بخشی از مقاله
بقعۀ دانیال نبی شوش
مقدمه
«در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب که به سال 372 هـ ق تالیف شده است در بیان شهرهای ناحیت خوزستان از شوش چنین وصف شده است: شوش- شهریست تَوُنگر و جای بازرگانان و بارکده خوزستان است و از وی جامه و عمامه خز خزید و ترنج دست انبوی خیزد و تابوت دانیال نبی (ع) آنجا یافتند.»
«شهر شوش شانزدهمین شهری است که از آن در حدود العالم و اندر ناحیت خوزستان و شهرهای وی سخن رفته است، و پیش از آن، به شماره پانزده اندر همین ناحیت از شهر وندوشاوور سخن رفته است که: شهریست آ؟بادان و با نعمت بسیار و گور یعقوب لیث آنجاست.»
در اطراف شوش شهرهای دیگری بوده که اکنون هیچ اثری از آنها وجود ندارد این شهرها از نظر فاصله نسبت به شوش سنجیده می شده اند که تا صده اول اسلام رونق فراوانی داشته اند. نام تعدادی از این شهرها که در کتب اسلامی آمده به قرار زیر است:
بصنا، شهر کرخه، دورراسبی، کرخ میسن (میشان).»
وصف بنای بقعه دانیال نبی (ع) در شوش
«در زیرزمین بنای بقعه اطاقی با سقف ضربی کوهان شتری ساخته شده و با گچ اندود شده است و مقبره ای در وسط آن قرار دارد. بدنه های قبر با سنگ های زرد قدیمی بدون نوشته و لوح ساخته شده و سطحه ی فوقانی مکعب صندوقچه قبر از موزائیک جدید است که با سیمان کار گذاشته است. زیرزمین محل مقبره به ابعاد طول و عرض 3×7 متر به ارتفاع 80/1 متر است.
از طرفین شمال و جنوب زیرزمین به وسیله ی چند پله کان کوتاه که قسمت جنوبی آن قدیمی است دو حفره ی نوگیر به داخل مقبره باز می شود و ممکن است این دو پله کان در طرفین زیرزمین به محل مقبره راه داشته است. چون در متون جغرافیائی مذکور است که محل مقبره در آب رودخانه ی شاوور بوده، یا زیر پل بوده، یا در کنار رود نهاده شده بود.
بنای بارگاه که روی زیرزمین واقع است اطاقی است که ضریح در آن قرار دارد و اکنون سقف آن آینه کاری شده و دارای دو ایوان در اضلاع شمالی و جنوبی است که در واقع نمازخانه ی بقعه است و یک ایوان در ضلع شرقی وجود دارد که ایوان کفش کن است. شکل چهار طاق اطراف بقعه ی ضریح به شکل قدیمی هلالی رومی کوتاه در اطراف ضریح آهنین باقی مانده است. در ایوانها طاقها پیش و پس و به شکل طاق بندی ناحیه ی دزفول و شوشتر ساخته شده اند. در ایوان شرقی پنج طاق که چهار تای آنها با طاق رومی هلالی است به چشم می خورد.
در ورودی به محل اتاق ضریح اکنون رو به شرق است و در ورودی به حیاط نیز رو به مشرق است. ولی به نظر می رسد که در زمانهای پیشین در بنا از جانب جنوب بدرون شبستان که محل مقبره است باز می شده است. در ایوان شرقی یک سنگ با خط نسبتاً قدیمی که روی آن است زیارتنامه ای است که تاریخ 1347 دارد و در ایوان سمت راست بقعه واقع است.
و بر فراز آن یک سنگ قبر زردرنگ نصب شده است که سنگی قدیمی است ولی خوانا نیست و کلمات حسن و حسین و فاطمه و ا... و محمد و علی در یک نیم دایره در وسط آن خوانده می شود.
اطاق بقعه ی محل ضریح 7×متر و گنبد درست در وسط اطاق روی یک کثیرالاضلاع هشت گوش قرار دارد.
در پیشانی گوشواره ی سمت چپ ایوان ورودی و در مدخل کفش کن، از داخل لوحه ئی با خط خوش فارسی نصب است که تاریخ آن 23 شهر شعبان 1342 است.»
گنبد اُرچین
شاید بتوان گنبد را حاصل طاقهای قوس شکل با قاعده مستطیل از مقابر عیلامی در چغازنبیل دانست، (1300- 1100 ق م) که در دوره های بعد این قوسها گسترش یافته و تبدیل به قوسهایی با قاعده دایره ای می شود.
