بخشی از مقاله
بررسی عناصر حیوانی در ظروف سنگی دوره هخامنشی
چکیده
با توجه به شواهد به جای مانده از عصر هخامنشیان و همچنین شکوه و تجمل دربار ایشان، به نظر می رسد ظروف سنگی با وجود ظروف زرین و سیمین، جایگاه خود را داشته است. تعداد زیاد این آثار که بیشتر نیز از عمارت خزانه تخت جمشید به دست آمده، شاهد این مدعا می باشند. پیشینه ساخت ظروف سنگی در سرزمین ایران تا هزاره ششم پیش از میلاد نیز به عقب باز می گردد، اما گمان می رود ساخت سینی و بشقاب های مرمرین با چنین شیوه ای خاص هنرمندان عصر هخامنشی باشد، هر چند که ایشان نیز دور از تاثیر هنر سرزمین های مجاور همچون مصر و میان رودان نبوده اند. با توجه به بررسی های انجام شده به نظر می رسد هخامنشیان علاقه زیادی به ساخت ظروف تجملی مزین به پیکره های حیوانی داشته اند. این ظروف یا توسط هنرمندان دربار هخامنشی ساخته می شده و یا به صورت تحفه شاهی به پادشاهان هخامنشی پیشکش می شده است . با توجه به این که بیشتر این آثار از تخت جمشید و به خصوص ساختمان خزانه به دست آمده، این حدس که این ظروف کاربرد روزانه نداشته اند، به یقین نزدیک تر می شود. بر اساس نقوش به جای مانده در کاخ آپادانا می توان برای این آثار جنبه پیشکشی به بارگاه شاه و یا جنبه تجملی در نظر گرفت.
واژگان کلیدی
ظروف سنگی، هخامنشیان، عناصر حیوانی، عمارت خزانه، مصر.
* مقدمه
انسان از دیرباز در پی بهره برداری از طبیعت پیرامونی خویش به فراست دریافته بود که سنگ، ماده خام مناسبی برای رفع نیازهای روزانه اش می تواند باشد. این چنین بود که نخستین خراشنده ها و ابزار اولیه اش را از آن می ساخت و در انتخاب نوع آن نیز هوشمندی به کار می بست. این وابستگی چنان با انسان آن روزگار در هم تنید که امروز تاریخ اقوام پیشین را تحت عنوان عصر نوسنگی می شناسیم. استفاده از ظروف سنگی برای کاربردهای روزمره همچنان تا زمان ساخت سفال رو به پیشرفت نهاد و کم کم از یک دست ساخته خشن بدل به اثری هنری گردید. در سرزمین ایران با توجه به غنای منابع طبیعی اش نسبت به مناطق همجوار، رد پای این آثار هنری را می توان در جای جای مراکز سکونتی عمده مشاهده کرد. ساخت سفال به دلیل شکل پذیری آسان تر آن، وقفه ای در تولید ظروف سنگی ایجاد کرد، اما هرگز آن را از حرکت نیانداخت و در عوض بر جلوه های هنریش افزود. نمونه های این دست ساخته ها را در آثار یافت شده از حسنلو و زیویه می توان یافت که به احتمال منبع الهام هنرمندان عصرهخامنشی بوده اند. اشرافیت و شکوه روزگار هخامنشی در ایجاد کاخ های سترگ و استفاده از ظروف زرین در دربار نیز نتوانست از رونق تولید ظروف سنگی بکاهد. شاهد آن ظروف مرمرین بسیار زیبایی است که در تخت گاههای شهریاران هخامنشی یافت شده اند. در روزگار هخامنشی به علت گستردگی امپراتوری و غنی بودن خزانه حکومتی، استفاده از ظروف زرین در امور روزانه ی دربار امری عادی بوده است. به جای ماندن تعداد زیادی از ساغرهای سیمین و زرین در اشکال گوناگون، خود نمادی از این اشرافیت است. با وجود چنین تجملی در دربار، ظروف سنگی اهمیت خود را از دست نداده و مورد استفاده بوده اند.
