بخشی از مقاله
بررسی دانش، نگرش و رفتار ایمنی کشاورزان سبزيکار شوش در استفاده از سموم آفت کش
١
چکیده
بواسطه نقش مهم سبزیجات در تغذیه انسان روزانه در مقدار زیادي مورد استفاده قرار میگیرند. از زمان شروع انقلاب
سبز تاکنون، کشورهاي در حال توسعه بطور فزاینده اي از آفتکشهاي شیمیایی در جهت بهبود تواناییهاي تولید خویش استفاده نمودهاند. افزایش بیرویه سموم شیمیایی عواقب بسیاري را بر محیط زیست و کشاورزي، مانند افزایش هزینه تولید، مقاومت آفات به سموم، از بین رفتن دشمنان طبیعی آفات، بیماريهاي خطرناك در انسانها و غیره بر جا گذاشت. این تحقیق با هدف بررسی دانش، نگرش و رفتار ایمنی بهداشتی کشاورزان سبزي کار شوش در استفاده از سموم شیمیایی آفت کش انجام گرفت. جامعه آماري تحقیق کلیه کشاورزان سبزيکار شهرستان شوش است که بطور تصادفی از 370 نفر سبزي کار، 100 نفر به عنوان نمونه آماري انتخاب شد. تحقیق با استفاده از پرسشنامه ساختاریافته با روایی و پایایی لازم انجام گرفت. نتایج نشان داد میان دو گروه زن و مرد از نظر متغیر آگاهی از خطرات سموم و نگرش نسبت به خطرات آفتکش و رفتار ایمنی در استفاده از سموم آفتکش تفاوت معنیداري وجود ندارد. همچنین میان زمین، میزان دسترسی به کانالهاي ارتباطی و اطلاعاتی و میزان درآمد از کاشت سبزیجات و دانش از خطرات سموم رابطه معنیداري مشاهده شد.
چکیده: کشاورزان سبزيکار، دانش، نگرش، رفتارهاي ایمنی، سموم آفتکش، شوش
٢
مقدمه
افزایش بیرویه سموم شیمیایی عواقب بسیاري را بر محیطزیست و کشاورزي، مانند افزایش هزینه تولید، مقاومت آفات به سموم، از بین رفتن دشمنان طبیعی آفات، بیماريهاي خطرناك در انسانها و غیره بر جا گذاشت. همچنین براي کاهش این آلودگیها و افزایش درآمد فعالیت کشاورزي، کشاورزان به استفاده بیشتر از مواد شیمیایی متوسل شدند(ارباوف1 و
همکاران، .(1993 استفاده نادرست از آفت کشها از یک طرف پایداري کشاورزي را به علت مسایل زیست محیطی کاهش داد، مانند آلودگی آبهاي زیرزمینی و روزمینی، تخریب و از بین بردن ارگانیسم هاي زنده، ایجاد مقاومت در آفات و از طرف دیگر باعث اثرات زیانبار روي بهداشت و سلامت کشاورزان و مشتریان داشته باشد. در کشورهاي توسعه یافتهتر آگاهی بیشتري راجع به این مسئله وجود دارد و در بعضی کشورهاي این کار از طریق آموزشهاي اجباري انجام میگردد(ایلدریم2،
.(2007 استفاده نامشخص از ترکیبات آفت کشها یکی از مهم ترین مسایل بهداشتی در کشورهاي در حال توسعه است که اقتصاد آنها بر پایه صادرات محصولات کشاورزي تجاري است. آزادسازي تجارت و بازار جهانی که عامل افزایش استفاده از آفتکشهاست به همراه کمبود دانش و برنامههاي آموزشی مهمترین عوامل گسترش استفاده نامطلوب از آفتکش ها هستند(ویچ من3، و همکاران .(2003