این قوسهای کوچک به شکل عرقچین، همان گنبدهای ابتدایی در معابد و آتشکده هایی مانند آتشکده نیاسر و ... هستند.
اما اگر بخواهیم گنبد را تعریف کنیم «گنبد فضایی تقریباً کروی یا منحنی شکل با مقاطعی گوناگون به شکل قوسی جناغی شکل با آوگون یا بدون آن یا تقریباً نیم دایره و نظایر آن است که بر فضایی با نقشه ای به شکل مربع، هشت ضلعی یا در مواردی معدود با شکلهای منظم دیگر که قابل گنجانده شدن در درون یک دایره یا مربع است، متکی می باشد. بسیاری از گنبدهای ایرانی از لحاظ سازه ای روی چهار جرز یا پایه که در چهار گوشه بنا بودند، قرار داشتند. البته شکل سازه ای فضا زیر گنبد، چند گونه بود.
بسیاری از قدیمی ترین گنبدها در دوران پیش از اسلام به شکل فضایی چهار طاقی بود. یک فضای چهار طاقی به طور معمول نقشه ای به شکل مربع داشت که در چهار گوشه ی آن چهار جرز وجود داشت و چهار قوس یا طاق جناغی یا بیضی شکل آنها را به هم متصل
می ساخت و به این ترتیب چهار طاق پیوسته در چهار ضلع مربع موجب پدید آمدن فضایی می شد که سقف منحنی شکل یا گنبد روی آنها قرار می گرفت و فضایی شکل می گرفت که احتمالاً به سبب وجود اجزای تشکیل دهنده آن،
چهار طاقی خوانده شده است. بیشتر گنبدهای ایرانی روی نقشه ای مربع شکل و در مواردی هشت ضلعی ساخته می شدند و برای انتقال مربع یا هشت ضلعی به شکل دایره از کاربندی، سکنج یا عناصر و روشهای دیگری استفاده شده است.
گنبد از نظر کارکردی فضایی مناسب برای انجام فعالیت های متمرکز، انبوه و خاص بوده است، زیرا امکان مسقف کردن فضایی بزرگرا بدون ستون فراهم می کرد و این مسئله در بسیاری از نواحی مرکزی و جنوبی ایران که چوب به اندازه کافی برای پوشاندن سقف، در دسترس نبود یکی از بهترین راه حل ها برای ایجاد فضایی بزرگ برای تجمع یا انجام مراسم آئینی و تشریفاتی به شمار می آمد. آثاری از گنبدهایی با دهانه هایی بزرگ از دوران باستان برجای مانده است. در دوران اسلامی نیز گنبدهایی با دهانه هایی بزرگ برای مساجد و مزارها ساخته می شد و فضایی مناسب برای تجمع افراد فراهم می گردید.
گنبد علاوه بر ملاحظات کارکردی، از لحاظ برخی از خصوصیات کالبدی به ویژه از جنبه حجمی و بصری وضع و مفهوم ویژه ای در معماری ایرانی یافته بود و کمابیش به نمادی از بناهای مذهبی تبدیل شد و از این لحاظ می توان آن را مهمترین عنصر نمادین معماری ایرانی به خصوص در دوره اسلامی دانست. اهمیت نمادین این عنصر چنان است که به شکلی عمومی به عنوان نمادی از یک بنای مذهبی (مسجد، مزار یا بقعه، حسینیه و...) به شمار
می رود.
می توان اظهار داشت که هیچ یک از عناصر دیگر معماری از لحاظ اهمیت جنبه نمادین همتای آن به شمار نمی آید.
گنبد از لحاظ مختصات شکلی و حجمی علاوه بر شکل معمول و عمومی آن حجمی حاصل از دوران قوسی جناغی- به صورت مخروط، هرم یا حجمی پله ای شکل نیز طراحی و ساخته می شد، هر چند که هیچ کدام از این شکل ها از لحاظ نمادین، عمومیت یافتن و گستردگی کاربرد آن چه در حوزه های گوناگون فرهنگی و چه در گستره ای تاریخی از منزلتی همانند گنبدهای معمول با مقطع قوس جناغی- برخوردار نشدند.»
«گنبدهای ایرانی دارای اشکال مختلفی است که برخی از آنها عبارتند از:
گنبد مخروطی یا رُک، گنبد یک پوش، گنبد دو پوش و گنبد سه پوش، گنبد پیوسته و گسسته.»
یکی از انواع گنبد رُک گنبد مخروطی است و یکی از انواع گنبدهای مخروطی گنبد اُرچین است.
