیه شیعی است که در دوران غیبت امام معصوم (ع) موفق به ایجاد حکومت اسلامی بر مبناي آموزههاي فقه شیعه گردید. نوآوري اساسی امام خمینی در عرصه عمل سیاسی، اقدام براي بنیانگذاري نظام جمهوري اسلامی است.
بنابراین امام خمینی سعی نمود با توجه به آموزه هاي مذهب تشیع و بحران سیاسی که ایران عصر پهلوي با آن مواجه بود، جنبههاي گوناگون حکومت را با فقه شیعه سازگار نماید. پژوهش حاضر تلاشی است براي تحقیق در مورد جنبههاي مختلف نوآوري در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره).
بدیهی است که امام خمینی در دوران جوانی و در آغاز طلبگی، برخلاف رویکرد مرسوم، نسبت به مسائل سیاسی و فعالیتهاي اجتماعی حساس بودند.
در دوران پختگی علمی به تدریس علوم عقلی در حوزه پرداختند. نوآوري سیاسی ایشان نقد رژیم پهلوي اول میباشد.
مبارزه امام از آغاز دهه 40 خورشیدي علیه رژیم استبدادي مسلح آن هم از پایگاه دین و حوزه یک نوآوري مبارزاتی سیاسی در حوزه علمیه بود.
تقریرکتاب حکومت اسلامی و صورتبندي نظریه ولایت فقیه مهمترین جنبه نوآوري در اندیشه سیاسی امام خمینی است.
شکوفایی نهال جمهوري اسلامی در نتیجه انقلاب اسلامی دستاورد بزرگ اندیشههاي نوآورانه امام خمینی(ره) میباشد.
نهادینه نمودن قاعده فقهی مصلحت در قانون اساسی جمهوري اسلامی نیز از دیگر جنبههاي نوآورانه اندیشه سیاسی امام خمینی است. مقاله پیش رو به تبیین وجوه نوآوري در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) پرداخته و دستاورد حاصل از آن یعنی انقلاب اسلامی را تبیین مینماید.
واژگان کلیدي: امام خمینی(ره)، انقلاب اسلامی، نوآوري، اندیشه سیاسی، نوآوري سیاسی.
مقدمه
نوآوري هاي فقهی و سیاسی در اندیشه و رفتار سیاسی امام خمینی(ره) نقطه آغازین تحولاتی شگفتانگیز
در ایران و تغییر نظام سیاسی از سلطنت استبدادي به نظام جمهوري اسلامی گردید. نوآوري هاي فقهی سیاسی
امام(ره) صرفاً در تشکیل نظام جمهوري اسلامی ایران متوقف نماند. تثبیت نظـام جمهـوري اسـلامی و تـداوم
-
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
2
حیات آن، به روزشدن و کارآمدي فقه شیعه و نهادینه نمودن قاعده مصلحت در قـانون اساسـی از جملـه ایـن
نوآوري هاي مهم در اندیشه سیاسی امام خمینی است. امام(ره) در مواجهه با بحرانهـا و معضـلات پـیشروي جامعه و با بهرهگیري حداکثري از خرد و دین، اقدام به نوآوري هاي بدیع نمودند. امام(ره) از پایگاه آشتی عقل
و دین به تلفیق جمهوریت و اسلامیت عزیمت نمودند. لذا تأمل و اندیشه در الگوي نوآوري در اندیشه سیاسی
امام خمینی(ره) از جانب اندیشمندان و کارگزاران دولت اسلامی به ارائه چهـرهاي مطلـوب، کارآمـد و رو بـه
تعالی از نظام جمهوري اسلامی در محیط بینالملل مدد میرساند و براي آینده نظـام اسـلامی راهگشاسـت. از
طرف دیگر با تکیه بر نظریه سیستمها، نوآوري و شکوفایی در ذات یک سیستم پویـا و رو بـه تعـالی نهادینـه است و از آنجا که امام خمینی(ره) بنیانگذار نظام جمهوري اسلامی به عنوان یک سیستم پویاسـت، از ایـن رو
تبیین مؤلفههاي نوآوري در اندیشه سیاسی ایشان، کارآمدي و تداوم حیـات دولـت اسـلامی را صـورتبنـدي
مینماید.
