بخشی از مقاله
مقدمه
جنس Nepeta از تیره نعناع (Labiatae) است و بیش از
250 گونه دارد که در آسـیا، اروپـا و شـمال آفریقـا پراکنـده میباشند .(Rechinger, 1982) این جـنس در ایـران بـا نـام فارسی "پونه سا" شامل 67 گونه است که 39 گونـه از آنهـا، ازجمله پونهسـاي شـیرازي (Nepeta schiraziana Boiss.)،
انحصاري ایران میباشند (مظفریان، .(1377
اغلب گونههاي این جنس به دلیل داشتن اثرهاي درمانی، در طب سنتی استفاده شدهاند .(Sajjadi, 2005)
مثلاً گونه N. cataria جهت درمان سرماخوردگی، N. menthoides براي تسکین درد معده و بهعنوان مسکن
و تببر، N. bracteata بهعنوان داروي ضدنفخ و ضدآسم
و همچنین N. racemosa بهعنوان ضدعفونیکننده و اشتهاآور مورد استفاده قرارگرفتهاند ( Mojab et al.,
.(2009 خواص دارویی گونههاي مختلف Nepeta، بهطور کلی به روغنهاي اسانسی و همچنین فلاونوئیدهاي موجود در این گونهها نسبت داده میشود ( Ghanadi
et al., 2003؛ .(Jamzad et al., 2003
تــاکنون تحقیقــات متعــددي در خصــوص اجــزاي تشکیلدهنده اسانس گونههاي مختلف Nepeta موجود در ایران و سایر کشورها صورت گرفتهاسـت. براسـاس ایـن تحقیقات، در بیشـتر گونـههـاي ایـن جـنس، ایزومرهـاي نپتالاکتون و یـا 1،-8سـینئول بیشـترین درصـد اسـانس را تشــکیل مــیدهنــد. بــهعنــوان مثــال، در گونــههــاي
(Dabiri & Sefidkon, 2003) N. crassifolia، N. (Sefidkon & Akbarinia, 2003) pogonosperma، N. (Sajjadi, 2005) sintenisii، Esmaeili et ) N. meyeri (al., 2006 و (Sefidkon et al., 2006) N . eremophila،
نپتالاکتون بیشترین درصد اسـانس را بـه خـود اختصـاص مـیدهـد. از طـرف دیگـر، در برخـی از گونـههـا ماننـد
N. ispahanica، N. crispa و Sefidkon ) N. rivularis (et al., 2006، Jamzad et al. , ) N . haussknechtii (2008 و (Sonboli et al., 2009) N. menthoides،
بیشترین درصد اسانس متعلق به 1،-8سینئول میباشـد. بـا این حال، در بعضی از گونـههـا نیـز ترکیـب هـایی ماننـد بتا-کاریوفیلن، کاریوفیلن اکسید، اسپاتولنول و یـا لینـالول بیشترین درصد اسانس را بـه خـود اختصـاص مـیدهنـد.
بهعنـوان مثـال، در گونـه N. daenensis، بتـا-کـاریوفیلن
(Sajjadi & Mehregan, 2005)، در N. cilicia،
کـــاریوفیلن اکســـید (Kökdil et al., 1997) و در
N. satureioides، لینـــالول (Hadian et al., 2006)
بیشترین درصد اسانس را تشکیل میدهند.
در این مطالعه، ترکیبهاي موجـود در اسـانس سـاقه، گل و برگ گیاه پونهساي شیرازي (Nepeta schiraziana)
توســط دســتگاههــاي کرومــاتوگراف گــازي (GC) و
کرومــاتوگراف گــازي متصــل بــه طیــفســنج جرمــی
(GC/MS) مورد بررسی قـرار گرفتنـد. تـاکنون در زمینـه ترکیب شیمیایی اسانس گونه پونه ساي شـیرازي گزارشـی منتشر نشدهاست.
