بخشی از مقاله
مقدمه
یکــی از مهمتــرین مــواد مــؤثره گیاهــان دارویــی را روغنهاي فرار یا روغنهاي اسانسی تشکیل مـی دهنـد. ایـن مـواد در قسـمتهاي مختلـف بسـیاري از گیاهـان دارویـی وجود دارند. بسیاري از گیاهان دارویـی بـهعلـت داشـتن روغنهاي فرار بهطور مستقیم در پزشکی مصرف میشوند، ولی در بیشتر موارد روغنهاي فـرار را از مـواد خـام جـدا نمـوده و بـهعنـوان دارو بکـار مـیبرنـد (امیـري، .(1383
معمولاً از اسانسها بهعنوان مـواد معطـر و خوشـبو کننـده استفاده میشود و بنابراین در تهیه عطرهـا و اسـپريهـاي خوشبو کننده و همچنین بهعنوان معطـر کننـده صـابون و
خمیردندان و شامپوهاي طبی مورد استفاده قرار میگیرنـد
.(Tiziana et al., 1998) از اسانسها در صنایع داروسـازي نیز استفادههاي زیادي بهعمل میآید، زیرا بسیاري از ایـن مواد داراي اثر ضدباکتري و ضدعفـونی کننـده هسـتند. از اثرهاي دارویی اسانسها میتوان به خاصیت ضد تورم، ضد دلدرد، آرامبخش، ضد نفخ، اشتهاآور و خلطآور اسانسـها اشاره کـرد. روغنهـاي اسانسـی بدسـت آمـده از گیاهـان ادویهاي در صنایع غذایی و کنسروسازي براي بهبود طعـم مـواد غـذایی اسـتفاده مـیشـوند .(Tepe et al., 2004)
همچنین، روغنهاي اسانسی میتواننـد سـبب بهبـود طعـم برخی از داروها شوند، یا بهعنوان محـافظ مـورد اسـتفاده
Nikonov &
812 بررسی تغییرات کمی و کیفی روغن اسانسی...
قرار گیرند. بهعنوان مثال، مـیتـوان بـه اسـید سـینامیک و سینامیلآلدئید که در تهیـه قرصـهاي پـانکراتین بـهعنـوان محافظ بکار میروند، اشاره کرد. علاوه بر ایـن، روغنهـاي اسانسی بهعنـوان آنتـیاکسـیدان در فـرآوردههـاي غـذایی کاربرد دارند. براي مثال، میتوان از اسانس آویشن نام برد که بهدلیل داشتن تیمول به عنـوان آنتـیاکسـیدان در کـره استفاده میشود. به نظر برخـی دانشـمندان تولیـد اسـانس وسیلهاي براي جلب حشرات خاص جهت گـردهافشـانی میباشد و یا ممکن است رایحه اسانس گیـاه را از هجـوم انگلها حفـظ نمایـد. مـثلاً عطـر برخـی از اسانسـها داراي خاصیت دورکنندگی حشرات میباشند و بـدین شـکل از تخریب برگها و گلها جلوگیري میکنند. به عقیـده بعضـی از محققــان روغنهــاي اسانســی بازمانــدههــاي ناشــی از فرایندهاي اصلی متابولیسم گیاهان بهویژه در شرایط تنشی میباشند (امیري، .(1383
جـنس Zosimia در ایـران دو گونـه چنـد سـاله دارد.
Z. radians انحصاري ایران و Z. absinthifolia علاوه بـر
ایران در آسیاي مرکزي، عـراق، ترکمنسـتان، افغانسـتان و پاکستان نیز میروید (مظفریـان، Z. absinthifolia .(1375
گیاهی پایا، علفی، سبز متمایل بـه خاکسـتري، بـه ارتفـاع
40-80 سانتیمتر، کرکینهپوش و داراي برگهاي بنرست با دمبرگ طویل و گلهاي سـفید اسـت. اطلاعـات کمـی در مورد آنالیز اسانس گونههاي جـنس Zosimia وجـود دارد
(قهرمان، .(1372
بررسیهاي Baser و همکاران در مـورد آنـالیز اسـانس حاصل از میوههـاي Z. absinthifolia بـهوسـیله دسـتگاه
GC/MS منجر به شناسایی 60 ترکیب در این اسانس شده اســت کــه اکتیــل اســتات (%38/4) و اکتیــل هگزانــوات
(%31/9) ترکیبهاي اصلی آن محسوب میشوند ( Baser et
.(al., 2000 از طـرف دیگـر تحقیقـات Mirza نشـان داده است که اکتیل استات (%50)، پنتیـل -2 اتیـل هگزانـوات
(%39/6) و -nاکتــانول ترکیبهــاي شــاخص میــوه گیــاه Z. absinthifolia مـیباشـند .(Mirza, 2004) بررسـیهاي Masoudi و همکــــاران در مــــورد آنــــالیز اســــانس Z. dichotoma نشـان داده اسـت کـه کـاریوفیلن اکسـید
(%25/5) و بتا-پینن((%10/9 ترکیبهاي اصـلی و بـه دنبـال آنها بتا-کاریوفیلن (%8)، لیمونن (%7/5) و آلفا-بیزابولـول
(%5/5)، اجزاء مهم اسانس این گیـاه محسـوب مـیشـوند
.(Masoudi et al., 2005)
بررسیهاي فیتوشیمیایی منجر بـه شناسـایی دو ترکیـب ایزومر فورانوکومارین از ریشه گیـاه Z. absinthifolia بـه
نامهـاي زوسـیمین و دلتـوین شـده اسـت (
.(Baranauskaite, 1996
مواد و روشها
گیاه Z. absinthifolia از فروردین ماه تـا خـرداد مـاه
1382 در طی مراحل قبل از گلدهی، گلدهی و میـوهدهـی از 15 کیلومتري شـمال شهرسـتان الشـتر واقـع در اسـتان لرستان جمـعآوري گردیـد و پـس از شناسـایی در مرکـز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی اسـتان لرسـتان بـا کـد
5623 در این مرکز نگهداري می شود. بخشهاي هوایی گیاه را پس از خشک کردن در سایه جهـت اسـانسگیـري بـا روش تقطیر با آب و توسط دستگاه کلـونجر بـه مـدت 3
ساعت مورد استفاده قرار دادیم.
