بخشی از مقاله
تاریخچه ظروف سفالی
مقدمه :
زمانی که بشر به استفاده از ظروف سفالین پرداخت ، دست ساخته هایش بسیار ابتدائی و عاری از هرگونه تزئین یا پوشش لعاب بوده، ولی بتدریج که ذوق و سلیقه و حسن زیبائی شناسی قوت گرفت ظروف سفالین به نقوش گروناگون و سپس به پوشش لعاب آرایش داده شد.
کاوشهای باستان شناسی در محوطه های باستانی ایران موید آن است که تسلسل و تکامل ساخت ظروف بی لعاب در قرون متمادی حفظ گردیده و هنرمندان سفالگر با پیشرفت هنر سفالگری همزمان و در کنار ظروف سفالین لعابدار در ظروف بی لعابدار در ظروف بی لعاب نیز مبتکر بوده و این شیوه و سنت را تا به امروز حفظ کرده اند. وفور ظروف بی لعاب به نسبت انواع دیگر سفالینه بعلت کاربرد این نوع سفالینه در زندگی توده مردم بوده است.
تاریخ گذاری ظروف بی لعاب اوایل اسلام بعلت ادامه سنت سفالگری ساسانی ، بسیار مشکل است و بدین سبب متخصصان این نوع سفالینه را عرب ساسانی نامیده اند.
پس از سقوط امپراتوری ساسانیان ( سال 622 میلادی ) و گرایش ایرانیان به دین مبین اسلام قسمتهائی از این سرزمین تا مدتها تحت تأثیر شیوه های هنری گذشته قرار داشته است که از آن جمله ناحیه دریای خزر می باشد . در این منطقه روش و سنت هنر ساسانی بویژه در زمینه فلز کاری و سفالگری ادامه یافته و ظروف سفالین به شیوه متقدم ساخته می
شده است. حفریات باستان شناسی در ناحیه دریای خزر که محوطه های باستانی بیشماری را در بر می گیرد. کشف ظروف سفالین اواخر ساسانی و اوایل اسلامی و قابل مقایسه بودن آنها این نظریه را اثبات می نماید.
پژوهشهای باستان شناسی سالهای اخیر در مراکز تمدنهای اسلامی ایران چون : نیشابور ، ری ، جرجان، سیراف ، استخر ، تخت سلیمان ، سلطانیه ، فسا ، غبیرا و شوش که در ادوار اسلامی از آبادانی و ثروت برخوردار بوده اند شناخت باستان شناسان را در تکامل سفالینه بی لعاب تا حدی آسانتر کرده است.
سفالینه بی لعاب اسلامی بسیار متنوع و از جهات مختلف مانند خمیر ، شکل و تزئین قابل بررسی است.
به طور کلی سفالهای دوره اسلامی را می توان به سه گروه طبقه بندی کرد:
1 ) سفالهای دوره اموی و اوایل دوره عباسی
الف ) اوایل دوره اسلامی 2 ) سفالهای نقاشی شده براق دوره فاطمی
3 ) ظروف منقوش با دوغاب گل یا پوشش گلی ( لعاب گلی )
1 ) ظروف اسگرافیتو ایرانی
2 ) ظروف زیبای دوره سلجوقی ایران
ب ) اواسط دوره اسلامی 3 ) ظروف دوره سلجوقی آناتولی
4 ) سفالگری راکاو روشنه
5 ) سفالهای بدون لعاب اواسط دوره اسلامی
1 ) سفالگری ایران در دوره ایلخانی و تیموری
2 ) سفالگری دوره ممالیک مصر و سوریه
ج ) دوره متأخر اسلامی 3 ) سفالگری دوره صفویه و قاجاریه ایران
4 ) سفالگری دوره عثمانی در آناتولی
سفالگری در دوران اسلامی ابتدا به صورت سفال ساده بدون لعاب بود. اگرچه سفالگران از دوره اشکانی به نوع لعاب سبز مایل به فیروزه ای با شفافیت قابل توجه و سپس در دوره ساسانیان با لعاب سبز قلیا و مات آشنا بوده اند سفالگران دوران اسلامی در سه قرن اولیه دقیقاً ادامه هنر سفالگری دوره ساسانی است . ظروف سفالی این دوره به شکل کوزه های گردن کوتاه و دسته دار با لبه های ضخیم و تخت و ظروف بدون لعاب با نقوش قالبی ساخته می شد.
از آنجایی که ظروف سفالی دوره ساسانیان در کمال سادگی ساخته شده اند، ادامه و سبک این سفالها در دوره اسلامی مورد پذیرش قرار گرفت و صنعت سفالگری بار دیگر رونق قابل توجهی یافت و موجب توسعه فعالیت سفالگران شد.
هنر سفالگری دوره اسلامی از ترکیب فلسفه و حکمت و فن مشتق می شود.
سفالگران قرون اولیه اسلامی ( قرون اول و دوم هجری ) دو دسته سفال داشتند :
الف ) سفال بدون لعاب ب ) سفال لعابدار
الف ) سفال بدون لعاب : این سفالها به چند روش تزئین می شده است.