مواد و روشها
جمعآوري گیاه و استخراج اسانس
گونه Nepeta schiraziana از منطقه سپیدان واقع در شمال غرب استان فارس (ارتفاع 2000-2200 متري) در خرداد ماه 1389 جمعآوري گردید. ساقه، گل و برگ گیاه در سایه و دماي محیط خشک شد. از هر نمونه به میزان
100گرم بهطور جداگانه با استفاده از دستگاه کلونجر
(Clevenger) اسانسگیري انجام شد و اسانس مربوط به آنها به روش تقطیر با آب (Hydrodistillation) به مدت
3 ساعت استخراج شد. پس از جداسازي روغنهاي اسانسی از آب، براي حذف رطوبت مقداري سولفات سدیم انیدرید به آنها اضافه شد و بازده اسانسها با توجه به وزن خشک هر نمونه، تعیین گردید. روغنهاي اسانسی تا زمان تجزیه دستگاهی در ظرفهاي شیشهاي تیره و در دماي یخچال نگهداري شدند.
شناسایی ترکیبهاي تشکیلدهنده روغنهاي اسانسی
مشخصات دستگاه GC
کرومـاتوگراف گـازي Shimadzu 15A، مجهـز بـه
ســتون DB-5 بــه طــول 50 متــر، قطــر داخلــی 0/25
میلی متر، ضـخامت لایـه فـاز سـاکن 0/25 میکرومتـر و
Nepeta schiraziana
03 بررسی ترکیبهاي شیمیایی اسانس ساقه ...
دمـاي محفظـه تزریـق 250 درجـه سـانتیگـراد بـود. در برنامهریزي حرارتی، دماي اولیه ستون به مدت 3 دقیقه در
60 درجه سانتیگراد نگهداشته شد و تا دمـاي 220 درجـه سانتیگراد با سرعت 5 درجه سانتیگراد در دقیقه افـزایش یافت و در دماي 220 درجه سانتیگراد به مـدت 5 دقیقـه متوقـــف شـــد. آشکارســـاز از نـــوع FID (آشکارســـاز یونیزاسیون شعلهاي) با دماي 270 درجه سانتیگراد و گاز حامل، هلیوم با سرعت جریان 1 میلیلیتر بر دقیقه بود.
مشخصات دستگاه GC/MS
طیـف سـنج جرمـی Hewlett-Packard مـدل 5973
متصل به کرومـاتوگراف گـازي HP 6890، سـتون HP-5MS به طول 30 متـر، قطـر داخلـی 0/25 میلـی متـر و ضخامت لایه فاز ساکن 0/25 میکرومتر و دماي محفظـه تزریــق و آشکارســاز بــه ترتیــب 250 و 270 درجــه سانتی گراد بود. برنامه ریزي حرارتی ستون از 60 تا 240
درجه سانتی گراد با افزایش دماي 5 درجه سانتی گراد در دقیقه، گاز حامل، هلیوم با سرعت جریان 1 میلی لیتر در دقیقه و انرژي یونیزاسیون معادل 70 الکترون ولت بود.
شاخص هـاي بـازداري (RI) بـراي تمـام اجـزاء، بـا تزریق آلکان هاي نرمال (C7-C25) بـه عنـوان اسـتاندارد، تحت شرایط یکسان با تزریق اسانس ها، تعیـین گردیـد.
شناسایی ترکیبهاي موجود در روغن هـاي اسانسـی بـا مقایسـه طیـف هـاي جرمـی و شـاخص هـاي بـازداري بدست آمده، با طیف هاي جرمی و شاخص هاي بـازداري ترکیب هاي استاندارد صـورت گرفـت Adams, 2004)؛ .(Davies, 1990 درصد نسبی هـر یـک از ترکیـب هـاي تشکیل دهنده اسانس ها با توجه به سطح زیر منحنـی آن در طیف کروماتوگرام بدست آمد.
