مقاله تغییروتحول ساختار شهری شوش در دوره سلوکیان

بخشی از مقاله

تغییروتحول ساختار شهری شوش در دوره سلوکیان

چکیده

شوش که از زمان هخامنشیان به عنوان یکی از پایتخت های آنان ،دوره ای از رشد و شکوفایی اقتصادی و سیاسی را آغاز کرده بود،در زمان سلوکیان نیزهمچنان اهمیت خود را حفظ کرد. سلوکیان درراستای سیاست شهرسازی خویش و نیز احیای مجدد برخی از شهرهای گذشته، شوش راهم مورد توجه قرارداده واین شهررا به سلوکیه اولایوس تغییر نام دادند. بخاطر حضور بیشمار یونانیان در آنجا، سلوکیان به این شهر استقلال داخلی داده بودندونهادهای فرهنگی و سیاسی آن متناسب با فرهنگ یونانیان در این شهر طراحی شده بود.در این شهر نظام شورای شهری وجود داشت که نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب می شدندو شهررا اداره می کردند.از سوی دیگر موقعیت مناسب شوش برای کشاورزی و قرار گرفتن آن در مسیر راه های تجاری و نزدیکی به بنادر خلیج فارس ،موجب شکوفایی اقتصادی این شهر در دوره سلوکی و اشکانی گردید.نفوذ و تاثیر فرهنگ یونانی در شوش تا مدتها پابرجا ماند.هدف از این تحقیق بررسی تغییر وتحول در ساختار شهری شوش در دوره سلوکیان و پیامدهای حاصل از آن در این دوره می باشد.به نظر نگارنده در این دوره نوع جدیدی از ساختار شهری باماهیت خودگردان از سوی سلوکیان در ایران طراحی واجرا شد که شوش هم از جمله این شهرها بود.این مساله در روند توسعه شهرنشینی وساختار های آن در ایران تاثیر گذاشت .

واژگان کلیدی: شوش، سلوکیه اولایوس، سلوکیان، فرهنگ یونانی.

مقدمه

با تشکیل دولت سلوکی ،ایران هم بخش مهمی از قلمرو حاکمیت آنها گردید وبه دنبال آن شمار زیادی از مهاجرین یونانی و مقدونی در مناطق مختلفی از ایران ساکن شده و به تدریج برای استقرار و استفاده از توان اداری ونظامی و اقتصادی آنها برای اداره این دولت ، شهرهایی با ماهیت خودگردان و متناسب با الگوی استقرار و زندگی آنها در ایران تاسیس شد.شهرهایی هم که از قبل در ایران وجود داشتند توسط این عناصر جدید مسکون گردیدو برخی از آنها هم با ورود یونانی ها بنام دولتمردان سلوکی تغییر ساختار و ماهیت پیداکردند.

دوره سلوکیان از ادوار مهم تاسیس و یا تغییر ساختار های شهری در مناطق وسیعی از قلمرو آنها بود که ایران هم در محدوه این شهرسازی گسترده واقع شد و در مناطقی از آن به خصوص در بخش های غربی، شهرهایی با ساختار پولیسی تاسیس شدند و یا برخی از شهرها با ورود عناصر جدید یونانی و مقدونی تغییر نام و ساختار پیداکرده و به مرتبه شهرهای خودگردان ارتقا یافتند.

سلوکیان سرزمین های حاصلخیز و درعین حال دارای اهمیت نظامی را برای ایجاد شهرهای جدید انتخاب کردند.این عمل باعث رونق کشاورزی و ایجاد امنیت در راههای تجاری شد.جمعیت بسیاری از شهرهای ایجادشده بصورت مختلط از ملل مهاجر اروپای جنوب شرقی و ایرانیان تامین می شد.(مشهدیزاده دهاقانی،(6 :1374 احمد اشرف ،دوره سلوکی را دوره تجربه بزرگ تاریخی و بنیانگذاری شهرهای خودفرمان به سبک شهرهای یونانی و