1 ) نقش کنده : خمیر این نوع سفال معمولاً قرمز، نخودی و خاکستری است.
موضوع نقوش آن که به روش نقره است ( ایجاد خراش با شیئی نوک تیز روی سفالی که هنوز خشک نشده است ) شامل خطوط جناغی ، موجی ، زیگراگ ، نقطه چین ، خطوط موازی عمودی و افقی و گاهی نقوش گیاهی است . شکل ظروف غالباً کوزه های بدنه محدب با گردن کوتاه و گاه کشیده و گلدان و دسته های کوچک عمودی معمولاً دو دسته و چهار دسته و بیشتر است و ظروف کوچک مانند کاسه و آبخوری که از شهرهای آباد و پر جمعیت آن دوره نظیر نیشابور ، ری ، جرجان ، شوش، اصطخر به دست آمده است .
2 ) نقش قالبی : این نوع تزئین را روی سفالهایی بدون لعاب کوچکتر بویژه در ظروفی که بدنه آنها کاملاً کروی نیست و گاه به تقلید از ظروف فلزی به صورت چند وجهی ساخته شده اند، می توان دید. این نقوش معمولاً با قالب روی بدنه و در ظروف بزرگتر ، روی شانه و قسمتهای ضخیمتر ظروف ایجاد می شده است و معمولاً موضوع آم طرحهای هندسی و گیاهی است. در این دوره هنوز تزئینات خطی کوفی روی ظروف متداول نشده و در اواخر قرن دوم هجری کتابت روی پوست به خط کوفی ساده که تقلید و تلخیص از خط نبطی است ، متداول می گردد. شکل این ظروف نیز معمولاً کوزه ، گلدان و آبخوریهای کاسه ای شکل است که در کاوشهای علمی شهر ری و نیشابور به دست آمده است.
3 ) تزئینات برجسته یا افزوده کاری : در این روش که اصطلاحاً روش با سونین هم نامیده می شود ، قبل از ریختن دسفال با قیف مخصوص ، گل نسبتاً غلیظ را به اشکال موردنظر ظرف می نشانند که معمولاً طرحهای حیوانی و انسانی ، نقشهای اسطوره ای موضوع این نوع تزئینات است که اقتباسی از نقوش ظروف فلزی دوره هخامنشی و ساسانی است . شکل ظروف شامل کوزه های بزرگ دسته دار و گلدانهای کوچکتر است که در شهرهای ری و ساوه ساخته می شده است.
4 ) تزئینات رنگی : در کاوشهای باستان شناسی از این نوع ظروف زیاد به دست نیامده و آنچه هم پیدا شده به دلیل نامناسب بودن شرایط ، بیشتر رنگ ظروف زایل شده و چندان قابل تشخیص و استفاده نیست . در مجموع از روی ظروف تزئینی و منقوش مکشوفه از شوش چنین استنباط می گردد که سفالگران ، ای این روش برای تزئین ظروف بدون لعاب استفاده نموده اند. موضوع نقوش همچنان طرحهای هندسی و اسلیمی تزئینی است.
ب ) سفال لعابدار : در قرن اول و دوم هجری تنوعی در رنگ لعاب دیده نمی شود و چنانکه اشاره شد به تبع دوره ساسانیان که لعاب سبز قلیا و مات رایج بود، در این دوره نیز از رنگ سبز در طیفی محدود نظیر سبز تند و یشمی ، خمیر قرمز و نخودی استفاده شده و ظروفی به شکل کوزه های کوچک و کاسه های نسبتاً گود با این لعاب تزئین شده است . در بررسیهای علمی ، نیشابور یکی از مراکز ساخت این نوع سفال شناسایی و معرفی شده است.
سفال قرون سوم و چهارم هجری : فنون تزئین ، متداول دراین دوره چنین است :
الف ) لعاب گلی : در این نوع تزئین ، ظرف ساخته شده از گل را که معمولاً دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است. پس از خشک شدن در دو غابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند، طوری که داخل و خارج آن به طور یکنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشک شدن ، ظرف را به نقوش موردنظر می آراستند . این نقوش معمولاً ساده بود و شامل یک جمله یا کلمه کوفی می شد که در کف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظرف نوشته می شد، سپس ظرف را با لعاب شیشه می پوشاندند و به کوره می بردند . معمولاً برای ظروف ساده یک رنگ ، از ترکیب لعاب گلی که سیلیس هم به آن اضافه می شد ، استفاده می کردند که این کار در یک مرحله انجام می شد و در نهایت ظرف به رنگ شیری براق در می آمد. ظروف مزین به لعاب گلی معمولاً در چهار گروه مطالعه می شود.
سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید:
این دسته از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف سربی تزئین شده است . زمینه این ظروف کلاً شیری رنگ یا سفید است که در گوشه ای از لبه داخلی یا کف آن با کلمه یا جمله ای کوتاه تزئین شده است. در اوایل قرن چهارم تزئینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب ، نقش پرندگان ، گلهای مشبک به نوشته کوفی تزئینی اضافه می شود . از ویژگیهای کلی تزئینات این نوع ظروف عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است.
