بخشی از مقاله
چکیده :
ایجاد سکونتگاههای غیررسمی از پیامدهای نامطلوب شهرنشینی در جهان معاصر است که به ویژه در نتیجه صنعتی شدن شتابان و نابرابری های منطقهای شکل گرفته و شهرها خصوصاً کلان شهرهای کشور را با مسائل عدیدهای مواجه ساخته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی با تأکید بر نقش مشارکت اجتماعی در شهر شوش انجام شد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع پیمایشی و شیوهی نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای است. جامعه آماری این پژوهش را حاشیهنشینان کوی شهید وهب شهر شوش تشکیل می دهند که تعداد آنها در سال 1391 بالغ بر 3752 نفر بوده است و از آن تعداد 349 نفر با استفاده از فرمول کوکران به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. نتایج پژوهش نشان داد که درک نادرست از مفهوم مشارکت، شناخت ناکافی نسبت به تواناییهای درونی و بیاعتمادی نسبت به مدیریت شهری، عملکرد نامطلوب مدیریت شهری در کنار سایر عوامل، در عدم مشارکت سازمانیافته ساکنان این نواحی مؤثر است.
مفاهیم کلیدی: توانمند سازی، مشارکت اجتماعی، حاشیه نشینی، شهر شوش، کوی شهید وهب
مقدمه
امروزه صدها میلیون نفر از مردم جهان، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، در سکونتگاه های غیرمجاز و آشفته، درشرایط بد اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی زندگی می کنند. انگلس یکصد سال پیش در انگلستان به محله های زاغه نشینی اشاره می کند و وجود آنها را ناشی از انقلاب صنعتی می داند. در سال 1996 حدود 25 درصد جمعیت جهان فاقد خانه ای در شأن زندگی انسانی بوده اند - محمدی،. - 85 :1387 آبرامز - - 1946 مراحل ایجاد سکونتگاه های غیرقانونی را پیروزی مناطق شهری برای ایجاد سرپناه و مسکن قلمداد می کند و آن را به وسیله قانون اجبار و اجبار قانونی تعریف می کند. تورنر - - 1969
در مورد چنین سکونتگاه هایی نظر مثبتی دارد و آن را راه حلی بسیار موفقیت آمیز برای مشکلات مسکن مناطق شهری کشورهای در حال توسعه می داند - هادیزاده،-30 :1382 . - 31 اصولاً خلأ مدیریتی موجب شده است تا از بعد اجرایی و مدیریتی، سازمان و متولی مشخصی برای هدایت شهر به وجود نیاید - پوراحمد و دیگران، . - 14:1388 همچنین الگوهای ارزیابی از محیط مسکونی می تواند در شناسایی وضع موجود در آگاهی از نقا ط قوت و کاستی ها مؤثر واقع گردد - رفیعیان، . - 4:1388اسکان غیررسمی در ایران که از حدود سال 1320 شروع شده و تا سال 1350، به شدت رشد یافته است - حاتمی نژاد و زمردیان، - 16:1381
معلول مسائلی چون اصلاحات ارضی و بالا رفتن قیمت نفتاست که دگرگونی های سریع و وسیعی در رشد و گسترش شهرها پدید آورده و مهاجرت روستاییان و ساکنان شهرهای کوچک را در پی داشته است . شهر اشوش، مرکز شهرستان شوش به دلیل دارا بودن منابع غنی و تأسیسات عظیم واحدهای صنعتی نیشکرو کاغذ پارس هفت تپه و همچنین به دلیل نزدیکی به جاده و راه آهن ترانزیتی نسبت به سایر شهرهای استان، سبب جذب مهاجران بسیاری گردیده است. این شهر در دوره معاصر به مرور با افزایش جمعیت و به دلیل عدم توزیع متناسب آن، به صورتی پراکنده و گسسته رشد یافته و همین عدم انسجام در توسعه کالبدی، به پیدایش محله های برنامه ریزی نشده و با سیمای افسرده انجامیده است.
