بخشی از مقاله
بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح جامع و تفصیلی شهر زنجان طی دهه های 1365-85
چکیده
برنامه ریزی برای کاربری زمین شهری را میتوان ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکردهای شهری بر
اساس خواستها و نیازهای جامعه بشری دانست. این نوع برنامه ریزی در عمل هسته اصلی برنامه ریزی شهری به شمار میرود. مقاله حاظر کاربری های شهر زنجان را در ۴ دوره (طرح جامع و تفصیلی مصوب، وضعیت موجود شهر در دوره جدید و پیشنهادی) مورد بررسی قرار می دهد. روش اصلی این پژوهشی، مطالعه تطبیقی سرانه های شهری و مساحت کاربری های اصلی شهر طی این ۴ دوره بوده است. نتایج بررسی ها طی سالهای جامع مصوب) ۱۳۷۳ (طرح تفصیلی مصوب)۱۳۸۳(وضع پیشنهادی تجدید نظر طرح تفصیلی مصوب) ۱۳۸۳(وضع موجود شهر در دوره جدید) و محاسبه جمعیت سال ۱۳۸۵ در سطوح و سرانه های شهری نشان می دهد کاربری های اصلی شهر خصوصاً کاربریهای مسکونی، تجاری، ورزشی - تفریحی و فضای سبز در وضعیت نامطلوب و نامناسبی قرار دارند و از سوی دیگر سایر کاربری های اداری - انتظامی، آموزشی، بهداشتی و درمانی و شبکه ارتباطی در جایگاه مطلوب و مناسبی قرار گرفته اند. این وضعیت بیانگر عدم تعادل و ناهماهنگی بین کاربری های شهری است، بنابراین برنامه ریزان شهری باید به عوامل مختلف (کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، نحوه استفاده از اراضی و محله بندی، مسکن و ترافیک، فضای سبز و غیره) در رابطه با جمعیت و سطوح مورد نیاز در برنامه ریزی کاربری زمین شهری توجه اساسی داشته باشند تا این فرایند چه در مرحله تهیه و چه در مرحله اجرا به موفقیت بیانجامد.
واژگان کلیدی: تغییرات کاربری اراضی شهری، کاربری اراضی شهری، طرح جامع و تفصیلی، زنجان.
۱ - مقدمه یکی از مطالعات اساسی در جهت شناخت شهر و نحوه پراکندگی فعالیت های شهری در بررسی های فیزیکی، مطالعه نحوه استفاده از اراضی شهری است (شیعه، ۱۳۸۸: ۱۲۰). اهمیت کاربری شهری آنقدر مهم است که برخی از برنامه ریزان شهری در کشورهای پیشرفته آن را مساوی برنامه ریزی شهری میدانند (کیانی، ۱۳۸۸: ۵۱۷). برنامه ریزی کاربری زمین به چگونگی استفاده، توزیع و حفاظت اراضی اطلاق می شود (مهدی زاده، ۱۳۷۹: ۱) که به ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکرد های شهری بر اساس خواست ها و نیازهای جامعه شهری پرداخته و هسته اصلی برنامه ریزی شهری است و انواع استفاده از زمین را طبقه بندی و مکان یابی می کند (سعید نیا، ۱۳۷۸: ۱۳). مفهوم کاربری اراضی اغلب به صورت یک موضوع پایدار مورد توجه قرار گرفته (10 ,2003 ,J.Bani neameh) و بر اساس ظرفیت و توانایی زمین تعیین می گردد ( F.SHahbazi 210 .2008) به بیان دیگر منظور از نظام کاربری اراضی شهری، مشخص کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت ساماندهی فضایی شهر، تعیین ساخت ها و چگونگی انطباق آنها با یکدیگر و با سیستم های شهری (زیاری، ۱۳۷۹: ۱۲۵) و مجموعه ای از فعالیت های هدفمند است که محیط مصنوع را سامان می بخشد و در حد مقدور، خواسته ها و نیازهای جوامع شهری را در استفاده از اراضی فراهم می آورد (پورمحمدی، ۱۳۸۵: ۳). هدف اصلی و اساسی برنامه ریزی کاربری اراضی، استفاده به جا و مناسب و در نهایت آماده سازی زمین جهت مصارف مختلف شهری است. بنابراین در برنامه ریزی کاربری زمین بایستی زمین مورد نیاز جهت رسیدن به اهداف آینده بر آورده گردد (رضویان، ۱۳۸۱: ۱۵) همچنین کاربری زمین شهری باید چهارچوبی را برای طرح کاربری بهینه زمین به وجود آورده تا اساس طرح کالبدی و تفصیلی هر بخش شهری