این نوع گنبد درخوزستان و اطراف آن وجود دارد. گنبد ارچین گنبدی مخروطی شکل است که بصورت پله ای با ریتم کاهشی رو به بالا می رود. راچین در قبال ارچین بکار می رود که پله ها عکس ارچین می باشند یعنی از بالا به پایین است این امر در طاق سردابه ها و آب انبارها روی پله ها انجام می شود.
اولین پله ی گنبد ارچین دایره ای می باشد که بقیه پله ها روی آن قرار می گیرند گنبد ارچین گویی طبقه هایی هستند که با قاعده چندضلعی منتظم که در مرکز حول یک محور چرخیده و نسبت به طبقه زیرین خود زاویه داخته در حالی که کوچکتر شده است.
شاید بتوان گفت که این نوع گنبد از زیگورات چغازنبیل از نظر ظاهری الهام گرفته شده با این تفاوت که طبقه های روی هم از چند ضلعی منظم که روی یک محور مرکزی چرخیده قرار دارند.
«این گنبد دارای بیست و پنج طبقه ی مضرس است که بر قاعده مدور استوار است و دو گلدسته بر فراز جبهه های درب ورودی بنا شده است.» شیوه ی اجرایی گنبد ارچین از نظر آجری رگ چین می باشد. در قبال شیوه رگ چین، گرد چین وجود دارد که بیشتر در گنبدهای گرد به کار می رود. در شیوه رگ چین آجرها بصورت پله پله روی هم قرار می گیرند در حالی که در شیوه گردچین آجرها کنار هم روی یک قوس قرار می گیرند.
گنبد اُرچین حضرت دانیال (ع) دو پوسته می باشد. زیر پوسته ی داخلی روی ضریح تماماً آینه کاری شده است و پوسته ی بیرونی از قسمت داخل صاف و مخروطی می باشد که برای بست آن از چوب درخت کُنار- صِدر یا ختمی- استفاده شده است. این پوسته از بیرون بصورت پله ای و با رنگ سفید از جنس صاروج می باشد.
گویا درخت صدر در دوره هخامنشیان از لبنان وارد این منطقه شد.
صاروج که در دو بخش به کار می رفت. یک بخش آن بین آجرها بصورت ملات و از موادی مانند 1- گِل 2- موی بُز 3- خاکستر 4- نمک که گِل به عنوان مواد چسبنده و موی بز برای جلوگیری از ترک خوردن و خاکستر برای سبک کردن و نمک جهت جلوگیری از رشد گیاه و نفوذ حشرات به کار می رفتند. در بخش دوم صاروج روکش که به رنگ سفید می باشد روی گنبد به کار می رفته است که از مواد مانند 1- گِل 2- آهک 3- شیر 4- نمک 5- موی بز 6- گُل گیاه کُرپی یا لویی که به زبان محلی به آن لوبو یا نی مرداب گفته می شود. که گِل و آهک به عنوان مواد چسباننده و استحکام. و شیر برای سفید بودن و بعلت چربی داشتن باعث جلوگیری از نفوذ آب می شود.
نمک برای جلوگیری از رشد گیاه و نفوذ حشرات و موی بز برای جلوگیری از ترک خوردن در سرما و گرما و گُل گیاه کُرپی برای سبک کردن، به کار می رفتند.
شیوه ساخت آجرهای گنبد حرم دانیال (ع)
ابتدا بوسیله گِل رُس چند حوضچه درست می کردند بعد گِل ها را خوب با آب رقیق می نمودند و منتظر می ماندند تا این گل رسوب کند بعد از چند روز لایه بالایی این حوضچه را گرفته و در حوضچه ای دیگر می گذاشتند و باز با آب خوب رقیق می کردند و باز منتظر رسوب گذاری می شدند. این عمل را چند بار تکرار می کردند. در نهایت گِلی نرم و سبک با چسبندگی بالا حاصل می آمد و از این گِل آجر می ساختند به این نوع آجرها که به شکل مربع بودند آجر استخوانی گفته می شد ای آجرها سبک، محکم و نفوذناپذیر در برابر آب بودند. ساروج را نیز به این شکل می ساختند.
این نوع آجر و صاروج باید در گنبدی بکار می رفت که ارتفاع آن از پشت بام تا نوک 5/20 متر و قطر آن تقریباً 5/10 متر می باشد که در تابستان و زمستان های خوزستان دوام بیاورد. این گنبد هماکنون نزدیک به 160 سال عمر دارد. گرچه قبل از این گنبد گنبد ارچین کوچکتری بوده که بوسیله سیل تخریب شده است اما گنبد کنونی به دستور آیت ا... علامه محمد جعفر شوشتری (رحمته ا... علیه) ساخته شد.