ازجمله این اجتماعات می توان از کوی شهید وهب نام برد، که جزء اولین اجتماعات حاشیه نشین شهر شوش محسوب می شود و هم اینک با مسائل متعدد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و ... مواجه است . به طور کلی وجود نواحی نابرابر در فضای شهری، معلول نابرابری در توزیع منابع ثروت و درآمد در جامعه است، که خود به جدایی گزینی فضایی، اجتماعی و اقتصادی منجر می شود. در برخورد با این پدیده، راه حل های متفاوتی ارائه گردیده است . از آنجا که راه حل هایی همچون حذف و تخریب یا دادن خدمات صرف از سوی سازمان های ذی ربط بدون پذیرفتن حق شهروندی و ب ه کارگیری نیروی شراکتی این اجتماعات هیچ کدام راهگشا نبوده اند، لذا باید در جست وجوی راه حلی ریشه ای و درو نزا در نحوه مواجهه با این سکونتگاه ها بود تا بتوان به یکپارچگی این محله ها با محله های رسمی شهر دست یافت.
طرح مسأله
اسکان غیررسمی خصلت شهرنشینی و شهرنشینی از خصلتهای عمدهی جامعهی صنعتی است. در جوامع ما قبل صنعتی، فعالیتهای تولیدی در مناطق روستایی متمرکز شده بودند. در این جوامع کشاورزی فعالیت اصلی بوده و کشاورزان قسمت اعظم نیروی کار را تشکیل میدادند. در عین حال جمعیت شهرها کم بوده و بسیاری از ساکنان آن پایگاه شغلی قابل توجهی نداشتند. با ظهور انقلاب صنعتی تمامی این ابعاد دگرگون شد و ورود صنایع جدید نیاز به نیروی کار را در شهرها افزایش داد و به این ترتیب مهاجرت گسترده ای آغاز گردید - محسنی، . - 27 :1376 از بین این مهاجران کسانی که دارای درآمد بهتر و توانایی بیشتری بودند توانستند از دروازهی طلایی شهر عبور کرده و خود را با شهر تطبیق دهند.
اما بعضی از آنها نتوانستند با شهر سازگاری پیدا کنند و در نتیجه پشت دروازهی شهر در مناطق حاشیه نشین اقامت گزیدند - زاهدزاهدانی، . - 17 :1369 موضوع اسکان غیر رسمی - حاشهشینی - از ویژگیهای جدائی ناپذیر رشد شهری ایران است که در سالیان اخیر به دلایل افزایش مطالبات اجتماعی در این مناطق و با توجه به تجربه چند دهه گذشته بیشتر مورد توجه محققان و کارشناسان واقع شده است. متاسفانه این پدیده به سرعت در حال رشد و گسترش است و مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و زیست محیطی فراوانی را در اغلب شهرها به ویژه شهرهای بزرگ ایران به وجود آورده است.
تجربه نشان میدهد که چارهایی جز ادغام واقعی این نواحی در درون نظامهای شهری نداریم، بر اساس مدلهایبهسازی مداخله در حاشیه، باید بر بکارگیری ملاحظات مبتنی بر نیازهای اساسی اجتماعی و اقتصادی برای جذب حاشیهها در سبک زندگی شهری تاکید نمایند 1991:255 - ، . - Moitra شکل گیری این پدیده مسائل مختلفی را به همراه داشته که فقط محدود به این سکونتگاهها نمیشود و حتی کل یک شهر را متأثر میسازد، به طوری که پیامد آن بروز انواع ناهنجاریها در زمینهی شهرنشینی است.
اشتغال افراد این سکونتگاهها در مشاغل غیر رسمی و کاذب، وجود ساخت و سازهای غیر مجاز، عدم توانایی شهرداریها در ارائهی خدمات مناسب در این مناطق، آلودگی محیط زیست و اثرات نامطلوب فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این مناطق بر کل سیستم شهری، افزایش جرم و انحرافات در این مناطق، همه و همه از جمله آثار مخرب و مضر اسکان غیر رسمی چه بر روی ساکنان آن نواحی و چه بر روی ساکنان دیگر نواحی شهری میباشد. از این رو به نظر میرسد پرداختن به مسأله سکونتگاههای غیر رسمی و آثار نامطلوبش ضرورت مییابد، زیرا شناسایی علل این پدیده و ارائهی راهکار در جهت ترمیم و توانمندسازی آن موجبات برابری در بافت شهری را که از شاخصهای توسعهی پایدار است فراهم میکند. شهر شوش نیز همانند شهرهای رو به رشد ایران از این قاعده مستثنی نبوده است.
