بخشی از مقاله
تحلیلی بر کاربری اراضی شهری در کلانشهرها (نمونه موردی: کلانشهر اهواز)
چکیده
هستهی اصلی و عملی برنامهریزی شهری، برنامهریزی کاربری زمین است، که نه تنها بیان کننده مقاصد یک اجتماع در مورد چگونگی استفاده از زمین می باشد، بلکه برای جهت دادن به توسعه شهری است. از اهداف آن تخصیص زمین به کاربریهای گوناگون در سطح شهر به گونهای که دسترسی به آنها برای تمامی افراد ساکن در شهر به بهترین شکل و کمترین هزینه امکانپذیر باشد. جهت رسیدن به این اهداف ، برنامهریزی کاربری زمین در فرآیندی مشخص انجام میگیرد که از مراحل آن میتوان به شناخت، تحلیل و پیشبینی اشاره کرد. هدف این تحقیق بررسی و تحلیل کاربری اراضی در شهر اهواز میباشد. روش این تحقیق توصیفی - تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانهای است. نتایج پژوهش نشان دهنده این است که کاربریهای مسکونی، حمل و نقل و انبار، تجهیزات و تأسیسات شهری، کاربری ورزشی و صنعتی دارای شرایط مطلوب و حتی دارای مازاد می باشند کاربری های آموزشی ، تجاری و خدماتی، درمانی، فرهنگی، پارک و فضای سبز، مذهبی، و تفریحی و گردشگری براساس سرانه استاندارد دارای کمبود میباشند. به طور کلی در سطوح و پراکنش کاربریها در شهر اهواز تعادل وجود ندارد. همچنین براساس استانداردهای شورای عالی شهرسازی و معماری و جمعیت پیشبینی شده برای دو دوره 10ساله و20 ساله سطوح مورد نیاز کاربریها برآورد شده است.
واژه های کلیدی: کاربری اراضی شهری ، انتظام فضایی، سرانه های استاندارد، توسعه پایدار، شهر اهواز
1
مقدمه
شهرنشین شدن جمعیت، افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن توسعه شهرهای کوچک و بزرگ، ویژگی عصر حاضر است و توسعه پایدار این شهرها در گرو داشتن برنامهریزی و مدیریت شهری کارآمد آن میباشد. از نظر پیتر هال برنامهریزی به عنوان یک فعالیت عمومی عبارتست از ایجاد سلسلهای منظم از اقداماتی که منجر به حصول هدف یا اهداف خاصی می شود (Hall,1989:6)در این ارتباط هدف کلی برنامهریزی شهری تأمین رفاه مردم است از طریق ایجاد محیطی بهتر، سالمتر، آسانتر و دلپذیرتر (دلیر، .(25 :1377 هر فعالیت در شهر، نیازمند مکان خاصی است که میتواند در مختصات یا قالب آن مکان یا فضا تحقق عینی یابد. زمین مهمترین عامل شکلدهندهی محیط کالبدی و بستر فعالیتهای شهری است و همیشه به عنوان »اساسی برای شکل شهری« مورد توجه برنامهریزان بوده است، به گونهای که محققینی چون چاپین1 برنامهریزی شهری را برنامهریزی کاربری زمین شهر میدانند و بر آن مبنا برنامهریزی کاربری زمین را علم تقسیم زمین و مکانی برای کاربردها و مصارف مختلف زندگی و وظیفهی برنامهریزان شهری را ارایهی الگوهای بهینهی مصرف مکان دانستهاند (چاپین، .(2 :1987 زمین از دیرباز برای بشر و رفع نیازهای او دارای اهمیت فراوان بوده و امروز نیز این اهمیت را نه تنها همچنان حفظ کرده، بلکه به علت گسترش شهرنشینی و توسعه فضاهای ساخته شده ارزش آن به مراتب بیشتر شده است (UNHS,2003) در مقیاس های گسترده، زمین به عنوان یک منبع در نظر گرفته شده و کاربری زمین به معنی کاربری منابع است. لیکن در مقیاس شهری، به جای اینکه زمین را از دید توان تولیدی خاک و یا منابع زیرزمینی ارزیابی کنند، تأکید بیشتر روی توان استفاده جهت استقرار فعالیت های گوناگون است ( ضرابی و همکاران ،.