مشخص شود، بر اساس این چهارچوب باید از استفاده نامناسب زمین جلوگیری شود و اهداف اقتصادی، اجتماعی، محدودیت های فیزیکی و سیاست های زیست محیطی رعایت گردد (زیاری، ۱۳۸۸: ۱) برنامه ریزی کاربری اراضی شهری برای موفقیت باید ضمن شناخت دقیق وضعیت موجود، بر آینده نگری واقع بینانه ای استوار یاشد تا حصول اهداف و حرکت در مسیر توسعه پایدار را تضمین نماید (مر صوصی و همکاران، ۱۳۸۷: ۸۲). شهر زنجان به عنوان یک شهر میانه اندام در دهه های اخیر تحت تأثیر جریان های مهاجرتی، تمرکز فرصت های سرمایه گذاری و کار در این شهر و افزایش مداوم تقاضا برای زمین به طور مدام بر محدوده کالبدی این شهر افزوده گردیده است و در اغلب مواقع این توسعه بدون برنامه ریزی شکل گرفته است. بنابراین در بین کاربری - های شهر زنجان عدم تعادل وجود دارد و برخی از کاربری ها در وضعیت نامناسب و نامطلوبی هستند. در این مقاله سعی شده است که توزیع متعادل کاربری های اصلی شهر به عنوان یکی از
اهداف کالبدی - فضایی توسعه پایدار شهری و نقش کاربری زمین در طرح های توسعه شهری زنجان مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
۱-۱- روش تحقیق
در این مقاله، روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی می باشد که از روش توصیفی مبتنی بر اطلاعات ارائه شده در اسناد و مدارک کتابخانه ای سازمانهای مختلف استفاده شده است. با توجه به بررسی وضعیت کاربری های، از روش موردی - زمینهای استفاده شد. تکنیک گردآوری آمار و اطلاعات مبتنی بر روشهای کتابخانه ای است، همچنین در این مقاله وضع موجود کاربری اراضی شهر زنجان تعیین و با ترسیم نقشه کاربری اراضی در محیط ARC/GIS یافته های تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
۱ - ۲- اهداف تحقیق
این پژوهش در پی رسیدن به این اهداف می باشد: ا- مقایسه سطح و سرانه هر کدام از کاربری های در سال ۱۳۸۳(وضع موجود شهر در دوره جدید) نسبت به سال ۱۳۶۵(وضع موجود شهر در طرح جامع شهر) و سال ۱۳۸۳ (دوره پیشنهادی طرح جامع شهر زنجان) ۲- مقایسه سطح و سرانه هر کدام از کاربری های در سال ۱۳۸۳(وضع موجود شهر در دوره جدید) نسبت به سایر کاربری ها در شهر زنجان
۲-مبانی نظری تحقیق
۲- ۱- کاربری زمین شهری کاربری زمین (Land uSe) یا کاربری اراضی و یا نحوه استفاده از اراضی، عبارت از بررسی نوع استفاده از زمین به نسبت انواع فعالیت های مختلف اعم از بهداشتی، درمانی، مسکونی، اداری و تجاری می باشد. (شیعه،۹:۱۳۸۷) دیکنسون و شاو در سال ۱۹۷۷ تعاریف ساده از کاربری زمین ارائه دادهاند، آنها کاربری اراضی را فعالیتی می دانند که به یک مکان اختصاص داده شده باشد. مالیگرو در سال ۱۹۸۸ کاربری زمین را ظهور بهره برداری پویای انسان از منابع طبیعی جهت بر طرف کردن نیازهایشان می داند. ونگیلز در سال ۱۹۹۱ دو تعریف از کاربری اراضی ارائه کرده است: نخست فعالیتهای انسانی روی زمین که مستقیماً در ارتباط با زمین هستند و دوم ظهور مدیریت انسان بر اکوسیستم ها به منظور بر آوردن برخی نیازهایشان می باشد. همه این فعالیتها در دو مفهوم زمین و فعالیتهای آنها مشترک هستند (رستگار، ۱۳۸۸: ۳۵). نحوه استفاده از زمین عبارتست از آن که بدانیم
در وضع موجود، پراکندگی انواع فعالیتهای شهری، مانند مسکونی، درمانی، راهها و معابر، آموزشی و مانند آن به چه صورتی است و از کل مساحت شهری سهم و نسبت هر یک از کاربری های زمین چقدر است و هر یک از فعالیت ها در چه مساحتی و به چه صورت هایی در شهر پراکنده شدهاند و رابطه آنها با یکدیگر چیست و تا چه اندازه ای دارای یک ارتباط منطقی و کارا هستند (شیعه، ۱۳۸۸: ۱۲۰).
