بخشی از مقاله
ايمني سيستمها
مقدمه:
با روند شتابزدهاي كه از نيمه دوم قرن بيستم در توسعه و گسترش سيستمهاي حساس و پيچيده بوجود آمد، اين ايده قوت يافت كه براي ارزيابي ايمني سيستمها ديگر نميتوان منتظر وقوع حوادث شد تا بتوان از طريق تجزيه و تحليل آن نقاط ضعف سيستم را شناسايي و برطرف كرد و لذا سعي گرديد كه روشهايي براي ارزيابي ايمني ابداع شود كه قادر باشند
پتانسيل وقوع خطر را قبل از عمليات سيستم شناسايي نمايند كه نتيجه اين تلاشها به شكل گرفتن علم «ايمني سيستمها» منجر شد كه براساس يك برنامه طرحريزي شده، قانونمند و سازماندهي شده و در قالب يك فرايند «پيش گيرنده» قرار داد.
از طرف ديگر با وجود همگاني گسترش صنايع با توسعه و تقويت علم ايمني در كشورهاي توسعه يافته، در كشور ما عليرغم تلاشهاي زيادي كه در راه گسترش صنايع مختلف مبذول گرديده است،
بعد اساسي «ايمني صنايع بدست فراموشي سپرده شده و يا حداقل بصورت سطحي بدان پرداخته شده بطوريكه متأسفانه در اغلب اوقات در حد آناليز حوادث آنهم در حد يك بعدي و در راستاي سلب مسئوليت از مديران رده بالا و مقصر جلوه دادن بعضي ديگر متوقف مانده است كه در اين پروژه سعي ميشود با معرفي يكي از تكنيكهاي قانونمند كه بر پايه فلسفه «پيش گيرنده» قرار دارد به تجزيه و تحليل مقدماتي خطر اين شركت پرداخت.
مفهوم ايمني سيستم:
عبارت است از بكارگيري مهارتهاي فني و مديريتي ويژه در قالبي نظاممند و آيندهنگر به منظور شناسايي و كنترل خطرات موجود در طول عمر يك پروژه، برنامه يا فعاليت بعبارت سادهتر ايمني سيستم عبارت است از فرايند تجزيه و تحليل خطرات و كنترل آنها كه از فاز ايده سيستم شروع و در كل فازهاي طراحي، ساخت، آزمايش، استفاده و كنار گذاشتن آن ادامه يابد.
لازم به ذكر است كه كاربرد درست ايمني سيستم نيازمند بكارگيري دقيق روشهاي مهندسي به همراه كنترلهاي مديريتي لازم جهت اطمينان از كاربرد دقيق و اقتصادي آنهاست لذا فعاليتهاي ايمني سيستم را ميتوان در دو دسته كلي فعاليتهاي مهندسي، فعاليتهاي مديريتي تقسيمبندي كرد.
تعاريف و اصطلاحات:
- ايمني: در فرهنگ لغات اصطلاح ايمني به معني امنيت، آسايش، سلامتي و…آمده است و از نظر تعريف عبارتست از ميزان يا درجه فرار از خطر. ايمني كامل يعني مصونيت در برابر هر نوع آسيب، جراحت و نابودي كه با توجه تغييرپذيري ذاتي انسان و غير قابل پيشبيني بودن كامل اعمال و رفتار او و همچنين علل ديگر به نظر ميرسد كه هيچگاه ايمني صددرصد حتي براي يك دوره اصطلاحاتي نظير«پيشرفت ايمني»، «ارتقاء ايمني» و «ايمنتر» و… استفاده ميكنند.
- سيستم: عبارتست از مجموعه افراد، تجهيزات، قوانين، روشها و دستورالعملها به منظور اجراي يك فعاليت معين دريك محيط خاص كنار يكديگر قرار ميگيرند.
- ايمني سيستم: استفاده از يك حد بهينه و مطلوب از ايمني با بكارگيري اصول مهندسي و مديريت ايمني سيستم جهت كسب ابتكار عمل و غلبه بر مسائل حاد عملياتي در طول چرخه عمر سيستم.
- خطر: به شرايطي اطلاق ميشود كه پتانسيل رساندن آسيب و صدمه به كاركنان، خسارات به وسايل، تجهيزات، ساختمانها و از بين بردن مواد يا كاهش قدرت كارآيي در اجراي يك عمل از قبل تعيين شده باشد.