آنــالیز GC بــا دســتگاه کرومــاتوگراف گــازي مــدل
Shimadzu 15A صورت گرفت. نیتـروژن بـهعنـوان گـاز حامل با سرعت یک میلـیلیتـر در دقیقـه و سـتون DB-5
50 m×0/2 mm) و (0/32 µm استفاده شد. دمـاي سـتون
فصلنامه تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، جلد 24، شماره 2 219
در 60˚C براي مدت 3 دقیقه نگهداري و سپس با سـرعت
5˚C در دقیقه تا 220˚C افزایش یافت و براي 5 دقیقـه در
220˚C ثابــت گردیــد. درصــدهاي نســبی بــا اســتفاده از نرمافـزار کروماتوپـک C-R4A بـدون اسـتفاده از فـاکتور تصحیح از سطح زیر منحنی برآورد شد.
آنالیزهـاي GC-MS بـا اسـتفاده از دسـتگاه Hewlett-Packard 5973 مجهـــــز بـــــه ســـــتون HP-5MS
0/25mm×30m) و ضخامت (0/25µm صـورت گرفـت.
دماي ستون براي 3 دقیقه در 60˚C نگهداري و تـا 220˚C
با سرعت 5˚C در دقیقه افزایش یافت و براي 5 دقیقـه در
220˚C نگهداري شد. سرعت جریان گاز هلـیم بـهعنـوان گاز حامل با سرعت (یک میلیلیتـر در دقیقـه) در 70 eV
مورد استفاده قرار گرفت. همچنین کتابخانه مورد اسـتفاده دستگاه Wiley-5 میباشد.
شناسایی مواد تشکیل دهنده اسانس به وسـیله مقایسـه طیف جرمی و اندیس بازداري با آنچه که در منابع وجـود دارد صورت گرفت .(Adams, 1995)
تعیین درصد اسانس گیاه در مراحل مختلـف رشـد در طی سه مرحله صورت گرفت. مقایسه میانگینهـا بـه روش آزمون دانکن در سطح P<0.05 انجام گرفت.
نتایج
نتـــایج بررســـیهاي تغییـــرات درصـــد اســـانس Z. absinthifolia در طی مراحل مختلف رشد در جـدول
1 آمده است. براساس نتایج بدست آمده، مقدار اسانس بـا پیشرفت رشد گیاه افزایش مییابد. بـهطـوري کـه درصـد اسانس براساس وزن خشک نمونه بکـار رفتـه در مراحـل قبل از گلدهی، گلدهی و رسیدگی میوهها به ترتیب %0/4، %0/6 و %0/8 بدســت آمــد. مقــدار اســانس در مرحلــه
رسیدگی میوهها نسبت به مرحله گلدهی و قبل از گلـدهی بهترتیـب 18/7 و 47/5 درصـد بیشـتر اسـت. بررسـیهاي آماري سه تکرار از هر آزمایش نشان داد که تفاوت درصد اسانس بین مراحل مختلف رشد از نظر آماري در سطح 5
درصد معنیدار است.
نتــایج تغییــرات ترکیبهــاي تشــکیل دهنــده اســانس Z. absinthifolia در جــدول شــماره 2 آمــده اســت. 47
ترکیـب در روغـن اسانسـی مرحلـه قبـل از گلـدهی، 38
ترکیب در اسانس مرحله گلدهی و37 ترکیـب در اسـانس مرحله میوهدهی که بـهترتیـب %93/3، %92/3 و %89/8 از حجم اسـانس ایـن گیـاه را تشـکیل مـیدهنـد، شناسـایی گردید.
جرمـــاکرن-دي (%15/9)، -nاکتـــانول (%10)، بتـــا-
کاریوفیلن (%11/3)، آلفا-پیـنن (%6/5) و لیمـونن (%5/7)
ترکیبهاي اصلی شناسایی شده در اسـانس مرحلـه قبـل از گلدهی میباشـند. در ایـن اسـانس ترکیبهـاي ترپنوئیـدي شامل: مونوترپنهـاي هیـدروکربنی (%15/8)، مونوترپنهـاي اکسیژنه (%9/2)، سزکوئی ترپنهاي هیـدروکربنی (%41/2)،
ســزکوئی ترپنهــاي اکســیژنه (%10/7) و ترکیبهــاي غیــر ترپنوئیــدي عمــدتاً شــامل الکلهــاي آلیفاتیــک (%11/7)
میباشند.