(1391طرح کاربری زمین، پیشنهادی برای کاربرد آتی از زمین و ساختار شهری است که تمامی اصول، فرضیهها و نتایج مطالعات قبل را در خود دارد و از ابزارهای مهم اجتماعی، اقتصادی و کالبدی برخوردار است که نه تنها اثرات بسیاری بر سرمایهگذاری و تصمیمهای عمومی و خصوصی میگذارد، بلکه نقش مهمی در میزان رشد شهری و کیفیت محیط کالبدی شهر دارد (Cantonese,etal1988)به طور کلی این برنامه و طرح کاربری زمین، تکلیف را از جوانب مختلف در زمینه استفاده از آن روشن می کند. اعمال و کنترل کاربری زمین، طیف وسیعی از سیاست های عمومی را دربر میگیرد که اثرات تعیین کنندهای در برنامهها و طرحهای توسعه شهری داشته و ابعاد اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و سیاسی را پوشش می دهد( رضویان، .(12 :1381 پژوهشهای مربوط به ساخت شهرها در دهههای پیش نشان میدهد که بدون برنامهریزی کاربری زمین، نمیتوان به الگوی بهینه زندگی در شهرها دست یافت. به دنبال بروز مسائل و مشکلات شهری در دهههای پیش، مطالعات کاربری اراضی که از جنبههای اصلی ساخت شهر است، از جایگاه ویژهای در نظام برنامهریزی شهری برخوردار شده است ( زیاری ،.(15 :1389 علاوه بر این برنامهریزی کاربری اراضی زمین شهری بخشی از فرآیند شهری است و درحالی که به مناسبات مشترک خود با برنامهریزی حمل و نقل وتسهیلات شهری اهمیت می دهد، اصولاً با موقعیت، وسعت و سرانه زمین مورد نیاز برای کاربریهای مختلف شهری مانند مسکونی، صنعتی، تجاری ، تفریحی، آموزشی، فرهنگی، مذهبی و... سروکار دارد .(Chapin.1972) در واقع بررسی سطوح کمی و کیفی کاربریها ضمن شناخت وضع موجود، چگونگی استقرار و توزیع بهینه کاربریها براساس نیازهای ساکنین شهر و دستیابی به راهحلها منطقی جهت رفع مشکلات موجود را تبیین و گامی موثر برای مدیران و مسئولین شهری در برنامه ریزیهای آتی خواهد بود. لیکن در عمل بسیاری از شهرها به دلیل عدم تخصیص بهینه زمین به کاربری های موردنیاز شهروندان متناسب با سرانهها و استانداردهای علمی از یک سو و عدم توضیح کمی و کیفی کاربریها درسطح شهر با مشکلات عدیده ای مواجه هستند (ابراهیم زاده و همکاران، .(1389 با توجه به اهمیت این موضوع لزوم شناخت و ارزیابی کاربری اراضی در شهرها بیش از پیش آشکار می شود در همین راستا، این تحقیق به تحلیل و ارزیابی کاربری اراضی شهر اهواز براساس وضع موجود در طرح جامع 1389می پردازد که از اهداف آن می توان به مقایسه سرانه و سطوح کاربری ها با توجه به
2
استانداردها و سرانه های تدوین شده اشاره کرد. همچنین کلان شهر اهواز با دارا بودن جاذبههای اقتصادی قوی و واقع شدن در مرکز استان خوزستان، همواره مورد توجه مهاجرین استانی و غیر استانی بوده است. فعالیتهای نفتی و صنعتی این شهر همراه با جاذبههای شهری آن موجب گردیده که این شهر مهاجر پذیر شده و گروههای مهاجر جهت اشتغال به این شهر مهاجرت نمایند(ماجدی، لطفی؛.(3 :1386 از طرف دیگر به دلیل بازگشت مهاجرین و ساکنین اهوازی از سایر نقاط کشور پس از جنگ تحمیلی و همچنین تخریب واحدهای مسکونی در زمان جنگ، و نرخ رشد بالای جمعیت مشکل زمین در این شهر حادتر شده است. لذا به دلایل فوق کلانشهر اهواز به عنوان نمونه موردی تحقیق حاضر انتخاب و کاربری اراضی آن مورد بررسی قرار میگیرد.