رشدشتابان شهرنشینی درایران می داند.مصداق این تعریف را درسیاست سلوکیان مبنی بریافتن نقاط اتکاءباسکونت یونانیان درشهرهای ایران وتغییر فرهنگ ایرانیان ازطریق زندگی شهری می توان یافت که این امر لزوما ایجادشهرهای جدید و توسعه شهرنشینی را به همراه داشت.( اشرف، 7 :1353؛ تقوی نژاد دیلمی ، (78 : 1366 سلوکیان برای تحکیم قدرت خود در شرق و گسترش سلطه بر سرزمین های مفتوحه به سرعت دست به ساختن شهرهای جدید زدند.ساختن بیش از 400 شهر جدید در کنار قلاع نظامی حاکی از سیاست شهرسازی دولت سلوکی است.سازماندهی شبکه شهری در سرزمین های مفتوحه ،سلوکیان را مجبور به بازسازی ،نوسازی و ایجاد شبکه راههای سرزمینی می کرد.این شهرها در جوار یا نزدیکی راههای ارتباطی و جاده های اصلی و یا در کنار قلعه نظامی و یا شهر قدیمی مستقر در منطقه ای مملو از روستاهای پیرامونی و یا در مناطق سوق الجیشی تاسیس شده بودند.(حبیبی،17؛رو،(394 شهرهای سلوکی به چهار علت یکی کردن چند دهکده در یک شهر ،بالا بردن منزلت یک دهکده مهاجرنشین یونانی

،واگذاری حقوق و مزایای شهریونانی به یک شهر قدیمی مانند شوش و بالاخره بناکردن شهرهای تازه برپا می شد.(شیعه،187 :1371؛ دیاکونف، (24 :1351 شهرهای نوبنیاد سلوکی به سبک هیپودام ساخته می شدند.طبق این نقشه شهر دارای دوخیابان اصلی شمالی – جنوبی و شرقی- غربی بود که یکدیگر را قطع کرده و زاوایای قائمه تشکیل می دادند.کوچه ها و خیابان های جنبی نیز موازی با خیابان های اصلی یا عمود برآنها بودند. بخش ها یا بلوک های مربعی از منازل ایجاد می گشت.این نوع طراحی شهری در دورا اروپوس به خوبی مشهود است.(مشهدیزاده دهاقانی، (206-205

شوش در دوره سلوکیان

اگرچه مدارک باقی مانده از دوران سلوکی ها درخوزستان بسیار محدود است ،ولی به نظر می رسد که در زمان آنها به علت امنیت نسبی که در منطقه برقراربوده است مراکز اجتماعی و شهرها تا اندازه ای رونق گرفته ودراطراف شهرها مزارع و باغ هایی بوجودآمده است.یونانیان تمدن و نوع زندگی خویش را در این منطقه معرفی کرده از نظر کشت نباتات و صنایع بافت جدیدی درمنطقه معرفی کرده اند و شهرها و ساخلوهای جدیدنظامی در محل های مهم سوق الجیشی ساخته اند.اداره امور شهر شوش در این دوره با سلوکی ها بوده است.وبقایای باستانی و متون یونانی و مدارک زیادی ضمن حفاری قسمت جنوبی شهرک سلطنتی آشکار شده که دال بر این وضعیت است.در دوران سلوکی ها شهر شوش مرکز تجارت بین دجله و شبه جزیره عربستان و شهرهای خلیج فارس بوده است و از این لحاظ ثروت زیادی به شهر رسیده است.(نگهبان،( 369:1375 برای درک این مطلب که شوش در دروه سلوکیان چگونه و بدست چه کسانی اشغال شد و اینکه ماهیت روابط اهالی

بومی و محلی با یونانی ها به چه شکل بوده است،لازم است به مسئله حضور و نفوذ یونانی در این منطقه پرداخته شود.داده های باستان شناسی به ما نشان می دهند که از دوره بعد از هخامنشی 330)تا280 ق.م)و دوره سلوکی 280)تا150ق.م)از یک سو ،برخی از محله های شهر (بطور مثال ،شهر شاهی Aلایه VII )ساخته شده (یا بازسازی

گردیده )و از سوی دیگر ،کاخ های هخامنشی بدون تغییری در آنها (دروازه داریوش ،کاخ شائور)حتی با سعی در وفق با ویرانی و خرابی که دربخش هایی از آنها بود بار دیگر مورد سکونت قرار گرفته اند..(پرو، (223: 1379 در زمان سلوکیان شوش به عنوان محور تجارت جهانی ،یک مرکز اداری به شمار می رفت ودرآن به دستور