حدود 63 درصد از جمعیت کشورهاي در حال توسعه در بخش کشاورزي و دامداري اشتغال دارند که سهم اشتغال مربوط به بخش کشاورزي در ایران در مناطق روستایی بطور میانگین از سال 1385-1380 حدود 52 درصد میباشد(مرکز آمار ایران، .(1385 شغل کشاورزي بواسطه طبیعت خاص خود داراي خطرات بسیاري است و به همین خاطر نسبت به سایر مشاغل یکی از پر خطرترین مشاغل در دنیا شناخته شده است. خطرات حرفه کشاورزي از یک طرف به کارکنان این بخش در سطح مزرعه اشاره دارد و از طرف دیگر به جامعه و محیطزیست مربوط است. و علاوه بر اینها خطرات غیر مستقیم ناشی از حرفه کشاورزي نیز قابل توجه است. بیتردید در این میان تولیدکنندگان کشاورزي یکی از مهمترین بازیگران امنیت غذایی جامعهاند و نقطه تمرکز سیاست ها، تحقیقات و راهکارها باید کشاورزان باشند. استان خوزستان بواسطه شرایط اکولوژیکی خاص خود رتبه اول تولید سبزیجات در کشور را به خود اختصاص داد که تولیدات آن در داخل کشور و در کشورهاي همسایه مورد استفاده قرار می گیرند. منطقه شوش از مهم ترین تولید کنندگان سبزیجات در استان خوزستان است. در این راستا به خاطر نقشی که دانش، نگرش و رفتار کشاورزان در استفاده درست از آفت کشها دارند، ضرورت دارد تا به بررسی این متغیرها و ارتباط میان آنها پرداخت.
چارچوب مفهومی استفاده از آفت کشها در کشاورزي براي حفاظت محصولات کشاورزي و کنترل آفات با آلودگیهاي زیست محیطی و
مسایل زیان هاي سلامتی انسانها در سراسر دنیا همراه بوده است. قرار گرفتن کارگران کشاورزي در معرض آفت کشها یکی از مهمترین خطرات شغلی در کشورهاي در حال توسعه است. بسیاري از مطالعات نشان دادهاند که کارکنان مزرعه در معرض سطوح زیاد آفتکشها قرار دارند ویلسون و تسیدل(.(2001 همچنین مطالعه ي انجام شده در شهرستان مرودشت برروي برنج کاران نشان داد سن و سابقه کشاورزي با مصرف کم سموم و فعالیتهاي زراعی بهینه بطور معنی داري مرتبط
٣
بودند، بلکه همچنین دسترسی به آفتکشها و تمایل به مصرف سموم بطور معنی داري رابطه منفی با فعالیتهاي زراعی بهینه داشت. همچنین نتایج نشان داد موافقت با مصرف کمتر سموم و احتمال کنترل آفات بدون آفتکشها بطور معنیداري مرتبط با فعالیتهاي بیولوژیکی بود و دسترسی به آفت کشها، تمایل به مصرف سموم رابطه منفی و معنیداري با فعالیت بیولوژیکی داشت. همچنین متغیرهاي سن، سابقه کشاورزي، آموزش و احتمال کنترل آفات بدون آفتکشها بطور معنیداري مرتبط با فعالیت هاي مکانیکی بود و با تمایل به مصرف سموم و دسترسی به آفتکشها رابطه منفی با فعالیتهاي مکانیکی داشت(شریفی4 و همکاران، .(2008
در مطالعه انجام شده در ترکیه که در بررسی درك کشاورزان تولید کننده سیب از اثرات زیانبار آفت کشها و بازخورد آن بر فعالیتهاي آنها بررسی شد. درك کشاورزان از آفتکشها زیانآور براي بهداشت انسان و محیطزیست توصیف شد.