مبانی نظری
تعریف کاربری زمین شهری
کاربری زمین بر فعالیت های انسان در زمین و منابع طبیعی و پوشش های سطح زمین تأکید دارد (جواد شهیدی،:1377 .(21
کاربری زمین به معنای الگوی توزیع فضایی یا جغرافیایی عملکردهای مختلف شهر می باشد. عملکردهایی چون نواحی مسکونی، صنعتی، تجاری ،خرده فروشی فضاهای تخصیص داده شده برای استفاده های اداری، مؤسسات و نهادهای اجتماعی و گذران اوقات فراغت (M .C. Connell,1981.69)
کاربری زمین، تهیه اطلاعات اساسی درباره ویژگیهای زمین و فعالیتهای مختلفی است که درآن صورت میپذیرد و از این اطلاعات برای تأمین و تجزیه و تحلیل نحوه استفاده از زمین در وضع موجود و برای تهیه نقشهای که درآینده شیوه استفاده از زمین را معین نماید استفاده می شود (ضرابی و همکاران، (1389
برنامه ریزی کاربری زمین
تحلیل کاربری اراضی شهری؛ چگونگی استفاده، توزیع، حفاظت، ساماندهی مکانی- فضایی فعالیتها و عملکردهای شهری را بر اساس خواست و نیازهای جامعه شهری، بررسی میکند. امروز با توجه به رشد نابسامان کالبدی شهرها و بیتعادلی در کاربریهای موجود و از طرفی برای ارتقای کیفی شهرنشینی و تعادل بخشی و ساماندهی و بهینه گزینی کاربریها، اراضی شهرها، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است (ضرابی و همکاران، .(1 :1388 برنامهریزی کاربری اراضی شهر، علم تقسیم زمین و مکان برای کاربرد ها و مصارف مختلف زندگی است که به منظور استفاده بهینه و مؤثر از زمین و انتظام فضائی مناسب و کارآ صورت میگیرد. برنامهریزی کاربری اراضی شهری ساماندهی مکانی و فضائی فعالیت ها و عملکردهای شهری براساس خواستها و نیازهای جامعه شهری است و هسته اصلی برنامه ریزی شهری را تشکیل می دهد (مشیری و ملکی نظام آباد، .(1390 این علم مجموعه فعالیت هایی است که محیط انسانی را مطابق خواسته ها و نیازهای جامعه شهری سامان میدهد( فرهودی و همکاران ، (1385 عنصر کاربری زمین دلالت بر اختصاص زمین برای مقاصد مختلف دارد و هدف از برنامهریزی کاربری اراضی شهری، تعیین
چگونگی اختصاص نواحی به کاربریهای مختلف میباشد. برنامهریزی کاربری اراضی شامل مراحل شناخت، برنامهریزی واجراء میباشد. مرحله شناخت، خود شامل زیر مراحل مختلفی میگردد که مهمترین آنها فراهم نمودن مدلهای تحلیلی برای کمک به شناخت بهتر وضعیت جاری کاربریهای شهری میباشد ( (Kaiser.et al.1995 برنامهریزی کاربری زمین علم تقسیم زمین و مکان برای کاربرد ها و مصارف مختلف زندگی می باشد. هدف اصلی برنامهریزی کاربری زمین، استفاده بجا و مناسب و در نهایت آماده سازی زمین جهت مصارف مختلف شهری است ( رضویان ، .(14 :1381 دربرنامه ریزی کاربری اراضی شهری تلاش میشود الگوهای اراضی شهری به صورت علمی مشخص شود ومکانیابی فعالیتهای شهری در انطباق و هماهنگی با یکدیگر و سیستمهای شهری قرار گیرد ( زیاری ، (35 :1378
3
اهداف ویژه برنامه ریزی کاربری زمین
-1کارآیی: این هدف از طریق تشخیص مناسب ترین نوع استفاده از یک قطعه زمین که بیشترین فایده را با کمترین هزینه به دست میدهد، حاصل میشود و بواسطه همین امر توسعه شهر به صورت منطقی و با درنظر گرفتن رفاه عمومی صورت میگیرد و سلامتی مردم نیز تضمین میشود و با مکانیابی منابع آلوده ساز در خارج از منطقه شهری از آثار آلودگی های مختلف شهری و کانونهای آلوده ساز جلوگیری میگردد.
-2برابری : هدف برنامهریزی کاربری زمین از برابری این است که با کاربری صحیح و برنامهریزی شده، دسترسی تمامی گروهها را به تسهیلات موردنیاز و همچنین توزیع منافع حاصل از آنها را به طور برابر و متوازن برای گروههای مختلف جمعیت شهری فراهم آورد.
-3پایداری: پایداری در کاربری اراضی به این معنی است که از امکانات و توان بالقوه هر قطعه زمین چنان بهره گیری شود که این توان نه تنها کاهش نیابد و از بین نرود، به طور مداوم بر ظرفیت و ایستایی آن افزون گردد.
-4رفاه عمومی: یکی از عوامل مهم و موثر در تعیین اهداف برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، ملاحظات رفاه عمومی است. عوامل تعیین کننده رفاه عمومی عبارتند از : الف) تندرستی ب) ایمنی ) ج ) آسایش و د)امنیت (پور محمدی، .(1392:5
روش تحقیق
روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی می باشد و روش گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و اسنادی و همچنین اطلاعات و گزارش های سازمانها و نهادهای مربوطه میباشد. بدین ترتیب که با مراجعه به کتابخانههای سازمانها و ارگانهای مرتبط، منابع موجود مطالعه و سپس آمار و اطلاعات مورد نیاز گردآوری شده و پس از آن تحلیلهای لازم صورت گرفته است.
