بخشی از مقاله
بررسی ارتباط سطح آگاهی از سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست((HSE و جو ایمنی کارکنان در پالایشگاه نفت کرمانشاه در سال 1394
چکیده
سابقه و هدف: در مدیریت پیشرفته، منابع انسانی محور اصلی توسعه پایدار هستند. HSE1 سیستمی است که به صورت یکپارچه و با همگرایی و چینش هم افزای نیروهای انسانی وامکانات و تجهیزات بوده و سعی در ایجاد محیطی سالم، دلپذیر و با نشاط و به دور از حادثه، خسارت و ضایعات دارد. جو ایمنی واژه ای است که در توصیف بینش های مشترک کارکنان از نحوه مدیریت ایمنی در محیط کار مورد استفاده قرار می گیرد.
روش بررسی: این مطالعه به صورت مقطعی تحلیلی- توصیفی انجام گرفت. جامعه مورد مطالعه کارکنان یکی از پالایشگاه های نفت ایران بود. پس از طراحی و اعتبارسنجی پرسشنامه سطح آگاهی کارکنان از سیستم مدیریت HSE، از پرسشنامه جو ایمنی دانشگاه لافبرو نیز استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه ی 22 انجام گرفت.
یافته ها: یافته های این پژوهش اهمیت توجه به ویژگی های جمعیت شناختی و شغلی روی جو ایمنی و سطح اگاهی از سیستم مدیریت HSE را نشان داد. میزان درک ریسک و آگاهی از سیستم مدیریت HSE نیز بالا بود. همچنین ارتباط جو ایمنی و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE معنادار گشت .(P >0/05)
نتیجه گیری: نتایج این مطالعه موید سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE متوسط در کارکنان پالایشگاه مربوطه است. این مطالعه نمایه ای از وضعیت جو ایمنی در پالایشگاه مورد بررسی را ارائه می دهد، که می تواند به عنوان یک شاخص پیشگیرانه برای تدوین خط مشی و ارزیابی عملکرد ایمنی سازمان به کار رود.
واژه های کلیدی: آگاهی، جو ایمنی، سیستم مدیریت HSE، پالایشگاه نفت
مقدمه
در مدیریت پیشرفته، منابع انسانی محور اصلی توسعه پایدار هستند .(1) برای دستیابی به سطح صنعت جهانی و توسعه پایدار راه های مختلفی در نظر گرفته می شود. اما با صرف نظر از منابع انسانی، پیشرفت به سوی نتایج مطلوب و طراحی مطلوب سیستم ها با شکست مواجه می شود(.(2 سازمان های پیشرفته در دنیای رقابتی، برای ارتقاء سطح رضایتمندی مشتریان، باید توجه ویژه ای به سلامت و ایمنی کارکنان و حفاظت از محیط زیست داشته باشند(.(3 در حال حاضر علاوه بر مسائل قانونی که شرکتها ملزم به رعایت آن هستند، بسیاری از شرکتها از استانداردهایی که در قوانین آمده است، فراتر رفته تا در جامعهای که در آن فعالیت میکنند به عنوان یک شرکت شاخص مطرح شوند، علاوه بر این کاهش خطرات زیست محیطی و ارتقای سلامت و ایمنی کارکنان، موجب بهرهوری گشته و شرکتهایی که شهرت قابل توجه دارند میتوانند از این طریق اعتبار و تصویر خود را نزد مشتریان، سرمایهگذران و ذینفعانی که نسبت به مسائل مربوط به HSE حساس هستند تقویت نمایند( . (4 بررسی حوادث محیط کار در آمریکا نشان می دهند که سالانه تقریبا 142/2 میلیارد دلار ضرر مالی به اقتصاد این کشور وارد کرده است، و حدود 4 میلیون صدمه غیر کشنده و 5734 مرگ در سال 2005 نیز در این کشور رخ داده است(.(6 ,5 این جراحات باعث ایجاد 80 میلیون روز از دست رفته کاری گردید(.(6 به طور مشابه، در سال 2003، 4664 مرگ و میر مربوط به کار و در هر 5 ثانیه یک مورد حادثه و در هر 2 ساعت یک مورد مرگ در اتحادیه اروپا ثبت شد(.(7 در ایران، سالیانه 30 هزار میلیارد تومان ضرر مالی حوادث ناشی از کار است. همچنین سالانه، 1891 مورد مرگ به علت حوادث ناشی از کار رخ داده است .(8) یکی از مشاغلی که با وجود پیشرفت های موجود، همچنان به نیروی انسانی وابسته است، شغل های مرتبط با صنایع نفت و گاز و پتروشیمی می باشد. این مشاغل به دلیل ماهیت خاص خود، از اهمیت و توانایی بالای ذهنی و جسمی بالای کارکنان را می طلبد.
