بخشی از مقاله
چکیده:
بخش اول نوشتار حاضر به بررسی و نقد نگرش هاي اومانیستی در داستان "ملک شهرمان و قمرالزمان" از سلسله داستان هاي هزار و یک شب پرداخته است. داستانی که نمایش سفر انسانهاي متقارن و متشابهی است که کارکردهاي شخصیتی دوگانه اي را در ترکیب افکار و زبان خویش بر صحنه ي روایت کشیده اند. شخصیت هایی که در گونه اول پیرو اصل لذت آنی و طالب شرب و نشاط مدام اند، در تقابل با دیگران داستان که پایبندي به اخلاق و خوي اصالت طلبی را در خویش به ثباتی نسبی ارتقاء داده اند.
در بخش دوم به رابطه ي متن به عنوان عنصري نوشتاري در ترکیب با هنر نگارگري در نگاره هاي نسخه ي خطی هزار و یک شب قاجاري که در شش جلد در عصر ناصرالدین شاه استنساخ و نگارگري شده است، پرداخته شده است. نسخه ي منحصر به فردي که حجیم ترین تعداد نگاره ها را به تعداد3655 مجلس در خود جاي داده است.نگارندگان بر این باورند که تلفیقی ساده انگارانه در مواجهه ي متن به عنوان نوشتاري روایی و نگاره به عنوان تصویري روایی بر نسخه ي هزار و یک شب نقش بسته است که بیشتر کارکرد تکنیکی یکنواختی را باز می تاباند تا ماهیت یک اثر هنري را.
مقدمه
بدون شک تقدس گرایی و دیدگاه تعصب آمیز در هر مقوله اي می تواند راه هاي نقد و بررسی و جستجوهاي نوگرایانه را در آن حوزه محدود و معدوم نگاه دارد. زمانی که این نوع نگاه در بررسی آثار هنري –از هر نوعی که می خواهد باشد- وارد شود، یکسره می بایست در پویایی و رشد و تصعید در آن مقوله چهارتکبیر زده و امیدي بر ادامه ي روند رو به رشد آن نداشت. نقد و بررسی آثار ادبی- هنري به طور عام می تواند در دو دسته ي کلی تقسیم بندي شود که شامل: -1 مقایسه ي اثر با خود و تاریخ درون مرزي آن و -2 مقایسه ي اثر با دیگران و تاریخ برون مرزي آن می شود که هرکدام از این تقسیم بندي ها داراي مولفه هاي خاص و گزینه هاي منحصر به فرد خویش است. اما نگاه مغرضانه و پیوسته با تعصب موجبات گمراهی در بررسی این آثار را فراهم خواهد آورد.
در مقاله ي حاضر آنچه مورد بررسی قرار گرفته است در شمار گزینه ي دوم به حساب می آید چرا که متن در جایگاه خود به عنوان مولفه اي انسان انگارانه و از طرف دیگر نگاره ها با شرایط محیطی و نگاه طبیعت گرایانه ي خود مورد بحث و بررسی اجمالی قرار گرفته اند. روش کار بررسی متن به صورت دریافت هاي نوین از علم روانشناسی و دیدگاه جامعه شناختی بر نوع عملکرد انسان فراتر از جنسیت و ویژگی هاي جنسیت گرایی است و برداشت آزاد از پژوهش هایی که پیش تر درباره ي متن و نگاره ها انجام پذیرفته است و به همین دلیل کلیه ي مرجع هایی که از آنها استفاده شده است در قسمت منابع و مآخذ نام برده شده اند تا حق مولفین گرانقدر به احترام گذارده شود.
کتابهایی چون نقاشی ایران و نگارگري در ایران اثر بازل گري، سیر تاریخ نقاشی ایران از لورنس بینیون، شاهکارهاي نگارگري ایران،تصویر سازي در عصر صفویه و قاجار از سیدمحمدفدوي، داستان کوتاه در ایران از حسن پاینده، مقدمه بر هزار و یک شب از میکل آندره و پژوهشی در دو داستان هزار و یک شب جلال ستاري از آن جمله اند.. در فرهنگ ایران به دلایل بسیار متعدد تاریخی، اجتماعی، سیاسی و غیره کمتر حوزه ي نقد راه خود را هموار ساخته است و آنچه پیش ترك از بازماندگان به ما رسیده است بیشتر از آنکه جنبه ي نقد و بررسی به خود بگیرد جامه اي از تعریف و تمجید و تفاخر بر خود پوشیده است که در مورد کتاب هزار و یک شب نیز این قاعده ي کلی مستثنی نیست.
در این مقاله علاوه بر نقد داستان بنابر سیر روایی گزارش شده در آن توسط راوي که با دیدگاهی تفکیک پذیر و چندلایه صورت گرفته است، به نقد روش کلی روایت گري نگارگران و تلاقی هنر دوره ي قاجار نیز پرداخته شده است. لازم به توضیح است که نسخه ي خطی هزار و یک شب قاجاري که در کتابخانه ي سلطنتی کاخ گلستان محفوظ است در سال 1259 ق توسط ملاعبداللطیف الطسوجی با نام الف لیل و لیله در تبریز به فرمان بهمن میرزا فرمانرواي آذربایگان، از عربی به فارسی ترجمه و شمس الشعرا سروش اصفهانی به جاي اشعار عربی آن، شعرهاي فارسی را به نظم آورده است و براي نخستین بار در همان شهر به چاپ سنگی رسیده است.
در زمان ولیعهدي ناصرالدین میرزا در تبریز در سال 1263 ق کتاب هزار و یک شب بر وي خوانده شده و وي دستورمی دهد که نسخه ي مصوري از آن تهیه گردد و هنگامی که ناصرالدین شاه به سلطنت ایران می نشیند، نسخه ي مذکور توسط میرزا محمدحسین تهرانی - عشرت - خوشنویس مشهور، به خط خوش نوشته و آماده ي تجلید می شود و بنابراین کتابت و نگارگري نسخه ي هزار و یک شب در 1269پایان می یابد.
نگارگري هاي نسخه هزار و یک شب در 3655 مجلس در 1134 صفحه نقاشی شده و توسط 42 هنرمند در رشته هاي گوناگون و به سرپرستی ابوالحسن غفاري - صنیع الملک - انجام یافته است - ذکاء، 1382، - 55-20 و نیز نگاه کنید به: - پاکباز، 1384، . - 182-158 نگارندگان اذعان دارند در حوزه ي بررسی متن و نگاره و تشابهات و تفارقات و پیدایش زمینه هاي هنري و غیر هنري و عوامل درباري و زاویه ي دید هنرمندان و اصالت کیفیت آثار و نقد و بررسی آن راهی بس دراز و دشوار در پیش دارند، اما آنچه مسلم است آغاز این راه به طور حتم دریچه هاي نوین دیگري را در ارزیابی و شناسایی هنر بینامتنی ادبیات و نگارگري ایران خواهد گشود.