۲- ۲- برنامه ریزی کاربری زمین شهری موضوع زمین و چگونگی استفاده از آن بستر اصلی برنامه ریزی شهری محسوب می گردد. برنامه ریزی کاربری اراضی شهری عبارتست از ساماندهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکرد های شهری بر اساس نیازها و خواست های مردم شهری (زیاری، ۷:۱۳۸۱). برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را می توان مهم ترین ابزار و نیروی کاربردی دولت ها و سازمان های مدیریت شهری برای اداره ی صحیح و منطقی شهرها دانست (رضویان، ۲۳:۱۳۸۱). برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، سامان دهی مکانی و فضایی فعالیت ها و عملکرد های شهری بر اساس خواست ها و نیاز های جامعه شهری و هسته اصلی برنامه ریزی شهری است (سعید نیا،۱:۱۳۸۷). در واقع برنامه ریزی کاربری اراضی شهری مجموعه فعالیت هایی است که محیط انسانی را مطابق خواسته ها و نیازهای جامعه شهری سامان می بخشد. (فرهودی و همکاران، ۱۰۷:۱۳۸۵) امروزه در پی تحولات کالبدی - فضایی سریع در شهرها، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بر پایه ی دو اصلی ارزش های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی، در پی دستیابی به اهدافی چون توزیع متعادل کاربری ها، جلوگیری از تداخل کاربری های ناسازگار و تدوین معیارها و استاندارد های مناسبب کاربری و ... است. استفاده صحیح و آماده سازی زمین هدف اصلی برنامه ریزی کاربری زمین است، هر چند این برنامه ریزی اثرات اجتماعی و اقتصادی نیز به دنبال دارد و عوامل اجتماعی و اقتصادی پایه اطلاعاتی برنامه ریزی کاربری زمین است، لیکن برنامه ریزی کاربری زمین، ابتدا به محیط فیزیکی مربوط شده و به مکانیابی فعالیتهای صنعتی، مسکونی، ارتباطی و... در ارتباط با یکدیگر می پردازد (هاگ من، ۱۸:۱۹۹۸).به طور کلی میتوان گفت که برنامه ریزی کاربری زمین شهری مجموعه ای از فعالیت های هدفمند است که محیط مصنوع را سامان می بخشد و در حد مقدور، خواسته ها و نیازهای جوامع شهری را در استفاده از زمین فراهم *ی آورد (حسین زاده دلیر، ۱۳۸۹: ۹۹).
۳-۲- کاربری زمین و توسعه کالبدی شهر
کاربری اراضی شهری و تغییرات آن یکی از مباحث مهم در گسترش کالبدی شهر محسوب می شود به این
علت که کاربری اراضی شهری نحوه استفاده از زمین و کار کردی است که به آن تعلق می گیرد که این کارکرد
ممکن است در مقیاس منطقه یا در مقیاسی سکونتگاه های انسانی در شهر باشد (مهدیزاد، ۷۱:۱۳۷۹). انواع کاربری اراضی شهری مانند مسکونی، درمانی، معابر، آموزشی، تجاری، اداری و ورزشی و غیره، یعنی نسبت هر یک از کاربری ها از کل مساحت شهر و اینکه هر یک از فعالیتها در چه مقیاس و اندازه و به چه صورت در سطح شهر و اراضی پیرامون شهر پراکنده شده اند و رابطه آنها با یکدیگر چگونه است و تا چه حد این ارتباطات منطقی می باشد. به طور کلی یکی از اهداف چهارگانه کاربری زمین (محیطی، اجتماعی، کالبدی، اقتصادی) بحث کالبدی میباشد که در راستای جلوگیری از تداخل کاربریها، تدوین معیارها و ضوابط و استاندارد های کاربری گرفته می شود. بنابراین کاربری های شهری به جهت نقش و اهمیتی که در شهر ایفا می کنند، کالبد شهر را تحت تأثیر قرار می دهند، کنترل توده ها و حجم بنا، ارتفاع، نهاد های همجوار و حتی نوع مصالح از جمله این عوامل به شمار می روند. کاربری های شهری نقش مهمی در جهات گسترش فیزیکی شهر دارند و به عبارت دیگر مکان های استقرار کاربری ها نقش قابل توجهی در تنظیم و هدایت جهات توسعه شهر ایفا می نمایند. (رضویان، ۳۲:۱۳۸۱).
