بخشی از مقاله
چکیده:
در پی تعاملات فرهنگی با غرب و ورود اندیشه هاي نوین به ایران، سنت گرایان وتجدد گرایان درتقابل با یکدیگر قرارگرفنتد ونهایتا به موجب آن،ساختار کلی معماري تغییر پیدا کرد.
دردوره ي پهلوي ورود تکنولوژي هاي ساخت وایجاد سازه هاي جدید و اندیشه هاي حاکم برآن، معماري اي بوجود آورد که سازه وساختارهاي تاریخی پاسخگوي نیازهاي جدید نبود ازاین نوع معماري می توان معماري صنعتی رانام بردکه نیاز سیستم ساخت معماري گذشته نبود. سوال تحقیق این است ، در ساختار معماري موجود درایران با ورود معماري جدید با سازه هاي نوین چه تغییراتی به وجود آمد؟ که به نظر می رسد با استفاده از مواد و مصالح جدید سازه ها متفاوت تر از قبل اجرا می شدند به گونه اي که با بهره گیري از مصالح جدیدي چون آهن ، با آمیزش تکنیک هاي ساخت جدید با شیوه هاي پیشین سازه ها اجرا می شدند.
این تحقیق از نوع تحقیق هاي بنیادي می باشد که با روش تحلیلی آتاریخی پژوهش شده است و روش جمع آوري اطلاعات مطالعه ي اسناد و کتب تاریخی و پژوهش میدانی می باشد. نتیجه نهایی اینکه استفاده از مصالح وتکنیک هاي ساخت جدید امکان ایجاد دهانه هاي بزرگتر ونیز فضاهاي گسترده تر را فراهم آورده و با حفظ نماها، ساختارها و مدول هاي سنتی معماري جدیدي به وجود آورد که در ظاهر نشان و رنگ و بوي ایرانی داشت ولی در باطن و سازه متفاوت با آن بود.
واژگان کلیدي: سنت ومدرنیته،دوره قاجار، دوره پهلوي، کارخانه هاي صنعتی.
مقدمه
درطول تاریخ شاهد این مسئله بودیم که چگونه انسان هاي اولیه با دقت و تفکر در محیط پیرامون خود به پیشرفت هاي شایان توجهی دست یافته اند به طوري که اندیشه هاي بشر نسل به نسل رشد کرده و موجب ایجاد تحولاتی در زمینه هاي مختلف سیاسی، اقتصادي، اجتماعی، فلسفی وغیره شده است.
یکی از عظیم ترین رخدادهاي زندگی بشري انقلاب صنعتی بود .ردپاي تاثیرات آن را در ایران می توان در دوره ي قاجار مشاهده کرد،آشنایی شاه و اطرافیان وي با نوآوري هاي تکنولوژي و معماري و با مراودات هیئت حاکم با اروپا موثرشد که خود جرقه اي براي تحول در ایران بود. درپی آن در ایران اندیشه هاي نو نخست وارد حوزه ي نظامی، سیاسی، آموزشی و نهایتا وارد حوزه ي معماري نیز شد.
-1 استاد راهنما،عضو هیئت علمی دانشکده معماري وشهرسازي دانشگاه هنراسلامی تبریزEmail: mehdi_n74@yahoo.com -2 دانشجوي کارشناسی مهندسی معماري، دانشکده معماري وشهرسازي دانشگاه هنراسلامی تبریزEmail: sabasoti@yahoo.com
-3 دانشجوي کارشناسی مهندسی معماري، دانشکده معماري وشهرسازي دانشگاه هنراسلامی تبریزEmail: nazaninv10@yahoo.com
2009
اما در دوره ي پهلوي تکنولوژي ساخت جدید و در کنار آن اندیشه هاي جدیدي وارد ایران شده بود که به دنبال آن ها نیازهاي جدیدي به وجود آمد که در راستاي پاسخ گویی به این نیازها، معماري جدیدي به نام معماري صنعتی در ایران شکل گرفت. نمود این معماري شکل گیري گونه جدید معماري به نام معماري صنعتی بود که تفاوت هاي زیادي با کارگاه هاي سنتی داشت .