پادشاهان سلوکی سکه ضرب می شد.گرچه از بناهای متعلق به زمان یونانیان به ندرت چیزی باقی مانده است ولی سنگ نوشته ها از تشکیلات یونانی مانند ورزشگاه های سرپوشیده یاد می کنند واشاره می کنند که در آن شهر زمانی ایزدان یونانی مانند آرتمیس و آپولون پرستیده می شدند.طبقه اشرافی مقدونی در قسمت بزرگ شهرکه بین سال های 1946و1967 تحت هدایت باستان شناس فرانسوی رومان گیرشمن از زیر خاک خارج ساخته شد ،زندگی می کرد.در حین حفاری او یک شبکه از خیابان های قائم الزاویه ظاهر شدند که در حاشیه آن ها خانه های بزرگ با افریز های یونانی منقش بودند،قرارداشتند.( جورج براند، 183 :1388،(184 شوش و قصور هخامنشی آن ،باداشتن تفاوت هایی از پرسپولیس ،به هنگام فتح اسکندر درسال 331ق.م ویران

نگردید.ولی بعداز مرگ اسکندر قصور و ابنیه مورد استفاده قرارنگرفته وبه نابودی گرائیدند ودرمقابل شهری هلنی – شرقی ،دارای مراکزاداری متعدد در قسمتی ازتپه باستانی توسعه یافت که اختصاصات پولیس یونانی را از جمله تئاتر ،ورزشگاه و غیره که برروی سکه ها و قطعات مکتوب یونانی به آنها اشاره شده است ،به دنبال داشت.شهر سپس به عنوان سلوکیه اولایوس1 نامیده شد و شوش تا دوران اشکانیان همچنان به شکوفایی خود ادامه داد.(کیانی ،:1374 (29 بنابرگفته دیاکونوف در شوش سه سلوکیه شهرت داشتند:سلوکیه در ابله ،سلوکیه در گدیفون و سلوکیه در کنار

خلیج فارس .شهرها به شکل و اسلوب مختلفی احداث می شدند بوسیله اصول سینویشیزم(اسکان چند دهکده در یک شهر)یا ارتقای یک کاتویکی به درجه پولیس و همچنین تفویض حقوق و اختیارات پولیسی و حکومتی به یک شهر قدیمی محلی .چنانکه شهر قدیمی شوش در زمان سلوکوس اول اختیارات و امتیازات پولیس دریافت کرد و بنام سلوکیه ابله نامیده شد. (دیاکونف ،(188 شوش که از زمان هخامنشیان که به عنوان یکی از پایتخت های آنان ،دوره ای از رشد و شکوفایی اقتصادی و
سیاسی را آغاز کرده بود .در زمان سلوکیان با تاسیس سلوکیه اولایوس این رشد تجدید شد.یک بررسی از بخش عمده از دشت شوش ناحیه مسکونی هخامنشی را در حدود 141هکتار نشان می دهد. جمعیت کلی شوش در دوره سلوکی احتمالا در حدود نیم میلیون نفر بوده است. (Aperghis,2004;38)

درزمان امپراطوری مقدونی که در اواخر قرن 4ق.م بخش بزرگی از آن به سلوکوس نیکاتور رسید ،شوش حتی هویت خودرا ازدست داد و نام شهرنوبنیاد سلوکیه درساحل کرخه را بخودگرفت.از آن پس این شهر تبدیل به شهر همگن ایالتی سلوکیه درساحل دجله یعنی پایتخت جدید درنزدیکی بابل شد.بنای شهر جدید که با حضور کارگزاران سلطنتی یونانی همراه بود تاثیرات فرهنگ یونانی را به خود گرفت.هرچندشهر نشانی از استعمار یونانی به مفهوم حقیقی آن نداشت و به نظر نمی آید که هیچ محله یونانی دراین شهر با آنکه نخبگان حکومتیش فرهنگ یونانی راپذیرفتند بوجود آمده باشد.(آمیه،(23 :1389 به نظر تارن شوش در زمان آنتیوخوس سوم مهاجر نشین شد و او این شهر را به شکل پولیس در آورد ومهاجرانی از

افسوس در این شهر جایگزین شدند.(فرای، (254 در شوش تعداد یونانی ها زیاد بود ودر آنجا مدارس یونانی و ژیمناز ها و آداب یونانی را تعلیم می دادند.(تمدن ایرانی،(79 :1337