* مواد و روش ها
در این مقاله با بررسی منابع و پیشینه مطالعاتی و همچنین روش تحقیق موزه ای اقدام به جمع آوری مستندات گردیده است. در راستای این هدف، ظروف سنگی هخامنشی در سه موزه ی مهم کشور شامل موزه های تخت جمشید، موزه ملی ایران و موزه رضا عباسی به طور کامل مورد بررسی قرار گرفته و عناصر حیوانی موجود بر آن ها جداسازی شده اند. سپس پیشینه هر کدام از آن ها بررسی و به مقایسه این نقوش با سایر ظروف پرداخته شده است. در زمینه آثار به جای مانده در مجموعه تخت جمشید گزارش هایی توسط اشمیت در سه جلد تحت عنوان "Persepolis" موجود است اما در آن مطالعه تطبیقی صورت نگرفته است.
2
در برخی کتب مربوط به هنر دوره هخامنشی نیز به ظروف سنگی اشاره شده ولی مطالعه موردی در مورد عناصر حیوانی این آثار تا کنون صورت نگرفته است. لازم به ذکر است که در این پژوهش از ظروف شاخص دارای عناصر حیوانی که در سایر موزه های جهان نگهداری می شوند نیز برای مقایسه استفاده شده است. مسئله مورد توجه در این جستار، بررسی این پیکره ها از دید باستان شناسی و مقایسه آن ها با موارد مشابه موجود در ظروف دوره های دیگر و یافتن رابطه ای میان آن ها با این عناصر در دوره های قبل و بعد از هخامنشیان می باشد.
* بحث
در اواسط سده ششم پیش از میلاد کورش دوم ( کبیر ) قلمرو پادشاهی ماد، لودیا، بابل وهمچنین سرزمین های شرقی ایران باستان را در کمتر از بیست سال فتح کرد. کورش بنیانگذار نخستین شاهنشاهی پارسی بود که از شرق مدیترانه تا هندوستان وسعت داشت . کمبوجیه دوم، پسر و جانشین او در سال 525 پ.م مصر را به این قلمرو افزود و دوره فتح و گسترش را کامل کرد. سرزمین های شاهنشاهی با ساتراپی ها یا ایالات به ریاست نجیب زادگان پارسی اداره می شدند. پس از درگذشت کمبوجیه
و برادرش بردیا، داریوش اول در 522 پ.م به سلطنت رسید و سلسله پادشاهی هخامنشی را بنیاد نهاد. پس از داریوش نیز 9 نفر دیگر به پادشاهی رسیدند . سرانجام با ورود اسکندر در سال 334 پ.م برای اولین بار در طول 220 سال شاهنشاهی، پارسیان با یک هجوم خارجی روبرو شدند. ارتش پارسیان به سال 333 پ.م در ایسوس و به سال 331 پ.م در گوگمل ( گوگملا ) شکست خورد و در پی آن در سال 330 پ.م اسکندر شهر شاهی، تخت جمشید را آتش زد. با مرگ داریوش سوم در همان سال شاهنشاهی هخامنشی به پایان رسید ( بروسیوس،.(38-40 :1388 تخت جمشید نمادی از اشرافیت و شکوه امپراتوری هخامنشیان شناخته می شده است. به همین دلیل بود که این مجموعه توسط لشکریان اسکندر مورد تهاجم و غارت قرار گرفت
و پس از آن نیز در دوره ای که از رونق افتاد، گنجینه جویان به طمع یافتن آثار زرین و سیمین جای جای آن را کاویده و از این ظروف در خود تخت جمشید چیزی بر جای نگذارده اند. اما به میزان زیاد ظروف سنگی پرارزشی در نتیجه کاوش های علمی عمارت خزانه ی تخت جمشید یافت شده که بسیاری از آن ها ناسالم است. از آن جا که حمل این ظرف های سنگی که اغلب طلا، نقره و جواهر نشان بوده اند، بسیار دشوار بوده، به غارت جواهر بسنده کرده اند و برای سرعت در این کار ظرف هایی با
3
ساخت بسیار هنرمندانه و ظریف را شکافته اند . در مجموع خرده پاره ی 626 ظرف از جمله 317 بشقاب بی پایه ،40
بشقاب پایه دار و 50 عدد سینی از ساختمان خزانه به دست آمده است. بیشتر این ظروف از سنگ سرپانتین ساخته شده ، اما در میان شان به سنگ های مرمرین و گرانیت و دیگر انواع نیز برمی خوریم (کخ،.(215- 216 :1383 والتر هینتس معتقد است شکسته های ظروف زیبایی که از ویرانه های تخت جمشید به دست آمده اند، اغلب از زمان خشیارشا هستند . این شکسته ها از حدود 700 بشقاب، کاسه، جام، پیاله، صراحی و زیر ظرفی بازمانده اند و همه نیک آراسته و تا سر حد کمال تزیین شده که این تزیینات بیشتر با سر مرغابی و قو بوده است. جنس ظرف ها بسیار متنوع است که از آن میان به این موارد می توان اشاره کرد: رخام، مرمر، شیشه، سنگ کبود، استئاتیت، بازالت، دیوریت، گرانیت، عقیق، لاجورد، هـِماتیت و درّ کوهی (هینتس،-408 :1387 .(407 ظروف فلزی و سفالی که به سر جانوری ختم می شوند، تا قرن ها پیش از سلطه هخامنشیان در آسیای غربی رایج بوده اند، اما شکل آن ها به ویژه در این دوره تقلید شده و اصیل ترین و برجسته ترین قطعات ظروف از آن ها ساخته شده است. ظرف