امروزه فاکتورهای سلامت، ایمنی و محیط زیست((HSE برای مشتریان، کارفرمایان و سهام داران موضوع مهمی است(.(9 بنابراین این اصول می تواند باعث توسعه پایدار سازمان ها شود. هدف اصلی از اجرای سیستم های مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست مطمئن شدن از استقرار این عناصر در استراتژی های سازمان است(.(10 توجه ویژه سازمانها و شرکتهای بزرگ نفت، گاز و پتروشیمی در جهان به سیستم مدیریت HSE حاکی از اهمیت آن در طرح ریزی و توسعه محصولات، خدمات و فرایندها با در نظر گرفتن ملاحظات بهداشتی، ایمنی و محیط زیستی آنها است .(11) در نظر گرفتن HSE نیازمند ارزیابی تعداد حوادث، شدت حوادث، آموزش های ایمنی، الزامات ایمنی، داشتن سیستم ایمنی و غیره است .(12) توجه ویژه سازمان ها و شرکت های بزرگ نفت و گاز و پتروشیمی در جهان به این سیستم حاکی از اهمیت آن در طرح ریزی و توسعه محصولات، خدمات و فرآیند ها با در نظرگرفتن ملاحظات بهداشتی، ایمنی و محیط زیستی آنهاست .(11) هدف نهایی در سیستم مدیریت HSE محافظت از افراد، اموال و محیط زیست می باشد(.(13 ملاحظه همزمان موضوعات سلامت، ایمنی و محیط زیست، علاوه بر حذف فعالیت های موازی بدلیل ایجاد تعادل اقتصادی سبب سهولت در افزایش بهره وری و توسعه پایدار نیز می گردد. HSE سیستمی است که به صورت یکپارچه و با همگرایی و چینش هم افزای نیروهای انسانی وامکانات و تجهیزات سعی در ایجاد محیطی سالم، دلپذیر و با نشاط و به دور از حادثه، خسارت و ضایعات دارد، در واقع سیستم مدیریت HSE بخشی از سیستم مدیریت کل جاری در یک سازمان است .(14) جو ایمنی واژه ای است که در توصیف بینش های مشترک کارکنان از نحوه مدیریت ایمنی در محیط کار مورد استفاده قرار می گیرد .(15) جو ایمنی زیر مجموعه ای از فرهنگ ایمنی محسوب می شود و در واقع نمود فرهنگ ایمنی در عمل است .(16) اهمیت جو ایمنی به قابلیت آن در پیش بینی رفتار ایمن مربوط می شود(.(17 بر اساس این قابلیت، جو ایمنی توانایی خود را در نتایجی مهم در ایمنی از قبیل درک ریسک، حوادث و آسیب ها نشان داده است(.(18 در یک محیط کاری قضاوتهای ریسک کارکنان مربوط به جو ایمنی و دیگر فاکتورهای اجتماعی و سازمانی که برای ایمنی مهم هستند را باید در نظر داشت(.(19 در مطالعه ی که توسط تاوها2 و همکاران (2006) نشان داد که رفتارهای عمدی کارگران ارتباط تنگاتنگی با میزان مسئولیت پذیری و مدیریت ایمنی دارد و همچنین میزان درک کارگران، نگرش و رفتار ایمنی با عملکرد مدیریت در زمینه ایمنی ارتباط معنی داری وجود دارد .(20) مطالعه ی جعفری و همکاران (1393) نیز نشان داد که همبستگی قوی معناداری بین آگاهی و شناخت مقررات ایمنی و نمره جو ایمنی وجود دارد .(21) مطالعه ی عدل و همکاران (1391) نشان داد که می توان از جو ایمنی بعنوان شاخصی برای عملکرد سیستم مدیریت ایمنی و سلامت شغلی استفاده کرد. .(8) مطالعات زیادی ارتباط بین جو ایمنی با رفتار ایمن را اثبات کرده اند .(23 ,22) این پژوهش در راستای تعیین رابطه بین جو ایمنی کارکنان با سطح آگاهی کارکنان از سیستم مدیریت HSE در یکی از پالایشگاه های نفت ایران انجام شده است.