- شدت خطر: عبارتست از يك توصيف طبقهبندي شده از سطح خطرات بر اساس پتانسيل واقعي يا مشاهده شده آنها در ايجاد جراحت، صدمه و يا آسيب.
- احتمال خطر: عبارتست از امكان بروز شرايط خاص در يك وضعيت معين يا محيط كاري.
- حادثه: واقعه برنامهريزي نشده و بعضاً صدمهآفرين يا خسارت رسان كه انجام، پيشرفت، يا ادامه طبيعي يك فعاليت يا كار مختل ميسازد و همواره در اثر يك عمل يا كار ناايمن يا شرايط ناايمن و يا تركيبي از آن دو به وقوع ميپيوندد.
- شبه حادثه: رويدادهايي هستند كه هر چند ميتوانند باعث صدمه و يا جراحت شوند ولي به موارد ذكر شده منجر نشده و به اصطلاح به خير ميگذرند.
- اعمال ناايمن: تخطي از يك روش يا عمل معمول، صحيح و قابل قبول، قرارگرفتن غير ضروري در معرض يك خطر يا انجام كاري كه سطح ايمني را از حد طبيعي پايين ميآورد، عمل يا كار ناايمن ناميده ميشود.
- شرايط ناايمن: شرايط فيزيكي كه در صورت تصحيح نشدن ممكن است به حادثه منجر شود.
- خطاي انساني: ناتواني در انجام وظايف ضروري (يا انجام يك فعاليت ممنوع) كه ممكن است باعث به هم خوردن فعاليتهاي برنامه ريزي شده و صدمه به تجهيزات يا اموال بشود.
- ريسك: عبارتست از امكان وقوع حادثه بر حسب احتمال وقوع و شدت آن.
- شكست يا نقض: عدم توانايي يك جزء، وسيله يا سيستم در اجراي عملكرد مورد انتظار و يا انجام يك عمل يا فعل ناخواسته را تقض يا شكست گويند.
به عنوان مثال بصدا در نيامدن زنگ اعلام آتشسوزي در موقع حريق و يا بصدا در آمدن آن در مواقع غيرضروري هر دو نقض محسوب ميشوند.
- قابليت اعتماد: عبارت از حد اطميناني است كه يك محصول يا سيستم ميتواند كاركرد معين خود را تحت شرايط عملياتي و محيطي از پيش تعريف شده براي يك مدت معين انجام دهد.
تئوريهاي حادثه:
تئوريهاي متعددي در خصوص بروز حوادث توسط محققين ارائه شده است كه هر كدام برروي پارامتري تأكيد دارند. ذكر اين نكته ضروري است كه هيچكدام از تئوريهاي فوق نميتوانند بيانگر احتمال وقوع كل حادثه باشند.
بر اساس اين نظريه، هر نظام توليدي و خدماتي از سه فاكتور انسان، محيط، ابزار تشكيل شده است. انسان در محيط تدارك شده براي توليد يا به كارگيري ابزار مبادرت به فعل مثبت توليد نمود و محصول با كيفيت و كميت پيش بيني شده را با ارائه تصميمات سازنده توليد مي نمايد.
انتخاب غلط هر يك از عوامل سهگانه فوق، اتخاذ تصميمات غلط و حضور عوامل تنش ساز در ارتباط صحيح اين سه تاثير و كاربه همراه حادثه خواهد بود.
تئوري نظام تصميمگيري:
بر اساس اين تئوري وجود خطرات مختلف در پيرامون انسان بطور بالقوه است در صورت طي يك فرآيند رواني- فيزيولوژيكي، اگر پاسخ به شرايط ايجاد شده مثبت باشد خطر بصورت بالقوه ثابت مانده و اعمال بيخطر انجام ميپذيرد. در غير اينصورت در هر مرحله جواب منفي ميباشد، خطر بالقوه به بالفعل تبديل ميشود.
تئوري انرژي:
William Haddon ارائهگر نظريه فوق اعتقاد داشت كه حوادث و جراحات در اثر انتقال انرژي بوجود ميآيند، آتشسوزيها، طوفانها، تصادفات، انفجارات از جمله مثالهاي خوب براي اين تئوري ميباشند. تئوري انرژي بيان ميكند كه نوع و شدت جراحات به ميزان انرژي منتقله بستگي دارد، گاهي اوقات اين تئوري به نام تئوري آزادسازي انرژي نيز خوانده ميشود.