روش تحقیق
روشی که برای تحقیق در این مقاله دنبال می شود تحلیلی- تاریخی می
‰Š†د.
سوال تحقیق این است، سازه ی بناھا در این نوع معماری
چه تفاوتی با دوره ی قبل داشته است و چه عواملی در ایجاد این تفاوت ھا دخیل بوده است؟
به نظر می رسد به واسطه ی ورود مصالح جدید و
آشنایی با تکنیک ھای ساخت نوین، اجرای سازه ھا در این دوره متفاوت تر از دوره ی قبل و متناسب با نیازھای معماری صنعتی می باشد.
چهارچوب نظری بررسی شده در این پژوھش موارد یاد شده در ذیل می باشند:
‚ƒت و مدرنیته ویژِگی ھای معماری قبل از مدرنیزاسیون معماری دوره ی قاجار
ویژگی ھای معماری دوره قاجار ویژِگی ھای معماری …†د ا. مدرنیزاسیون
معماری دوره ی پهلوی اول مقایسه ی ساختاربناھای دوره قاجار و پهلوی اول کارگاه وکارخانه درمفهوم معماری
ویژگی ھای معماری صنعتی دردوره پهلوی معماری کارخانه ھای صنعتی تبریز
بررسی و تجزیه و تحلیل سیر تاریخی تغییر و تحولات
ارزش ھا در جامعه معین قاجار و پهلوی به روش کیفی
نتیجه نهایی اینکه استفاده از مصالح وتکنیک ھای ساخت
جدید امکان ایجاد دھانه ھای بزرگتر ونیز فضاھای گسترده تر را فراھم آورده و با حفظ نماھا، ساختارھا و مدول ھای سنتی معماری جدیدی به وجود آورد که در ظاھر نشان و رنگ و بوی ایرانی داشت ولی در باطن و
.Šƒه Š•Ž•وت Š† آن †ود.
جمع آوری اطلاعات ،به
روش میدانی و کتابخانه ای می باشد که با مطالعه کتب تاریخی و اسناد باقی مانده از دوره ھای قبل و فیش برداری از آن ھا به گردآوری داده ھا پرداخته
ایم.
2010
سنت ومدرنیته
سنت، مرکب از مجموعه عناصر مذهبی، فرهنگی، تاریخی،آداب و رسوم و نگرش هاى خاصی است که شیوه زندگی خاصی را تشکیل میدهند و پیرو قواعد یکسانی هستند. ...»به طورکلی جهان سنتی تا زمانی سنتی است و سنتی می ماند که جز خود و جهان خود والگوهاي ازلی داده رفتار و اندیشه و شیوه زندگی خود، چیزي را نشناسد، اما همین که چشمش به چیز دیگر گشوده شد وآغاز به سنجش وارزیابی کرد،جهان اودیگرگون شده است.)«حجت،:1391صفحه (35 به دنبال این دگرگونی ها تجدد یا مدرنیسم متاثر ازانقلابات صنعتی وبا پیشرفت علم و فناوري هاي نوین به وجود آمد و خواهان رهایی از قید وبند سنت وخصوصا تاریخ بود.
ویژگی هاي جوامع سنتی و مدرن را می توان به اختصار در جدول زیر بیان کرد.