روش بررسی
این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی مقطعی بود. جامعه ی آماری این مطالعه، کلیه کارکنان شرکت پالایشگاه نفت کرمانشاه( ستادی و عملیاتی) است. حجم نمونه در فاصله اطمینان % 95 برابر 255 نفر تعیین گردید، که به صورت نمونه گیری تصادفی ساده استخراج گردید. پس از انتخاب نمونه و در صورت رضایت آنان برای ورود به مطالعه، پرسشنامه اطلاعات دموگرافیک، جو ایمنی و آگاهی از سیستم مدیریت HSE توسط آنان پر شد. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش شامل دو پرسشنامه، جو ایمنی و آگاهی از سیستم مدیریت HSE و پرسشنامه محقق ساخته جهت گردآوری اطلاعات دموگرافیک- شغلی کارکنان پالایشگاه شرکت کننده در مطالعه که شامل 9 سوال است و سوالات آن سن، میزان تحصیلات، میزان سابقه ی کار ( در این صنعت)، وضعیت تاهل، نوع استخدام، گذراندن دوره آموزش ایمنی یا HSE ، عنوان شغلی، تعداد حادثه رخ داده شده برای فرد و همکاران فرد است. برای بررسی جو ایمنی از پرسشنامه جو ایمنی دانشگاه لافبرو((LSCAT استفاده می شود .(24) روائی و پایائی این پرسشنامه توسط آقای ککس3 و همکاران در سال 1998 با آلفای کرونباخ حدود 0/7 بدست آوردند (25) و در ایران نیز توسط شکوهی و همکاران به اثبات رسیده است و ضریب آلفای کرونباخ 0/8 برای آن به دست آمده است .(8) این پرسشنامه حاوی 43 سوال با مقیاس لیکرت 5 درجه ای است. چنانچه امتیاز آزمودنی برابر و یا بالاتر از میانگین باشد( ( ≤129 نسبت به موضوع مورد بررسی جو مثبت و اگر پایین تر از میانگین باشد((>129 نسبت به آن موضوع جو منفی دارد. پرسشنامه سطح آگاهی کارکنان از سیستم مدیریت HSE شامل 7 حیطه می باشد و محقق این پرسشنامه را با الگوبرداری از خودارزیابی سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست سازمان ایمنی و بهداشت ویکتوریای استرالیا طراحی نمود.