های قدیمی تر معمولا ً راست و مستقیم بودند و غالبا ً دسته ای حلقه ای روی دهانه داشتند، اما هخامنشیان شکل منحنی شاخ گونه با سر جانور یا غولی را در پایه ترجیح می دادند (گرشویچ،.(830 :1385 در این مقاله عناصر حیوانی شامل گاو، شیر، بز کوهی و مرغابی مورد بررسی قرار گرفته اند که در این میان نقش مرغابی بیش از سایر نقوش مورد استفاده بوده است.[1]
*یافته های پژوهش :
-1 پیکره مرغابی
در بررسی های انجام شده، قدیمی ترین ظرفی که بر آن پیکره مرغابی دیده شد، از مصر باستان به دست آمده است. این ظرف مربوط به هزاره دوم پ.م است و پیش تر از آن ظرفی با چنین خصوصیتی دیده نشده است. این اثر که از جنس انیدریت و از تـِبـِس ( مصر ) به دست آمده ، مربوط به 1700-1550 پ.م است. بر این کوزه نقش دو مرغابی دیده می شود که پشت به
پشت هم داده اند ( شکل .(1
4
شکل -1 کوزه سنگی با دسته هایی به شکل مرغابی،
تبس 1700-1550 پ. م- (مأخذ: وب سایت موزه متروپولیتن )
قوس گردن آن ها دور از هم، ولی پاهای آن ها چهار پایه ی ظرف را تشکیل می دهد. طرح یک زوج مرغابی در عقاید مصریان باستان معمولا ً برای پیشکش به مردگان به کار می رفته ، لذا به نظر می رسد این ظرف کاربرد روزمره نداشته و برای حیات پس از مرگ ساخته شده است ( وب سایت موزه متروپولیتن ). ساخت چنین ظروفی در ایران به نیمه دوم هزاره دوم پ. م باز می گردد. در میان ساختمان سوخته حسنلو IV مربوط به نیمه دوم هزاره دوم پ.م ( 1300-800 پ.م) کاسه ای یافت شده که دسته هایی به شکل پرنده بالدار دارد. این پرنده شباهت زیادی به مرغابی دارد و از جنس برنز می باشد ( ماسکارلا، .(37 :1387
(شکل (2
شکل -2 کاسه ی برنزی با دسته هایی در هیئت پرنده بالدار،
حسنلو، ساختمان سوخته دوم، لایه چهارم- (مأخذ: ماسکارلا، (7 :1387
نمونه دیگر فنجانی از جنس گل پخته مربوط به دوره ایلام جدید 1000-647)پ.م) است. در قسمت بالای این فنجان سر مرغابی دیده می شود که بر روی لبه ی ظرف قرار گرفته و گویی در حال نوشیدن از درون فنجان است. هم اکنون این ظرف در موزه لوور قرار دارد ( آمیه، ) .(114 :1384 شکل (3
شکل -3 فنجان با دسته به شکل مرغابی، ایلام جدید 1000-647 ) پ.م )، موزه لوور- (مأخذ: آمیه، (114 :1384
5
آثار سنگی شاخص دوره هخامنشی با نقش مرغابی که در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار گرفته اند به این شرح است :
-1-1 بشقاب پایه دار (Footed plate) از جنس گرانیت :
در میان ظروف به دست آمده از دوره هخامنشیان که به پیکره مرغابی مزین شده ، بشقاب پایه داری با سر دوازده قو جلب توجه می کند.همه ی این پرنده ها منقار خود را روی لبه ظرف گذاشته و به صورت متقارن روبروی هم قرار گرفته اند. قطر دهانه ظرف 21 و ارتفاع آن 12 سانتی متر بوده و با شماره 2961 در موزه ملی نگه داری می شود. این اثر دارای یک لبه برجسته و یک شیار فرورفته در زیر لبه می باشد. گردن قوها از قسمت شیار شروع شده و با یک انحنا، منقارشان روی لبه قرار گرفته است. در زیر لبه این بشقاب یک کتیبه چهار زبانه به خط میخی پارسی باستان، ایلامی، بابلی و خط هیروگلیف مصری حکاکی شده که حاوی نام "خشیارشا "« Xerxes » می باشد و نشان می دهد این ظرف در زمان این پادشاه ساخته شده است.