در ظروف بزرگتر که لازم بود نوشته کوفی طولانی باشد ، جملاتی نظیر دعای خیر ، روایات ، ضرب المثل ، احادیث منسوب به حضرت محمد (ص) حضرت علی (ع) و کلام بزرگان اهل ادب برای تزئین به کار می رفته است.
سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید:
سفالهای رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی ، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است که کیمیاگران و تهیه کنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اکسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان ، گلها ، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره ، سیاه ، قهوه ای ، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازک روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده کرده اند. از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار ، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی ، با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبک ( نقطه نشان ) و نقشمایه های اسلیمی و تکرار حروف خط کوفی نام برد که در داخل کاسه ها ، بشقابها ، پیاله های کوچک و آبخوری رسم شده است.
در میان مراکز ساخت این نوع ظروف ، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور کلی در شرق ایران و نیز در مازندان این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی کوره های پخت این نوع سفال در جریان کشف شده است و محققان آنجا را مرکز ساخت و اشاعه این سفال می دانند .
سفالینه لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف به زرین خام اولیه :
این نوع سفال پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد ف با مجموعه ای از لعابهای ترکیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی خاصی به حالت زرین خام یا طلایی داشت. شکل این ظروف معمولاً کاسه و نقوش آنها گلهای زینتی همراه با نوشته های کوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم و هفتم در تکامل نقوش و نوع خطو تفکیک رنگ است که در قرن ششم و هفتم هجری به جای خط کوفی از خط نسخ و فراسی دری و پرتره های انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود. سفالینه های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر در نیشابور ، جرجان ، اصطخر و شوش به دست آمده است.
سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد :
این نوع سفالینه ها که در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لکه هایی قسمتهای مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تکنیک لعاب پاشیده دانست ، تنوع رنگ لعاب در پایان قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزئین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید کاشی برای تزئینات معماری هم پا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور کلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اولیه اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است.
سفال قرن پنجم هجری:
الف ) سفالهای بدون لعاب
1 ) سفالهای نقش کنده که عموماً خمیر آنها نخودی رنگ بوده و به شکل کوزه های دسته دار ، خمره های کوچک ، آبخوریها و تنگهای کوچک بدنه شغلی دسته دار دهانه باز است. نقوش کنده که روی این نوع ظروف کنده شده شامل طرحهای هندسی ، گیاهی ، خطوط موجی زیگزاگ عمودی و افقی است. از مهمترین مراکز ساخت آن می توان از شهرهای نیشابور ، ری ، جرجان ، شوش و اصطخر نام برد.
2 ) سفال با نقش قالب زده که دارای خمیر نخودی و قر
مز بوده و شکل آن به صورت قمقمه ، کوزه های کوچک دسته دار ، خمره های کوچک و آبخوریهای پارچ مانند یا تنگ شلغمی کوتاه و دسته دار است. نقش قالبی این نوع ظروف سفال طرحهای اسلیمی ، انسان ، حیوان و تکرار برخی حروف به خط کوفی و گاهی کتیبه های کوفی است. ریو نیشابور از مراکز تولید این نوع ظروف است.
3 ) سفال دارای نقش افزوده : این سفالها خمیر نخودی رنگ نازکی دارد و به شکل تنگها و کوزه های دسته دار و خمره های کوچک است . نقوش افزوده غالباً طرح گلها و نقوش گیاهی و حیوانی است. شهرهای ری و نیشابور از مراکز عمده تولید این نوع ظروف شناخته شده است.
ب ) سفالهای لعابدار
شامل لعاب پاشیده ، نقش کنده زیر لعاب و سفال لعاب یکرنگ .
1 ) لعاب پاشیده : این لعاب در قرن چهارم هجری در بیشتر شهرهای خراسان امروز خراسان بزرگ آن زمان متداول می شود. مرکز اولیه آن چنین بوده و در دوره عباسیان به لحاظ ارتباطات تجاری و سیاسی نمونه هایی از آن به سرزمینهای اسلامی صادر شد. در پایان قرن چهارم با ترکیب پودر شیشه و گلهای اکسیدی ، رنگهای متنوع لعاب تجربه می شود که در ابتدا به صورت پاشیده بر بدنه داخل شرف به قصد تزئین و دستیابی به تلالؤ رنگهای لعاب نقش می بندد و بعدها به مرحله تکامل می رسد. در لعاب پاشیده دو شیوه مرسوم بوده است ؛ نخست آنکه سفالها را با لعاب گلی می پوشاندند ، سپس با لعاب سرب و رنگهایی که از ترکیب اکسید فلزات تهیه می گردد به صورت لکه یا گاهی نقطه چین روی ظرف را می پوشاندند. در رنگهای پاشیده شده در ظروف ساخت چین اغلب سه رنگ سبز ، آبی و زرد کهربایی به کار رفته ولی در ظروف لعاب پاشیده ساخت ایران از رنگ ارغوانی استفاده شده است. روش دیگر سفالینه با نقش کنده و لعاب پاشیده بود که از ابتکارات سفالگران ایرانی است.