جوامع سنتی اصالت سنت
عدم درنگ و تحلیل در دانسته ها تکرار الگوهاي ثابت پایبند به هویت وارزش ها شریعت مدار تحرك کم ومحدود عقل در کنار سنت
بی زمان، بامعنا، حقیقی
ماخذ مطالب جدول: (حجت،:1391صفحه (35
جوامع مدرن اصالت بدعت
باز اندیشی و تحلیل دانسته ها عصیان گر وعدم پذیرش الگوهاي ثابت خلا هویت و اخلاق انسان مدار
متحرك وداراي آزادي بیشتر خود بسندگی عقل و نفی سنت مطابق زمان،بی معنا وهویت
ویژِگی هاي معماري قبل از مدرنیزاسیون
معماري یکی از نشانه هاي نگرش و بازتاب اندیشه ي هر جامعه اي می باشد بنابراین جامعه اي که داراي نگرش سنتی باشد، طبیعتا معماري سنتی برآن جامعه حاکم می شود. جوامع تجددخواه نیز ساختارسنتی خودرا پشت سرگذاشته اندو با نفی گذشته خود، خواهان تفکري نومی باشند و به تبع نگرشی نومعماري متجددگرایانه شکل می گیردح
معماري دوره ي قاجار
در دوره ي قاجار با برسرکارآمدن افراد متعدد، وضعیت جامعه در تمام شئون تغییر پیدا کرد.خصوصا از دوره عباس میرزا به بعد شاهد تغییراتی اساسی در امور کشور بودیم، به طوري که مورخان او را لبنیادگذار نوگرایی در ایرانل می دانند. بعد از تهران، تبریز با عنوان دارالسلطنه، دومین پایتخت کشور محسوب می شد. ل...دارالسلطنه کانونی براي رجال تجددخواه ایران بود به گو نه اي که اولین جدال میان سنت گرایان و متجددگرایان، نخست در دارالسلطنه تبریز صورت گرفت...ل (طباطبایی، : 1386 صفحه (137
2011
نهایتادرکنارتمام زمینه هاي سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی و...درزمینه ي معماري نیز تغییراتی اساسی پدید آمد. ...»در زمان حکومت قاجار،آن نوع معماري که از طرف دولت و حکومت بنا گردید،از نظر کیفیت هنري و فنی دچار انحطاطی بی سابقه شد و با این که شاهان قاجار با ساختن بناهاي متعدد نسبت به دوره هاي گذشته فعالیت خوبی داشتند،اما بیشتر آثار آن ها به خاطر بدي مصالح ساختمانی و عدم وقت کافی در استحکام بناها به سرعت به ویرانی کشیده شد...« (کیانی،:1386صفحه (44 در دوره ي قاجار تنها فرم و ظاهر بناها تحت تاثیر فرهنگ غرب دچار تغییراتی گشت به طوري که در فرایند ساخت بنا به
عوامل سازه اي و تکنولوژي هاي ساخت توجه آنچنانی نداشته اند....»حتی ساختن بعضی از ساختمان ها باسازه جدید همچون تکیه دولت که سقف آن با تیرآهن خم شده نتوانست روند تکنولوژي ساخت معماري این دوره را بهبود بخشد. در واقع بیشتر زمان ساخت بناهاي این دوره مصروف نقاشی ،گچبري تزئینی و یا آینه کاري می گردد بدون آنکه زیرساخت هاي آن مورد توجه قرارگیرد...« (کیانی،:1386صفحه (44 مقایسه کمی و کیفی بناهاي دوره قاجار با ساختمان هاي حکومتی،حاکی از تفکر برتر، تحول بیشتر و استقلال نظام غیر دولتی و طبقات مردمی بوده است.
ل..در معماري این دوره با اینکه خلاقیت هاي فضایی افزایش می یابد والگوهاي قدیمی معماري ایران درجهت گسترش فضا تکامل می یابند،ولی بنظر می رسد قوت خلق معماري نوین رانداشتند.ل(بانی مسعود،:1389صفحه (75
ویژگی هاي معماري دوره قاجار:
معماري دوره ي قاجار تحت تاثیر عوامل گوناگونی من جمله ورود فرهنگ غرب به ایران قرار گرفت و دچار تغییراتی نسبت به
دوره هاي قبل از خود گشت.بنابراین ویژگی هاي معماري این دوره را می توان در چند مورد به اختصار بیان کرد.
- معماري این دوره وضعیت نازل تري را نسبت به دوره هاي گذشته خود و به خصوص صفوي نشان می دهد.
- شکل ها استواري و صلابت لازم را ندارند و شکل هایی جدید وارد معماري می شوند که سطحی و تفننی اند.
- اندازه ها دقت لازم را ندارند.
- تناسبات در مرحله نازل تري نسبت به تناسبات موزون و اندیشیده شده ي دوره هاي قبلی قرار می گیرند.