) .( Schmidt.1957: 53) شکل -4 طرح (1
شکل -4 بشقاب پایه دار، مزین به سر دوازده قو، موزه ملی ایران- (مأخذ:نگارندگان)
طرح-1 بشقاب پایه دار، مزین به سر دوازده قو،
موزه ملی ایران ( مأخذ: ( Schmidt,1957: 54
6
-2-1 سینی دسته دار (Handled Tray) از جنس سنگ آهک، : Calcareous
در این بررسی سه سینی هخامنشی نیز با پیکره مرغابی به دست آمد. دو سینی شبیه به هم با دو دسته ی مرغابی شکل و یک سینی با یک دسته به شکل سر مرغابی که در نوک ظرف قرار گرفته است. سینی اول، دو دسته به شکل سر چهار مرغابی رودرروی هم دارد که در وسط آن ها نقش گل رز چهارپر دیده می شود. بین گردن مرغابی ها توخالی می باشد و این ممکن است برای حمل و نقل راحت تر بوده تا دست به راحتی در آن جای گیرد .(Ibid)
طول سینی 37 و عرض آن 21 سانتی متر سانتی متر بوده و با شماره 2199 در موزه ملی نگه داری می شود. ( شکل -5 طرح (2
شکل -5 سینی دسته دار با نقش مرغابی، موزه ملی- (مأخذ: آرشیو بخش تاریخی موزه ملی ایران)
طرح -2 سینی دسته دار با نقش مرغابی، موزه ملی- ( مأخذ: ( Schmidt,1957: 54
-3-1 سینی دسته دار (Handled Tray) شماره:2
سینی دوم همانند نمونه ی پیشین، دو دسته در هر طرف دارد که هر کدام از این دسته ها شامل دو مرغابی پشت به هم کرده است که منقار آن ها در امتداد لبه ی سینی نقش شده اند . در این سینی، گل رز چهار پر در میان دو مرغابی در هر سمت دیده
7
نمی شود( .( Ibid طول سینی 16و عرض آن 50 سانتی متر متر بوده و با شماره 1451 در موزه تخت جمشید نگه داری می
شود. ( شکل (6
شکل -6 سینی دسته دار با نقش مرغابی در دو طرف،
موزه تخت جمشید- (مأخذ: نگارندگان)
-4-1 سینی دسته دار (Handled Tray) شماره:3
نمونه دیگر، سینی قهوه ای رنگی است با یک دسته به شکل مرغابی در سمت راست که نوک حیوان در داخل سینی قرار گرفته و به آن زیبایی خاصی بخشیده است. این سینی سنگی بسیار زیبا و مستطیل شکل ، توسط اشمیت از خزانه تخت جمشید به دست آمده است . بین سر مرغابی و سینی فاصله ی کمی وجود دارد که با توجه به کوچک بودن این سوراخ و یک دسته بودن سینی، احتمال اینکه برای قرار گرفتن دست و راحت تر حمل کردن سینی تعبیه شده باشد بسیار کم است و بیشتر تزیینی به نظر می رسد ) .(Ibid: 88) شکل – 7 طرح (3
طول سینی 37 و عرض آن 17,5 سانتی متر بوده و با شماره 2335 در موزه ملی نگه داری می شود.
شکل -7 سینی با نقش سر مرغابی در یک سمت،
موزه ملی- (مأخذ: آرشیو بخش تاریخی موزه ملی ایران)