برای تعیین روایی صوری، پرسشنامه به 10 نفر از متخصصین داده شد، آن ها بعد از مطالعه پرسشنامه آن را برای سنجش سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE قابل قبول ارزیابی کردند. در این مرحله سوالات مورد بررسی، از نظر ساده بودن، مرتبط بودن و قابل فهم بودن مورد ارزیابی قرار گرفت. اکثریت سوالات برای هر یک از معیارها درصد 100 را به خود اختصاص دادند. با توجه به درصدهای بدست آمده بیانگر روایی محتوایی بسیار بالای پرسشنامه می باشد. ضریب همبستگی محاسبه شده برای تعدادی از فاکتورها در آزمون و باز آزمون 0/98 بدست آمده است. این میزان، همبستگی خیلی زیاد بین آزمون را مشخص می کند .(26) پایایی داخلی، همبستگی بین سوالات یک آزمون است که اغلب برای محاسبه آن ضریب همبستگی آلفای کرونباخ محاسبه می شود. نتایج حاصله نشان داد که ضریب آلفای کرونباخ 0/9 بدست آمد، این عدد نشان می دهد که ابزار سنجش دارای پایایی داخلی خیلی خوب است .(27)
فرد پاسخ دهنده به هر سوال نمره یک تا پنج (خیلی کم- کم- متوسط - زیاد – خیلی زیاد) می دهد، و با جمع نمرات هر یک از سوالات نمره نهایی به دست می آید. اگر نمره 29 تا 35 بدست آید سطح آگاهی خیلی زیاد، بین 22 تا 28 زیاد، 15 تا 21 متوسط، 8 تا 14 کم و 1 تا 7 خیلی کم است. در راستای تحلیل داده ها و آزمودن فرضیه ها و پاسخ به سوال های پژوهش، نرم افزار آماری SPSS 22 و STATA 12 و آزمون های آماری کای دو ، تحلیل واریانس ، ضریب همبستگی پیرسون و اسپیرمن و رگرسیون پواسون استفاده شد.
یافته های مرتبط با سطح آگاهی از سیستم مدیریتHSE
میانگین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) جمعیت مورد بررسی برابر 20/85 با انحراف معیار 4/82 بود. با توجه به نمره دهی پرسشنامه ی سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE، 1 نفر ( (% 0/4 از کارکنان مورد بررسی در طبقه ی سطح آگاهی خیلی کم، 19 نفر (% 7/5) در طبقه ی کم، 121 نفر (% 47/5) در طبقه ی متوسط، 99 نفر ( % 38/8 ) در طبقه ی زیاد و 15 نفر ( % 5/9) در طبقه ی خیلی زیاد قرار داشتند. میانگین امتیاز حیطه های مختلف سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE در جدول شماره 1 ارائه شده است.
یافته ها
در مجموع 255 نفر (از جامعه آماری 760 نفری) نسبت به تکمیل پرسشنامه اقدام نمودند. متوسط سن کارکنان و سابقه کار آن ها در پالایشگاه به ترتیب بین 36/9 سال و 9/63 سال بوده و 68/6 درصد آن ها متاهل بودند. 56/1 درصد پاسخ دهندگان دارای تحصیلات لیسانس بودند. متوسط میزان ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام 49/05 ساعت بود. بیشترین افراد مورد بررسی 17/6) درصد) آتش نشان بودند. همچنین بیشترین نوع استخدام، رسمی 43/1) درصد) بودند. همچنین در یک سال گذشته تعداد 19 حادثه برای کارکنان رخ داده بود.
نتایج بررسی همبستگی اسپیرمن بین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با ویژگی های دموگرافیک و شغلی در جدول شماره 2 ارائه شده است. با توجه به ضرایب همبستگی اسپیرمن بدست آمده، همبستگی مثبت معنی داری در سطح 5 درصد بین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با سن و میزان سابقه ی کار در پالایشگاه مربوطه وجود داشت، به طوری که با افزایش سن و همچنین میزان سابقه ی کار در پالایشگاه مربوطه؛ میزان سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE افزایش می یابد.
نتایج رگرسیون پواسون حاکی از تاثیر معنی دار سن، سابقه ی کار، نوع شغل و نوع استخدام بر سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE بود.
یافته های مرتبط با جو ایمنی
میانگین امتیاز جو ایمنی جمعیت مورد بررسی برابر 157/04 با انحراف معیار 22/415 بود. با توجه به نمره دهی پرسشنامه ی ارزیابی جو ایمنی، 229 نفر (% 89/8 ) از کارکنان مورد بررسی در طبقه ی جو ایمنی مثبت و 26 نفر (% 10/2) در طبقه ی جو ایمنی منفی، قرار داشتند.