- ل..تزئینات معماري گاه تاحد ابتذال سقوط می کنند و بی بندوباري و هرج و مرج جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دوره هاي درخشان سلجوقی و صفوي می شوند...ل (بانی مسعود، 1389 :صفحه (75
- ل.. تحولاتی که دراین زمان جامعه ایرانی را به نحو چشمگیر و تکان دهنده دستخوش دگرگونی کرد، درواقع انعکاس کم رنگی از تحولات عمیق و بنیانی و پردامنه غرب بود که از فرارسیدن عصر جدیدي در اروپاي قرن نوزدهم و بعد در سراسر جهان خبر می داد.ایران نیز به اندازه ي استعداد خود ،مدرنیته اي را که در غرب متولد شده بود، هرچند ابتر و مسخ شده تر تجربه کرد.ل (بانی مسعود، :1389صفحه (75
- استفاده از مصالح بوم آورد
- به کار گیري تکنیک هاي ساخت سنتی که به صورت سینه به سینه منتقل می شد.
- به کار گیري سیستم سازه اي دیوار باربر با پوشش چوبی
2012
ویژِگی هاي معماري بعد از مدرنیزاسیون
باتوجه به اینکه معماري هر جامعه اي تحت تاثیر اندیشه ونگرش آن جامعه می باشد طبیعتا با تغییر نگرش در ادوار وزمانهاي گوناگون معماري نیز تحت تاثیر آن متحول می شود.
در دوره ي قاجار نگرش غالب در جامعه، سنتی بود. تحت تاثیر این نگرش، معماري سنتی برآن جامعه حاکم بود ولی با پررنگ شدن نقش اندیشه هاي نو در جامعه، معماري نیزتحت شعاع قرارگرفت وتغییراتی درآن رخ دادکه درنهایت موجب پیدایش معماري مدرن در دوره ي پهلوي شد.
ویژگی معماري ایران قبل از مدرنیزاسیون ویژگی معماري ایران بعد از مدرنیزاسیون
پدیده اي اصیل می باشد پدیده اي بدیل و وارداتی می باشد
استفاده از مصالح بوم آورد بهره گیري از مصالح پیشرفته وجدید و پیوسته در حال تغییر
و تحول
بهره گیري از الگوها و پیمون هاي ثابت و پایدار عدم به کارگیري الگوهاي ثابت
شکل گیري بنا متناسب با بوم واقلیم نفی اندیشه هاي بومی وشرایط اقلیمی
تاکید روي موجود خواهان جایگزینی جدید به جاي موجود
بهره گیري از منابع طبیعی اتکا به فناوري هاي نو
جدول تطبییقی ویژگی هاي معماري قبل و بعد از مدرنیزاسیون
معماري دوره ي پهلوي اول
اگر معماري بازتاب نگرش هر دوره قلمداد شود ،استحکام ،سرعت در ساخت، نظارت پیگیر، سلسله مراتب ،نظم و ریتم متاثر از نگرش نظامی هستند که در ساخت بناهاي متعدد دوره پهلوي به اجرا درآمده اند.
...»دوره ي پهلوي اول با نگرشی نوین که در جهت توسعه ،نوسازي و تغییرات بنیادین بود، آغازگر دوره ي جدیدي در عرصه
í معماري ایران گشت. این دوره بیش از آن که حاوي اندیشه اي از دوران هاي گذشته باشد دربرگیرنده ي تفکري جدید در معماري است...)«کیانی،:1386صفحه (45 تغییرات بنیادین پیش از آنکه در معماري وشهرسازي تاثیر گذارد، نخست درشیوه
í سیستم اداري وسیاسی شهرهاي بزرگ تاثیر خود را نشان داد.