۳- معرفی محدوده مورد مطالعه شهر زنجان یکی از شهرهای میان اندام مهم تاریخی کشور است که دارای سابقه طولانی قابل توجهی در نظام شهر نشینی ایران می باشد. زنجان در دوره هایی از تاریخ جزو شهرهای مهم ایران به شمار می رفته و امروزه نیز از سکونتگاه های شهری مؤثر کشور است (پور محمدی و همکاران، ۱۳۸۷: ۳۰). شهر زنجان از نظر موقع جغرافیایی در ۶۰ درجه و ۲۲ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۱ درجه و ۶۰ دقیقه عرض جغرافیایی و نیز در مجموعه ای از ارتفاعات از طرف شمال، شمال شرق، جنوب و جنوب غرب قرار گرفته است. مساحت شهر ۲۶۹۹ هکتار است که ۱۷ درصد مساحت شهرستان را تشکیل میدهد. (آرمانشهر، ۳۶:۱۳۸۳) مطالعات انجام شده در مورد رشد کالبدی شهر زنجان نشان می دهد که یکی از مهمترین دوره هایی که شهر زنجان توسعه کالبدی خود را چندین برابر کرده است مربوط به سال ۱۳۵۳ تا زمان تصویب طرح توسعه و عمران و حوزهٔ نفوذ مشاور شارمند در سال ۱۳۹۶ میباشد، در این دوره زمانی مساحت شهر به ۱۵۵۰ هکتار میرسد، به عبارتی در این فاصلهٔ ۱۱ ساله، سطح شهر نزدیک به ۳ برابر افزایش می یابد. مرحله دوم توسعه فضایی - کالبدی شهر زنجان به سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۳۸۲ بر میگیرد، در این محدوده زمانی مساحت شهر به ۶۸۳۶/۷ هکتار میرسد، به عبارتی در این فاصلهٔ زمانی ۱۸ ساله، سطح شهر بیش از ۳ برابر افزایش یافته است (آرمانشهر، بخش مطالعات اقتصادی، اجتماعی : ۱۳۸۳).
از آنجایی که در طرح جامع شهر زنجان (مصوب سال ۱۳۹۵) برای زمینهای باغات جنوب، کاربری خاصی تعیین شده (به دلیل ارائه سیمای جذاب به شهر) را این طرح برای قسمت های شمال شرقی، شمال و شمال غربی، کاربری مسکونی تعیین شده است، که تا زمان منتهی به حال قسمت های زیادی از این محدوده زیر ساخت و ساز رفته و بخش هایی نیز در حال آماده سازی بوده که در آینده نزدیک بر کالبد شهر افزوده خواهد شد. بنابراین این بخش از شهر امکان توسعه و گسترش را تا زمان حال و برای سالهای آینده فراهم کرده است. در مجموع می توان گفت بافت و سیمای شهر زنجان در طول رشد خود تحت تاثیر ویژگیهای توپوگرافیک بویژه ارتفاعات شمال و جنوب شهر همچنین مکان گزینی شهر در کنار رودخانه زنجان رود بوده است. (طرح بازنگری تفصیلی شهر زنجان، مطالعات طبیعی، ۱۳۸۳)
در تقسیمات طرح تفصیلی، محدودی شهری زنجان به ۹ منطقه پیشنهادی، ۴ منطقه موجود و ۳۲ ناحیه و ۵۲ محله تقسیم بندی شده است. براساسی این تقسیم بندی جمعیت هر یک از مناطق و نواحی شهری در سال ۱۳۸۵ به دست آمد. نتایج حاصله نشانگر آن است که توزیع جغرافیایی جمعیت در انطباق با تقسیمات کالبدی نبوده و منطقه دو با جمعیت ۱۴۸۳۱۰ نفر ( ۶، ۴۳ درصد) بیشترین و منطقه یک با ۳۷۱۶۷ نفر ( ۹، ۱۰ درصد)
دارای کمترین درصد جمعیتی بوده است. جمعیت منطقه سه ۱۱۷۱۶۱ نفر (۴، ۳۴) و جمعیت منطقه چهار برابر
شماره ۲ توزیع جمعیت شهر زنجان داد را مناطق مختلف شهر در سال ۱۳۸۵ نشان داده شده است (رستگار،96،1388