در شوش و عیلام اسناد باستان شناختی و کتیبه شناختی متعددی در مورد حضور سلوکیان وجود دارد.کیش فرمانروایان را سنگنبشته های یونانی- مقدونی در شوش تایید می کندکه در آنجا در عین حال یک مقر و پادگان نظامی سلوکی ،افسران مالیاتی و ورزشگاه وجود داشته است.امروزه حضور یونانیان در شوش و بقایای زبان ،خط و نهادهای یونانی تا دوره اشکانیان امری پذیرفته شده است.(ویسهوفر، (147 : 1377 در دوره سلوکیان برخی از کاخ ها و بناهای هخامنشی کماکان استفاده می شده است.داده های باستان شناسی

نشان می دهند که در دوره پس از هخامنشی ودر دوره سلوکی برخی از محله های شهر ساخته شده و از سوی دیگر کاخ های هخامنشی بی هیچ تغییری باردیگر مورد سکونت قرار گرفته اند.گیرشمن ساختمان های جدید را در شهر شاهی I لایه هفتم کاوش کرد .این زمان دوره یونانی مآبی شوش است.براساس حفاری های انجام شده در این محل سهم یونان در شوش بسیار مهم وقابل بحث است.نوشته های سنگی یافته شده در شوش وسایر محوطه های همجوار آن ،اطلاعات بیشتری در اختیار ما می گذارند.یکی از این آثار سنگنوشته اردوان از سال 22م.به زبان یونانی است.(محمدی فر،(147- 148 :1387 درمقایسه با لایه زیستگاهی هخامنشی در دشت شوشان تراکم جمعیتی سلوکی-اشکانی، اندکی بیشتر بوده

است.ولی میزان رشد جمعیت در این دوهر ظاهرا بسیار کند بوده است.متوسط اندازه زیستگاههای سلوکی-پارتی بسیار کوچکتر از زیستگاههای هخامنشی است.(شکل)بطورکلی زیستگاههای سلوکی –پارتی تاحدزیادی الگوی دوره هخامنشی را دنبال کرده اند.نواحی از دشت که دردوره هخامنشی تااندازه زیادی غیر مسکونی بود،در دوره سلوکی – پارتی نیز به همین شکل باقی ماندو نواحی که متراکم ترین زیستگاههاراداشتند،در این دوره نیز تقریبا همان تراکم را حفظ کردند.تقریبا 33درصد از محوطه های هخامنشی دردوره سلوکی-اشکانی استقراریافته بود.(فرانک ،:1381 (506

شکوفایی اقتصادی و بازرگانی شوش در دوره سلوکیان

براساس اسناد تاریخی و داده های باستانشناسی در زمان سلوکیان شوش از نظر اقتصادی درزمینه تولیدات کشاورزی و تجارت دوره ای از شکوفایی را تجربه کرد که حتی تا دوره اشکانیان هم ادامه پیدا کرد.

باید دلایلی را که باعث جلب توجه سلوکیها به شوش گشته و یونانی ها را به استقرار در آن برانگیخته است ،موردپرسش قرار داد. اضافه برانگیزه های سیاسی که آنان را وادار به حفظ و نگهداری یک پایتخت قدیمی هخامنشی کرده است ،به آسانی به انگیزه هایی از نوع اقتصادی می توان پی برد.طبقه حاکمه در شوش توانسته است تمامی و یا بخشی از امورمربوط به نظارت و رسیدگی برفعالیت های شهر و منطقه آن ،دامداری و کشاورزی و نیز بازرگانی را در اختیار خود بگیرد.بدون تردید ،سربازان و مهاجران ،زمین هایی را بصورت موروثی و یا قابل انتقال دریافت می کردند. (پرو، (227 دردوره سلوکی – اشکانی (حدود 25-324ق.م)ظاهرا شوش نخستین مرکز استانی ثروتمند از دولت سلوکی بود و

بیشتر قسمت های شمال دشت شوشان را شامل می شد.استرابو،دیودوروس و دیگر مفسران دوره کلاسیک گزارش داده اند که شوش ناحیه ای بسیار حاصلخیز بوده است که برنج،سبزیجات ،خرماو محصولات دیگری در آن تولید می شده است.و درچندین متن آن دوره تلاش های دستگاه اداری شهری در افزایش تولید از طریق حفر کانال های آبیاری ثبت شده است.ولی منبع اصلی ثروت در دشت شوشان احتمالا نقش واسطه و عرضه کننده کالا در جاده های تجاری پرسودی است که خلیج فارس را به بازار های شمال و غرب متصل می کردند.برسی سکه های یافت شده در شوش در این زمان حاکی از تجارت روبه رشد با سلوکیه کناردجله و شهرهای دیگر است.(فرانک ، (505