با تقویت زیرساخت هاي اقتصادي و پیشرفت صنایع در این دوره براي تولید انبوه نیاز به تجهیزات پیشرفته تر و درنتیجه فضاي گسترده تر به وجود آمد براي پاسخ گویی به نیازهاي جدید معماري موجود کافی نبود. ورود مصالح نوین و تکنولوژي هاي ساخت جدید، امکان ایجاد فضاهاي گسترده تر را فراهم آورد. به صورتی که براي پوشش دهانه ي وسیع تر دیگر نیازي به اجراي دیوار با ضخامت زیاد نبود و قادر بودند حتی با استفاده از دیوارهایی با ضخامت کمتر فضاهایی با ارتفاع بلندتر ایجاد کنند درنتیجه معماري جدیدي به نام معماري صنعتی شکل گرفت و به دنبال آن وظایف معمار تقسیم شد به گونه اي که معمار قسمت هنري کار را انجام می داد و بخش سازه اي برعهده ي فرد دیگري تحت عنوان مهندس سازه بود....»وجود تحولات در دوره ي پهلوي اول را از یک نگاه باید متوجه پدیده هاي نوین علمی و کشف پی در پی دانش ها و فن آوري هاي
2013
نو دانست البته هیچ دوره اي پیش ازاین به اندازه ي دوره بیست ساله متاثر ومتکی برعوامل خارجی نبوده است...)«کیانی،:1386صفحه (259 با این حال بناهاي دوره ي نخست کمترین بهره گیري را درمواد و مصالح، تکنولوژي ساخت و سیستمهاي ساختمانی داشته است و تیرآهن اولین ماده مورد استفاده می باشد که فقط براي پوشش سقف ها کاربرد داشته است. بنابراین بناهاي این دوره ازنظر سازه به صورت دیوارهاي باربر آجري با پوششی فلزي یا چوبی می باشند.
مقایسه ي ساختار بناهاي دوره ي قاجار و پهلوي اول:
در بخش هاي قبل ویژگی هاي معماري دوره هاي قاجار و پهلوي را بررسی کردیم و به تفاوت ها و شباهت هاي میان
این دوره ها پی بردیم و تزئینات ، مصالح و تکنیک هاي ساخت آن ها را در قالب جدولی مورد بررسی قرار دادیم.
عناصرسازه اي ونما دوره قاجار پهلوي
مصالح به کار رفته در دیوار خشت، کاه گل، آجر آجر
تکنیک هاي ساخت دیوار دیوار باربر دوره ي اول دیوار باربر،
دوره ي دوم تیرآهن و تیرو ستون
مصالح به کار رفته در سقف چوب، آجر چوب، فلز
تکنیک هاي ساخت سقف طاق ضربی، خرپاي چوبی طاق ضربی، خرپا ي چوبی، خرپاي فلزي
نما مصالح آجر، کاه گل، گچ، کاشی آجر، کاه گل، در برخی کاشی
تزئینات آجرچینی، گچ بري، کاشی کاري قاب بندي آجري، آجرچینی، دربرخی کاشی کاري
عناصرسازه اي ونما دوره قاجار پهلوي
مصالح به کار رفته در دیوار خشت، کاه گل، آجر آجر
تکنیک هاي ساخت دیوار دیوار باربر دوره ي اول دیوار باربر،
دوره ي دوم تیرآهن و تیرو ستون
مصالح به کار رفته در سقف چوب، آجر چوب، فلز
تکنیک هاي ساخت سقف طاق ضربی، خرپاي چوبی طاق ضربی، خرپا ي چوبی، خرپاي فلزي
نما مصالح آجر، کاه گل، گچ، کاشی آجر، کاه گل، در برخی کاشی
تزئینات آجرچینی، گچ بري، کاشی کاري قاب بندي آجري، آجرچینی، دربرخی کاشی کاري
جدول تطبییقی ویژگی هاي معماري قبل و بعد از مدرنیزاسیون
2014
ایرانیان از دیرباز پیشرفت هاي شایان توجهی در حوزه ي صنعت داشته اند ولی تولیدات صنعتی در دوره هاي مختلف متناسب با اوضاع جامعه ، به شیوه هاي گوناگونی صورت می گرفت. براین اساس معماري صنعتی ایران را می توان در دو دوره ي سنتی و مدرن بررسی کرد.
اندیشه ي توسعه ي صنعت در ایران نخست توسط عباس میرزا مطرح شد.دراین دوره براي تولید صنایع دستی مکان ویژه اي وجود نداشت استاد به همراه شاگردش به خانه هاي مردم رفته و یا دراتاقی که به عنوان کارگاه در خانه ي خود مهیا کرده بود کار می کرد.