مطالعه نشان داد پذیرش رفتار حساس به زیان هاي آفتکشها تحت تاثیر بعضی ویژگیها مانند سن، تجربه کشاورزي در کاشت سیب و آموزش قرار گرفت. بین نگرش و رفتار کشاورزان رابطه معنیداري مشخص شد. حدود 19,7 درصد کشاورزان آفتکشها را خطري براي محیط زیست و انسان نمیدانند. در حالی که 80/3 درصد کشاورزان معتقدند که ممکن اثرات زیانباري بر انسان و محیطزیست داشته باشند. 34/4 درصد کشاورزان آفت کشها را تا حدودي خطرناك دانستند، در حالی که 54/9 درصد خطرناك توصیف نمودند. عموما کشاورزان آفتکشها را براي انسان خطرناك می دانستند و براي محیطزیست خطرناك نمیدانستند. در برسی اثرات سن، آموزش، تجربه نتایج نشان داد جوانترها بیشتر آفتکشها را خطرناك میدانستند. هر چه تجربه کمتري داشتند و همچنین آموزش بیشتري داشتند، درك بیشتري از خطرات آفت کشها داشتند. در این مطالعه همه کشاورزان دستورات روي قوطی آفتکشها را مطالعه می نمودند در حالی که فقط 14/75 درصد کشاورزان این دستورات را دنبال می نمودند(ایلدیرین5، .(2007
تحقیق دیگري نشان داد تصمیم اصلی براي سمپاشی توسط افراد ذکور خانواده کشاورزان گرفته می شود. تفاوت معنیداري میان دو جنس در اقدامات پیشگیرانه در هنگام سمپاشی مشاهده شد. همه کشاورزان زن و مرد در هنگام سمپاشی از سیگار کشیدن، خوردن و نوشیدن پرهیز میکنند. ماتریس همبستگی جزئی میان ویژگی هاي شخصی و دانش، نگرش و فعالیت کشاورزان نشان داد، که مردها بیشتر آموزش دیدهاند، برچسب را مطالعه میکنند، در استفاده از سموم بیشتر تصمیم میگیرند. همچنین افراد جوانتر بیشتر بر برچسب ها دقت دارند و همچنین افراد آموزش دیده، رعایت اصول ایمنی بیشتر را در رفتار خود نشان می دهند. آموزش افراد ارتباط مثبت و معنی داري با شاخص هاي بررسی شده نشان داد. بین جنسیت و تصمیمگیري روي استفاده از سموم، جهت باد، دانش قبلی روي بهداشت، دانش در خطر آفات و آگاهی از برچسبهاي آفتکشها رابطه معنیداري مشاهده شد(آتریا، .(2007 تحقیق انجام شده در دلتاي مکونگ نشان داد که کشاورزانی که از رسانههاي ترویجی استفاده مینمودند، نسبت به کسانی که از این رسانه ها استفاده نمی کردند، کمتر از سموم استفاده مینمودند. همچنین عقاید گروه آموزش دیده با رسانههاي ترویجی با سایر کشاورزان تفاوت معنی داري داشت(هووان و همکاران، .(1999 برچسب سموم یکی از مهم ترین منابع اطلاعاتی استفاده از سموم است که اطلاعات مرتبط با استفاده از سموم را ارائه میکند و براي کاهش خطر ایمنی کشاورزان، مردم، کاهش خطرات زیست محیطی لازم است(ویچمن6، .(2003 در تحقیق انجام گرفته در بررسی اثرات منابع مختلف اطلاعاتی روي نگرش در جهت اثرات
آفتکش و دیگر مواد شیمیایی روي کیفیت محیط زیست، کشاورزان منابع اطلاعاتی دست اول را مانند مشاهده مستقیم مزرعهاي و برچسب مواد شیمیایی را مهمترین میدانند. فروشندگان سموم و مروجین اهمیت ثانویه داشتند. کشاورزانی که با رسانههاي خبري و ترویج در ارتباط بودند، بهتر نگرانی هاي زیست محیطی را بیان نمودند. کشاورزانی که از طریق فروشندگان سموم از خطرات سموم آگاهی پیدا کردند، کمتر خطرات عمومی زیست محیطی را دریافت نمودند(لیچتنبرگ و زیمرمن، .(1999
روش پژوهش
براي انجام این تحقیق از روش توصیفی و همبستگی استفاده شدهاست. جامعه آماري مـوردنظـر در ایـن تحقیـق شـامل کشاورزان سبزيکار منطقه شوش هستند که تعداد آنها 370 نفر بودند و از این تعداد 100 نفر بر اساس فرمول تعیـین حجـم نمونه، از جامعه آماري 370 نفري کشاورزان سبزيکار منطقه شوش محاسبه گردیـد و بـراي انجـام ایـن پـژوهش، از روش نمونهگیري تصادفی استفاده شده است. براي دستیابی به اهداف مورد نظر در این تحقیـق از ابـزار پرسـشنامه سـاختار یافتـه استفاده شدهاست. روایی ظاهري فنّیو آن بر اساس نظر جمعی صاحبنظران تأیید و اعتبار آن بـا اسـتفاده از آزمـون آلفـاي کرونباخ تأیید گردید پایایی متغیرهاي مشارکت اجتماعی، دانـش از خطـرات سـموم، نگـرش نـسبت بـه سـموم آفـت کـش ورفتارهاي ایمنی بهداشتی کشاورزان به ترتیب 0/88، 0/82، 0/84 و 0/78 می باشند. تجزیه و تحلیل دادهها در محیط نـرم افزار SPSS نسخه 16 انجام گرفت.