بیان مسئله
آغاز حیات یک طبقه اجتماعی متنفذ و قدرتمند در جهان اسلام به نام روحانیت تشـیع بـه قـرن چهـارم و آغاز دوران غیبت امام دوازدهم شیعیان باز میگردد. به علت حاکمیت سلاطین جور، فقهاي شیعه عموماً ملجـأ و پناهگاه ستمدیدگان و نقاد قدرت حاکمان وقت بودند. بعد از سپري شدن یک دوره هزار ساله بـراي اولـین بار بود که یک فقیه متنفذ و سیاستمدار، رهبري یک انقلاب ضد سلطه را بر عهده مـی گیـرد و سـرانجام نظـام
جمهوري اسلامی را بنیان مینهد.
ایجاد باور به تشکیل حکومت در زمان غیبت امام معصوم خود یک نوآوري بزرگ در سنت حـاکم بـر حـوزه بود. ضرورت و اهمیت طرح مسئله نیز به این نوآوري بزرگ و دورانساز باز میگردد.
فقه اکنون در کانون قدرت قرار گرفته و دولت اسلامی را تشکیل داده و باید پاسـخگوي مسـائلی از قبیـل
حیطه اختیارات دولت اسـلامی، مالکیـت، قاعـده مصـلحت در دولـت اسـلامی، جهـاد در زمـان غیبـت امـام
معصوم(ع) و ... باشد.
امام خمینی تغییري بنیادین در نگاه فقه و حوزه به سیاست ایجاد نمود. او با نگاهی نو بـه مسـائل سیاسـی اجتماعی و باور به تکلیف تشکیل حکومت براي فقها در زمان غیبت امام معصوم(ع) بـه تـلاش بـراي کسـب قدرت سیاسی اقدام نمود. الگویی از تفکر حکمرانی صورت تحقق به خود گرفت که حکومت مبتنـی بـر آراء
ملت را جایگزین حکومت خودکامه فردي نمـوده بـود. واژه کلیـدي و دیرپـاي »اسـلام« در کنـار واژه مـدرن
»جمهوري« قرار گرفته و نوآوري بزرگ »جمهوري اسلامی« در درون مرزهاي ایران اسلامی صورت تحقق بـه خود گرفت و این برگرفته از اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) به عنوان معمار بزرگ جمهوري اسلامی بود.
گرچه مطالعات گوناگون و متعددي در باب اندیشه سیاسی امام خمینی صورت گرفته اما به نظر مـیرسـد
نوآوري هاي فقهی و سیاسی اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و دستاورد مهم آن در قـرن بیسـتم یعنـی انقـلاب
اسلامی باید مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد. هدف این تحقیق تبیین مؤلّفـه هـاي گونـاگون نـوآوري در اندیشـه
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
3
سیاسی امام خمینی است. روش تحقیق موردي ـ زمینهاي اسـت. روش گـردآوري اطلاعـات بـا اسـتفاده از
تکنیک مراجعه به اسناد و مدارك و مطالعه کتابخانهاي است.
ادبیات تحقیق
نوآوري الگویی از عادتشکنی تلقی میگردد. فرد خلاق و نوآور به سیستم موجود نقد دارد و در اندیشـه
بناي سیستم و روش جدید است. به عبارتی فرد نوآور اجتهاد میکند. در چنین مسیر سخت و دشواري موانعی
وجود دارد که باید رفع گردد تا امکان تحقق نوآوري فراهم گردد.