پیشینهی پژوهش
از دیرباز، همواره مسئله فقر مورد توجه جغرافیدانان و اندیشمندان علوم اجتماعی بوده است. ولی نقطه اوج بررسی فقر از دیدگاه جغرافیایی، از دهه 1970 به این سو بوده است که جغرافیدانان رادیکال از دیدگاه اقتصاد سیاسی به تبیین مسائل اجتماعی و سیاسی پرداختند. جغرافیدانان این دوره سعی کردند به شیوهای عقلایی، ارتباط رفاه، عدالت، فقر و مکان را بررسی کنند، اما رویهم رفته اساسیترین مطالعات راجع به فقر شهری و محل سکونت فقرا به ویژه سکونتگاههای فقیرنشین و تبیین علمی آن و ارائه قانونمندیهایی برای آن به جامعهشناسان مکتب شیکاگو باز میگرددکه غالباً با دیدی اکولوژیک و با تأکید بر نحوه استفاده از زمین صورت گرفت - صادقی، یداالله ،. - 13:1388 به دنبال وقوع تحولات شهری و رشد سریع و ناهمگون شهرنشینی در ایران، پدیده حاشیه نشینی ابتدا در تهران و سپس در سایر کلانشهرهای کشور شکل گرفت.
در سال 1350، بنابر درخواست سازمان برنامه و بودجه، طرح وسیعی برای مطالعه و بررسی وضعیت حاشیهنشینی در کشور، توسط مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران آغاز گردید. این طرح با مطالعه وضعیت حاشیه نشینان تهران شروع و سپس سایر شهرهای بزرگ کشور چون، بندرعباس، همدان، کرمانشاه و اهواز را نیز شامل شد. لی و بوگ 1960 - و - 1981 بر نقش عوامل جاذبه و دافعه در ایجاد مهاجرت از مناطق روستایی به مناطق شهرنشین و ایجاد حاشیه نشینی تأکید میکنند. جی هولزر و همکاران - 1981 - معتقدند که مهاجرتهای داخلی به میزان قابل توجهی از فرایند برنامه ریزیهای توسعه اقتصادی و اجتماعی تأثیر می پزیرد ودر بعضی موارد الگوهای برنامه ریزی توسعه اقتصادی و اجتماعی، باعث تشدید مهاجرتها به مناطق شهری و ایجاد مناطق حاشیه نشین میشود - فرخلوو همکاران، . - 1384
برخی از محققان علت عمده پیدایش مناطق حاشیه نشین را مهاجرت افرادی دانستهاند که به علت وضعیت نامناسب اقتصادی در پی یافتن فرصتهای شغلی و درآمد بیشتر میباشند و از این ر وتحقیق در علل مهاجرت را سر لوحه کار خود قرار دادهاند. برای مثال، دیجارد بیلزبرو - 1996 - عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و روان شناختی را در مهاجرت موثر میداند - محمدی و همکاران، . - 1387 مانوئل کاستللز در کتاب مسأله شهری در سال 1977 درباره گروههای حاشیه نشین در کشورهای درحال توسعه می گوید شهرنشینی با آهنگ شتابند ه ای گسترش می یابد در حالی که امکانات اشتغال مولد برای جمعیت تازه وارد - مهاجران - فراهم نیست، امکانات و تسهیلات زیربنایی، اجتماعی و فیریکی، سکونتگاه ها و محله های نامتعارف از قبیل زاغه ها وآلونک های حاشیه ای که از طریق مهاجران تازه وارد وتهی دست برپا شده به شیوه خودرو و خودساز بوجود می آیند .
در نهایت وی حاشیه نشینی را مولود نابرابری های اقتصادی -اجتماعی و شهرنشینی ناهمگون و انتقال فقر روستایی به فقر شهری می داند - آقابخشی و همکاران، . - 189:1382 ربانی و همکاران - 1388 - در مطالعه ی خود درزمینه ی شناسایی علل اصلی شکل گیری مناطق حاشیه نشین در منطقه ی ارزنان و دارک اصفهان نشان می دهد که بین جاذبه ها و دافعه های اقتصادی، امکانات، سهولت تهیه ی مسکن و زمین، قومیت گرایی، نوع قومیت و نوع شغل با حاشیه نشینی ارتباط معنی داری وجود دارد. شیدا - - 1379 به موضوع »علل شکلگیری اسکان غیر رسمی در