نتایج و بحث
توزیع فراوانیجمعیت مورد مطالعه بیانگر آن است که از 100 کشاورز نمونه آماري، 77 نفر مرد و 23 نفر را زن تشکیل میدهند. میانگین سنی پاسخگویان حدود 46/2 سال است و جوانترین و مسنترین افراد نمونه به ترتیب22 سال و 73 سال است و در دامنه اي حدود 51 سال از نظر سنی پراکنده اند. سطح سواد افراد منطقه مورد مطالعه بدین گونه است که 27 نفر بیسوادند، 19 نفر در سطح ابتدایی، 18 نفر در حد دوره راهنمایی، 27 نفر تا مقطع متوسطه و دیپلم تحصیل نمودند و 9 نفر از آنها داراي تحصیلات دانشگاهی هستند. توزیع پاسخگویان بر اساس نوع مالکیت زمین هاي زراعی کشاورزان مورد مطالعه نشان داد که از 100 نفر کشاورز نمونه 38 نفر آنها خود مالک زمین زراعی بودند. همچنین نتایج نشان داد 59 نفر داراي مالکیت اجارهاي و 3 نفر داراي مالکیت سهمبري بودند. از نظر دانش کشاورزان از خطرات سموم شیمیایی آفت کش میانگین نمره کشاورزان 3/75 و انحراف معیار آن 0/46 بوده است. دانش کشاورزان بطور کلی نسبت به خطرات آفت کشها خوب بود. همچنین میانگین و پراکندگی نمرات کشاورزان در گویه هاي مختلف این متغیر در جدول (1) نشان داده شد.
جدول :(1) دانش از خطرات سموم
بر طبق نتایج (جدول( 2 اکثریت کشاورزان 66) درصد) پاسخگو نگرش خوب و مناسبی نسبت به خطرات آفات داشتند. این افراد
بر اهمیت توجه به خطرات سموم آفتکش در هنگام کاربرد این مواد از نظر امنیـت غـذایی و کـاهش بقایـاي سـموم در محـصولات کشاورزي و اهمیت توجه به خطرات ناشی از مسمومیتها و نکات ایمنی در استفاده از سموم واقفترند. افراد نگرش مناسـبتـري در ارتباط با خطرات زیستمحیطی سموم دارند و بیشتر به فعالیتهاي مانند ضرورت رعایت دوره کارنس، میـزان سـم مـصرفی و سـایر
فعالیتهاي مرتبط با امنیت غذایینگرانیوبهداشتی واقفترند و هاي آنها از مشکلاتاسـتکنونی آفتکشها بیشتر . همچنـین 30
درصد کشاورزان، نمرات نگرش نسبت به خطرات سموم شیمیایی در حد بسیار بالا بود. میانگین نمرات حدود 42/02 بود و نمـرات در
یک دامنهاي از 30 تا 50 پراکندهاند.