استرابو (کتاب 15بند (11هنگامی که از محصولاتی که در شوش به عمل می آید صحبت می کند، می گوید که درشوش غلات فراوان است که هم جو وهم گندم را شامل می شود.انگور در آنجا کاشته نشده بود تا آنکه مقدونی ها آن را در شوش و بابل کشت کردند.((Strabo,1929;172

آسایش و رفاهی که به نظر می رسد شهر شوش از آن بهره مند بوده است بدون شک بیش از هرچیز دیگر به بازرگانی بین المللی بستگی داشته است و مطالعات مربوط به سکه شناسی صحت آن را مورد تایید قرار می دهد.منظور تنها سکه های ضرب ضرابخانه شوش که در محل باستانی و در دیگر شهرها و بنادر و بویژه در سلوکیه دجله و در جزیره فای لکا1 کشف شده اند نیست ،بلکه بخصوص سکه های ضرب خارج است که در شوش به دست آمده که قبل از هرچیز سکه های سلوکیه دجله سکه های متعلق به ضرابخانه های دیگر ایران و بین النهرین ،سکه های عرب گرها2 و سرانجام سکه های تترادرهم باکتریان است.(پرو، (227 سلوکیان عموما کشاورزی و تجارت را که دو منبع پربرکت درآمد بودند ترویج و تشویق می کردند.آنها وضع راهها و

بنادر را بهبودبخشیدند.آنان با کانال کشی رودخانه ائولایوس (کارون) یک راه آبی میان شوش و خلیج فارس کشیدند.پیروزی آنتیوخوس سوم درسرزمین های دوردست مشرق ، راه بازارهای هند را به روی بازرگانان سلوکی بازگشود.وی برای برگرداندن راه تجارت ادویه به سلوکیه کران دجله و شوش علیه اهالی گرا(احساء)که در حاشیه ساحلی عربستان زندگی می کردند دست به سفر جنگی زد.چنین می نماید که کالاها مرحله به مرحله سیر می کرد.ادویه عربستان و هند به شوش می رسید،و ازسوی دیگر کالاهای غربی را بازرگانان انطاکیه یا سلوکیه کران دجله به شوش یا اکباتان حمل می کردند.شایان توجه است که سکه های سیمین صور که در بخش بالای بین النهرین (دورا- اروپوس) فراوان است،در شوش پیدا نمی شود.چنانکه گویی بازرگانان سوریه بازارهای ایران را میان خود تقسیم کرده بودند.(تاریخ ایران از سلوکیان تافروپاشی ساسانیان ،ج3،110 :1383،(111 چنین به نظر می آید که شوش مقطعی از یک جاده تجاری را دراختیار خودداشته است که ازنظر اهمیت درردیف

اول قرار داشته است..این جاده خلیج فارس ،بین النهرین و خاورزمین را به یکدیگر پیوندمی داده است.بدین ترتیب امر بازرگانی موجب ثروتمند شدن آن گردیده است.شهری گذرگاه و محل رفت و آمد و نیز محل صدور بخشی از فرآورده های کشاورزی شوشان.چنین برمی آیدکه این تجارت بویژه درپایان قرن سوم از زمان پادشاهی آنتیوخوس سوم به بعد ترقی یافته است.(پرو، (228

تاثیرفرهنگ و تمدن یونانی در شوش

شوش از زمان آمدن اسکندر به ایران مورد توجه وی واقع شدوبه عنوان یکی از پایتخت های وی، پناهگاه تمدن یونانی شده و زبان یونانی به حدی در آنجا رواج یافته بود که قوانین و احکام پادشاهان اشکانی بعدها برای مردم شوش به این زبان صادر می شد.مبادلات بازرگانی وسیعی بین شوش و شهرهای یونانی آن جریان داشت.آثار و اشیاءو کوزه های سفالینی که برروی آنها نوشته های یونانی وجود دارد از شوش بدست آمده که همه این اسنادو مدارک پرده از راز دنیای باستان بر می دارد و نشانگر آن است که اسکندر خود را زمامداری لایق می دانسته است.هیئت باستان شناسی در کاوش های خود محل دقیق اردوگاه اسکندر را در شوش یافته اند ،در دامنه کم ارتفاع در محوطه وسیعی مقابل حصار شهر شوش سکه ها و ظروف یونانی قرن چهارم ق.م و همچنین قطعات