۳- ۱- وضعیت موجود کاربریهای شهر زنجان
یکی از مطالعات اساسی در جهت شناخت شهر و نحوه پراکندگی فعالیتهای شهری در بررسی های فیزیکی، مطالعه نحوه استفاده از اراضی شهری است. همان گونه که در شکل شماره ۲ نشان داده شده است عمده کاربری های شهری در منطقه یک به ترتیب کاربری مسکونی، حمل و نقل و انبارها، تجاری و کارگاهی است این در حالی است که در منطقه دو پس از کاربری مسکونی عمده مساحت منطقه را کاربری های نظامی و انتظامی، پارکها و فضای سبز و مراکز آموزشی به خود اختصاص داده است. در منطقه سه نیز پس از کاربری مسکونی، مراکز انتظامی، مراکز آموزشی و پارکها و فضای سبز دارای بیشترین مساحت در سطح منطقه می - باشند. در منطقه چهار به دلیل استقرار سایت کارگاهی شهر در این منطقه کاربری غالب، کاربری کارگاهی است، پس از این کاربری، کاربری مسکونی، پارکها و فضای سبز و اداری اکثریت مساحت منطقه را بخود اختصاص داده اند. نکته قابل ذکر این است که بیشترین سرانه اختصاص یافته برای مناطق به ترتیب (منطقه یک) کاربری مسکونی، کارگاهی، تجاری و تأسیسات و تجهیزات شهری؛ (منطقه دو) کاربری مسکونی، مراکز انتظامی، پارکها و فضای سبز و تأسیسات و تجهیزات شهری؛ (منطقه سه) کاربری مسکونی، انتظامی، آموزشی، اداری؛ (منطقه چهار) کاربری مسکونی، کارگاهی، پارکها و فضای سبز و اداری می باشند. سرانه تمامی کاربری - های شهری به استثنای کاربری انتظامی در منطقه دو کمتر از سرانه کل شهر می باشد در مقابل سرانه اکثر کاربری های شهری در منطقه چهار به استثنای کاربری های ورزشی و تفریحی، انتظامی و مذهبی بیش از متوسط
سرانه کل شهر می باشد (حبیبی و همکاران، ۱۳۸۷: ۷۷).
از آنجایی که فعالیتهای استقرار یافته در کاربری ها دارای ویژگیهای متفاوت سفرسازی بوده، در این مقاله به کاربری های جاذب سفر در شهر زنجان نیز اشاره شده است. جدول شماره ۳ توزیع کاربری های جاذب سفر را در سطح شهر زنجان نمایش میدهد.
با توجه به جدول فوق مجموع مساحت اختصاص یافته به کاربری های جاذب سفر در سطح شهر مساحتی بالغ بر ۴۳۶۸ هکتار می باشد. منطقه سه بیش از ۴۰ درصد کاربری های جاذب سفر را با مساحتی بالغ بر ۱۵۴/۵ هکتار در خود جای داده است. این در حالی است که منطقه یک شهر زنجان به عنوان مرکز تجاری شهر (CBD) و قلب تپنده شهر ۲۵ درصد از کاربری های جاذب سفر را با مساحت ۶۸/۵ هکتار را در خود جای داده است. مناطق دو و چهار به ترتیب با مساحتی ۱۰۱/۵ و ۱۱۲/۳ هکتار ۱۸ و ۱۷ درصد از مجموع کاربریهای جاذب ،سفر شهر را به خود اختصاص داده اند (مقدم 1341388:
۳- ۲- وضعیت کمی و کیفی سطوح و سرانه کاربری های اصلی شهر زنجان تجزیه و تحلیل سطوح و سرانه کاربری های شهر زنجان در این مقاله بر اساس مطالعات وضع موجود شهر در طرح جامع ۱۳۶۵ و وضع موجود شهر در دوره جدید سال ۱۳۸۳ و دوره پیشنهادی طرح جامع شهر زنجان در سال ۱۳۸۳ به استناد مطالعات مهندسین مشاور آرمانشهر و پژوهش های نگارندگان طبق جداول ۸ تا ۱۲ صورت گرفته است.