امام خمینی(ره) دانشآموخته سیستم حوزه علمیه می باشد؛ لذا در سـنت حـاکم بـر حـوزه بـه نـوآوري و
خلاقیت مبادرت می ورزد. امام در اینجا باور دارد که براي مسائل جدید باید از راهحل هاي جدید بهره بـرد و لذا براي راهحلیابی از اراده قوي و اعتماد بـه نفـس بـالا برخـوردار اسـت. فروپاشـی نهـاد دیرپـاي سـلطنت
استبدادي در ایران به علت بحرانهاي درون ساختاري این نهاد و اعتماد به نفس امام خمینی در تبیین راهکـار
انقلابی و نوآورانه رفع بحران بود و جمهوري اسلامی ابداع و نوآوري وي در این عرصه میباشد.
در این مقاله جنبه هاي مختلف نوآوري در اندیشه سیاسـی امـام خمینـی(ره) و دسـتاورد بـزرگ آن یعنـی انقلاب اسلامی تبیین میگردد.
-1 نوآوري در حوزه
1-1 نوآوري در رویکرد علمی حاکم بر حوزه
سنت، به تعبیر ادموند برك، انباشت خرد و عقلانیت گذشتگان است. حال اگر سـنت بـا عناصـر اعتقـادي درآمیخته باشد نوآوري در آن به سختی صورت می گیرد. سنت علمی حاکم بر حوزه علمیـه در زمـان فعالیـت
علمی امام خمینی(ره)، نسبتی با فلسفه نداشت. تدریس فلسفه به عنوان یونـانیزدگـی تقبـیح مـیگردیـد. ایـن
رویکردي بود که از زمان آوارگی ملاصدرا گفتمان غالب در حوزه بود. امام(ره) زمانی بـه تـدریس فلسـفه در حوزه پرداخت که تحصیل و تدریس در این رشته، درخت ممنوعه بود.
امام روح ا.. خمینی در عرصه تدریس در حوزه، استادي نوآور بود. او درس را بـه جـاي ایـنکـه از آغـاز کتاب شروع کند از طبیعیات شروع کرد و استدلال او براي این کار، روش معلم اول یا ارسطو بود که الهیات را پس از طبیعیات قرار داده بود و به همین جهت الهیات را مابعدالطبیعه نامیده بود (رجبی، .(98 :1378 امـام در
تدریس فلسفه و عرفان آماج سخت ترین اتهامات و حملات قشریون تا حد شرك واقع شد. ایشان میفرمایـد:
»یادگرفتن زبان خارجی کفر و فلسفه و عرفان گنـاه و شـرك بـه شـمار مـیرفـت. در مدرسـه فیضـیه فرزنـد خردسالم، مرحوم مصطفی از کوزهاي آب نوشید، کوزه را آب کشیدند، چرا که من فلسفه مـیگفـتم« (صـحیفه
امام، ج .(279 :21
نوآوري علمی امام خمینی در حوزه و تلاش وي براي احیاء فلسفه و عرفان بر اسـتدلال در بـاب ولایـت
فقیه نیز تأثیر گذشت. استدلال فقهی که او در باب ولایت فقیه می کند استدلال فقهی اصولی است بـراي اقنـاع کسانی که دلیل از کتاب و سنت میخواهند وگرنه استدلال واقعی و برهانی او مبنی بر اصول فلسفی ـ عرفـانی
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
4
که منبع آن از خداست و امري معنوي است که حکومت ظاهري و فرمانروایی صوري تجسم و تجسـد مـادي
آن است (رجبی، (104 :1378
نوآوري امام خمینی در سنت علمی حاکم بر حوزه، مخالفان سترگی داشـت و در دوران زعامـت آیـت ا..
بروجردي همواره مشکلاتی براي کرسی تدریس فسلفه امام و علامه طباطبایی توسط متحجرین ایجاد مـیشـد
که ایشان بر همه این مشکلات غالب گردید. تغییر رویکرد حوزه به سیاست و اجتماع، دستاورد بزرگ امام در
این دوران بود.