محدوده مورد مطالعه
کلان شهر اهواز در موقعیت جغرافیایی 31 درجه و 13 دقیقه تا 31 درجه و 23 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 32 دقیقه تا 48 درجه و 47 دقیقه طول شرقی واقع شده است (معروف نژاد،.(69 :1390 این کلان شهر مرکز استان خوزستان می باشد که ارتفاع آن از سطح دریا 18 متر است(آمار نامه کلان شهر اهواز،(9 :1391
نقشه شماره:1 موقعیت شهر اهواز
4
وضعیت جمعیت
از آنجا که اطلاعات جمعیتی پایه هر برنامهریزی میباشد. داشتن شناخت درست از جمعیت و برآورد آن گام مهمـی در برآورد نیازهای جمعیتی در زمینه های بهداشتی، مسکن، فضای سبز و بسیاری موارد دیگر و موجب ایجاد تصور درست از آینده خواهد شد. همان طـور کـه در جـدول شـماره (1)، مشـخص شـده اسـت جمعیـت کـلان شـهر اهـواز در سـال 120098،1335 نفر بوده است. که این جمعیت در آخرین سرشماری یعنی سال 1390 به بیش از یک میلیون نفر یعنی به 1122021رسیده و شهر اهواز را در جرگه کلان شهرها قرار داده است. و پیشبینی میشود جمعیت این کلانشهر در سال 1410به 1800961برسد. نرخ رشد جمعیت در سرشماری های مختلف نوسان های زیادی داشته به گونهای که در دوره سرشماری 1355 بیشترین میزان نرخ رشد جمعیت رخ داده است که میزان آن ها 6,2 درصد بوده است. و کمترین نرخ رشد جمعیت مربوط به سال 1390 با میزان 1,55 درصد بوده است. روند رشد جمعیت و مهاجرت در جدول شماره (1) و نمودار شماره (1) نشان داده شده است.
جدول شماره(:(1 روند تحولات جمعیت شهر اهواز در دوره های سرشماری((1335-90 و برآورد آن تا سال1410
نمودار شماره :(1) روند جمعیت شهر اهواز در دوره سرشماری((1335-90
جدول شماره :(2) توزیع کاربری های اصلی در سطح شهر اهواز- 1389
شهر اهواز براساس سرشماری جمعیت 1385درمحدوده عمل ملاک عمل شهرداری، جمعیتی بالغ بر 973807 هزار نفر و وسعتی معادل 21925/14هکتار را داشته است. این شهر براساس تقسیمات اداری شهرداری، دارای 8 منطقه میباشد. با احتساب وسعت 21925/14 هکتاری برای شهر اهواز و درنظر گرفتن میزان جمعیتپذیری 973807 نفری شهر در سال 1385، ( محدوده ملاک عمل شهرداری) تراکم ناخالص جمعیتی شهر44/41 نفر در هکتار می باشد. از کل محدوده ملاک عمل شهرداری شهر که مساحتی معادل 219/25 کیلومتر مربع دارد. سطحی معادل 56/42 کیلومتر مربع یا 27 درصد سطح محدوده در سال 1389 ساخته نشده و بایر بوده است و مابقی سطح محدوده دارای کاربری و سطح دایر شهری محسوب می شود. بدین ترتیب از محدوده 219/25 کیلومترمربعی اهواز 115/77 را سطح ساخته شده شهری تشکیل می-دهد. با توجه به آمار جمعیتی شهر اهواز در سال 1385تصویری از سرانههای هریک از گروههای کاربری در سطح شهر اهواز ارائه شده است.. براین اساس به هر شهروند اهوازی به طور متوسط 36/66 مترمربع زمین مسکونی ، 46/56 مترمربع زمین با کاربری خدمات و فضای سبز و36 /94 مترمربع زمین اختصاص یافته به شبکه معابر تعلق می گیرد.
جدول شماره(:(3 کاربری اراضی وضع موجود شهر اهواز
نقشه شماره :(2) کار بری اراضی شهراهواز-1389
مأخذ: مهندسین مشاور شهرسازی و معماری عرصه، 1389
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران جهت یکسان کردن سرانهها و ایجاد مرجعی واحد در تهیه طرح های شهری در مصوبه مورخ 89/03/10 اقدام به تهیه و تدوین تعاریف و مفاهیم کاربری های شهری و تعیین سرانه آنها کرد. که در این مصوبه شهرها را به 4 دسته، شهرهای زیر 50هزارنفر، بین 50000 تا 250000 نفر، 250000 تا 1000000 نفر و بیش از 1000000میلیون نفر تقسیم کرد. در صورتی که در فرآیند تهیه طرح و به استناد مطالعات آن لزوم تغییر در سرانههای مصوب برای هر یک از شهرها از سوی مشاور تهیه کننده تشخیص داده شود با توجیهات فنی و مستندات لازم می تواند در مرجع تصویب کننده طرح مورد توجه و تصویب قرار گیرد.