نتایج بررسی همبستگی اسپیرمن بین امتیاز جو ایمنی با ویژگی های دموگرافیک و شغلی در جدول شماره 3 ارائه شده است. با توجه به ضرایب همبستگی بدست آمده، همبستگی مستقیم معنی داری در سطح 5 درصد بین امتیاز جو ایمنی با سن، سابقه ی کار در پالایشگاه مربوطه، تعداد ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام وجود داشت. به طوری که با افزایش سن، سابقه ی کار در پالایشگاه مربوطه، تعداد ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام؛ نمره جو ایمنی افزایش یافت.
نتایج رگرسیون پواسون حاکی از تاثیر معنادار سن، سابقه ی کار، نوع شغل،نوع استخدام، تعداد ساعت های آموزش ایمنی و HSE در بدو استخدام،تعداد حوادث رخ داده در یک سال گذشته و میزان تحصیلات بر جو ایمنی
بود.
مقایسه امتیاز جو ایمنی و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE
جدول شماره 4 اختلاف میانگین ها از نظر امتیاز جو ایمنی و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE در کارکنان پالایشگاه نفت مورد بررسی را نشان می دهد. همچنین سطح معنی داری هر یک از متغیرها را با جو ایمنی و سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE نشان می دهد.
ارتباط امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE و جو ایمنی در کارکنان
ارتباط طبقات مختلف سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE در کارکنان پالایشگاه با میانگین امتیاز جو ایمنی معنی دار شد
.(P >0/05)
بحث
سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE
با توجه به یافته های تحقیق در مورد سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE، بیشترین آگاهی مربوط به حیطه دوم (خط مشی و اهداف راهبردی) و کمترین سطح آگاهی مربوط به حیطه ششم (اجرا و پایش) می باشد. یکی از دلایلی که موجب افزایش آگاهی نسبت به حیطه ی خط مشی و اهداف راهبردی می شود، این است که در پالایشگاه مربوطه، خط مشی HSE سازمان در همه ی واحدهای پالایشگاه نصب شده و در دید همه ی کارکنان می باشد و به کارکنان به صورت مستقیم و غیر مستقیم در مورد خط مشی سلامت، ایمنی و محیط زیست سازمان اطلاع رسانی گردیده است. با این حال، کارکنان با سایر حیطه های سیستم مدیریت HSE آگاهی نسبتا" کمی داشتند؛ چون که واحد HSE پالایشگاه، کارکنان را در سایر حیطه ها درگیر نمی کند. توجه به این نکته ضروری است که امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE، نتیجه ی تعامل بین فرد و محیط کار و همچنین واحد HSE پالایشگاه می باشد. اگر واحد HSE، کارکنان را در اجرای فرایندهای HSE درگیر کند، همچنین تاکید ناظران ارشد بر روی خط مشی، سخنرانی سالیانه و یا ماهیانه مدیر عامل و سایر مدیران نیز منجر به افزایش آگاهی کارکنان نسبت به حیطه های مختلف سیستم مدیریت HSE شود.
در بررسی ارتباط بین سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE و سن نشان داده شد که ارتباط معنی داری بین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با گروه سنی وجود نداشت ( .( P < 0/05 با این حال، ارتباط معنی داری در سطح 5 درصد بین سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE و سن وجود داشت. به طوری که با افزایش سن، سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE افزایش می یافت. در توجیه این مطلب می توان بیان داشت که چون افراد با سن بالا، سابقه ی کار بیشتری دارند؛ در نتیجه سطح آگاهی بیشتری نسبت به افراد کم سن دارند. یافته های این مطالعه همچنین نشان داد که ارتباط معنی داری بین امتیاز سطح آگاهی از سیستم مدیریت HSE با سطح تحصیلات وجود داشت .( P >0/001) در توجیه این موضوع می توان اشاره کرد که افراد با سطح تحصیلات بالاتر، علاقه بیشتری به مطالعه و آگاه شدن از عناصر سیستم مدیریت HSE دارند. در بررسی ارتباط سطح آگاهی از