جدول :(2) نگرش نسبت به سموم آفت کش
همانگونه که در جدول (3) نشان داده شده از نظر رفتار ایمنی کشاورزان 25 درصد داراي نمره متوسط از نمره رفتارهاي ایمنی بودند یعنی در استفاده از سموم بعضی از نکات ایمنی لازم مانند استفاده از ماسک، کلاه و سایر وسایل ازم براي سمپاشی را مورد استفاده قرار میدادند و نیز بعضی از اقدامات لازم حین سمپاشی و بعد از سمپاشی مانند دوش گرفتن و شستن دست و صورت را رعایت می نمودند. همچنین 59 درصد اقدامات لازم براي سمپاشی را در حد خوبی انجام می دادند در عین حال بعضی از اقدامات را نیز غفلت مینمودند. حدود 14 درصد به نحو بسیار خوبی رفتارهاي لازم را انجام می دادند.
میانگین نمره رفتار ایمنی پاسخگویان 34/03 بود که در دامنهاي از 13 تا 50 نمرات پراکندهاند.
جدول :(3) رفتار ایمنی در کاربرد سموم آفت کش
همچنین نتایج آزمون تیاستیودنت((T-test در جدول (4) نشان داد میان دو گروه زن و مرد از نظر متغیرهاي دانش
کشاورزان از خطرات سموم آفت کش، نگرش نسبت به سموم آفت کش، تفاوت معنیداري وجود ندارد. همچنین نشان داد
میان دو گروه زن و مرد از نظر متغیر رفتار ایمنی کشاورزان در استفاده از سموم آفت کش تفاوت معنیداري وجود ندارد. نتایج
تحقیق همچنین نشان داد از نظر میزان زمین زراعی میان دو گروه زن و مرد تفاوت معنی داري وجود ندارد. همچنین میان
دو گروه زن و مرد از نظر مشارکت اجتماعی و تجربه کاري تفاوت معنی داري مشاهده نشد.
جدول :(4) آزمونهاي مقایسه تفاوت میانگین زنان و مردان از نظر بعضی متغیرهاي مستقل
همبستگی میان متغیرهاي تحقیق با دانش کشاورزان از خطرات آفتکشها
بر اساس جدول (5) میان سن با دانش کشاورزان از خطرات سموم رابطه معنیداري وجود ندارد. همچنین بین میزان زمین و دانش کشاورزان از خطرات سموم رابطه معنیداري مشاهده شد(p=0/000 و .(r=0/535 کشاورزان با میزان زمین بیشتر، میزان دانش و آگاهی آنها نسبت به خطرات سموم و ایجاد بیماري در انسان و دام و آلودگی هاي ناشی از آن در حیوانات و همچنین آگاهی از خطرات بقایاي سموم در محصولات کشاورزي بیشتر بود و افراد با میزان زمین بیشتر آگاهی بیشتري از خطرات سموم براي بر هم زدن اکولوژي و آلودگی آب هاي زیر زمینی و سطحی همچنین نگرانی بیشتر از بیماریهاي ناشی از سموم داشتند. این نتیجه با تحقیق نیک نامی، 1378، جوشی، 2001، مطابقت داشت.
بر اساس یافته ها بین متغیرهاي میزان درآمد از کاشت سبزیجات و دانش از خطرات سموم رابطه معنیداري وجود دارد(p=0/000 و .(r=0/481 یعنی افراد با میزان درآمد بیشتر آگاهی بیشتري نسبت به خطرات سموم و اثرات مضر آنها بر آلودگی محیطزیست، اختلال اکولوژي، گسترش بیماريهاي خطرناك، آلودگی مواد غذایی و اهمیت تولید غذاي فاقد بقایاي سموم تولیدي دارند. همچنین بین متغیرهاي میزان تجربه و مشارکت اجتماعی کشاورزان با دانش کشاورزان از خطرات سموم رابطه معنیداري مشاهده نشد.
میان متغیر میزان دسترسی به کانالهاي ارتباطی و اطلاعاتی با دانش نسبت به خطرات سموم شیمیایی رابطه معنیداري مشاهده شد. این یافتهها نشان داد دسترسی بیشتر به اطلاعات کشاورزي و سموم آفتکش، از طریق رسانههاي گروهی، مجلات، کلاس هاي آموزشی- ترویجی، مراکز ترویج و خدمات کشاورزي، فروشندگان سموم دفع آفات، مهندسی ناظر و