Haddon براي جلوگيري و كاهش زيانهاي ناشي از حادثه مراحل و راهبردهاي زير را توصيه ميكند:
1- جلوگيري از تجمع انرژي
2- جلوگيري از آزاد شدن انرژي
3- كاهش مقدار انرژي تجمع يافته
4- جداسازي منبع انرژي از انسانها و تجهيزات
5- جداسازي انرژي آزاد شده از انسانها و تجهيزات بوسيله موانع
6- تغيير سطوح وسايل و تجهيزاتي كه ممكن است انسانها با آن در تماس باشند.
7- تقويت سازهها
8- تشخص سريع آسيب ومواجهه با آن به منظور جلوگيري از گسترش.
9- اقدامات جهت بهبود شرايط پس از آسيبديدگي
تئوري چندعاملي (maltiple factor theones):
استفاده از تئوري چند عاملي معروف به 4m در پيشگيري از وقوع حوادث بسيار مهم است. اين گونه تئوري ما را به شناخت عوامل دخيل در ايجاد حادثه كمك ميكند.
شناسايي ريسك (Risk Recognition):
به دليل احتمال عدم توجه به خطرات موجود در محيط كار، ناتواني در ديدن و تجسم نحوه تركيب اعمال انساني، عمليات مختلف، تجهيزات، تسهيلات، و … كه منجر به بروز يك رويداد نامطلوب ميشوند و مواردي از اين قبيل، مرحله شناسايي ريسك چندان هم راحت نخواهد بود
و اين امر مستلزم آموزش، كارآموزي و كسب تجربه به جهت ديدن و شناختن اعمال و شرايط ناايمن و تركيبهايي از آن دو ميباشد.
هدف اصلي در اين مرحله، شناسايي و مشخص كردن فاكتورهاي كمك كننده به بروز حوادث، بيماريها و به عبارت بهتر خطرها است.
حذف يا كاهش ريسك:
پس از شناسايي ريسكها ميتوان اقدام به حذف آنها نمود ولي در مورد بعضي ريسكها بايد تا حدي سطح آن را كاهش داد. جهت اولويتبندي ريسكها ميتوان از روشهاي مختلف منجمله روش تجزيه و تحليل سود، هزينه استفاده كرد.
اجراي فرآيند:
آخرين مرحله مديريت ريسك، اجراي فرآيند است كه ممكن است نياز به تخصصهاي خاص داشته باشد كه در اين صورت تعيين هزينههاي لازم براي بكارگيري آنها نيز يك مرحله از تعيين كل هزينهها لازم خواهد بود.
در اين مرحله علاوه بر موارد فوق، متدهاي مورد استفاده براي شناسايي ريسكها و تجزيه و تحليل آنها و همچنين تكنيكهاي تصميمگيري نيز تعيين خواهد شد. يكي از موضوعات كليدي در كنترل ريسكها هزينه اجراي روشهاي كنترلي و درجه كاهش مورد نياز است.
براساس طبقهبنديهاي ارائه شده در جدول 2 و 3 و 4 از شدت و احتمال ريسك و ماتريكس آنها ريسكها به 3 دسته كلي تقسيم ميشوند:
1- ريسكهايي كه بايستي بطور كامل حذف شوند و يا سطح آنها كاهش يابد.
2- ريسكهايي كه نيازمند كنترلهاي مديريتي هستند.
3- ريسكهايي كه وجود آنها مجاز تلقي شده به هيچ كنترلي نياز ندارند.
تجزيه و تحليل مقدماتي خطر:
اين تكنيك براي اولين بار در اوايل دهه 50 ميلادي در ايالات متحده آمريكا براي تجزيه و تحليل ايمني نوع خاصي از موشكها بكار گرفته شد.
«تجزيه و تحليل مقدماتي خطر يك روش تجزيه و تحليل ايمني سيستم بوده كه براي ارزيابي و مستندسازي ريسك خطرات سيستمهاي جديد و يا تغيير يافته و پيشنهاداتي در جهت كنترل آنها.
تجزيه و تحليل مقدماتي خطر معمولاً اولين تلاش در فرآيند آناليز ايمني سيستم به منظور شناسايي و طبقهبندي مخاطرات بالقوه مرتبط با فعاليت يك سيستم، فرآيند يا روش كار است هر چند كه ممكن است در تعدادي از