دانلود مقاله بررسی ویژگیهای تصویری و مضمونی نسخه های خطی مصور دوره ایوبیان

بخشی از مقاله

مقد مه

صلاحالدین ایوبی١، دشمن مشهور صلیبیان، بنیانگذار سلسلهایوبیان در سال ۰۷۵ق/۴۷۱۱م محسوب میشود. صلاحالدین آخرین آثار حکومت فاطمیان در مصر را از میان برداشت و یکی از مذاهب اهل سنت را جایگزین تشیع اسماعیلی کرد که مدت دو قرن در مصر رایج بود. با اجرای سیاستهای تعلیماتی و تربیتیایوبیان مساجد و مدارس زیادی در مصر و سوریه ساخته شد. این رویداد بهسبب حمایت بیشتر حکومت از معماری دینی بود. حاکمان ایوبی آرامگاههای خود را در کنار مساجد و مدارس میساختند تا هم نامی از خود بر جایبگذارند و هم عموم مردم از آنها استفاده کنند.

در این زمان، بهسبب خلأ قدرتی که از ضعف خلافت عباسی و فاطمیان ایجاد شده بود، صلیبیان بسیار آسان توانستند در برخی مناطق ولایتهای مستقلی بنا کنند. با رویکارآمدن ایوبیان، مسلمانان موفق شدند صلیبیان را طی جنگهای متمادی عقب برانند.ازاینرو، حاکمیت ایوبیان در مصر و سوریه به ساختوساز بناهای نظامی اشتهار داشت. ازجمله این بناها میتوان به قلعهها، دﮊها و اردوگاهها اشاره کرد.

شخصیت بزرگ صلاحالدین، نهتنها بهلحاظ جنگی، بلکه ازنظر فرهنگی نیز مؤثر بود. او با برگرداندن مجدد مصر به مذهب سنی باعث روابط مستحکمی با همسایگان مصر ایجاد کرد. ایوبیان راههای جدیدی نیز به دنیای هنر گشودند، ولی ازآنجاکه حکومت آنها بسیار کوتاه بود آثارچندانی از آنها باقی نمانده است. هنر این دوره را میتوان رابطی بین سبک سلجوقی و مملوکی دانست.

باروی کار آمدن ایوبیان در نیمه سده ششم هجری، سرنوشت سوریه و مصر در یکدیگر تنید و هنر و صنعت این دو کشور به جاده ترقی و کمال افتاد. با حمایت و تشویق ایوبیان و بیشتر نیز بهرهبری و تشویق مملوکیان (۸۲۶-۵۹۸ق/۰۵۲۱-۷۱۵۱م)، هنرهای این سرزمینها بهگونهای چشمگیر رونق یافت. در قاهره، پایتخت مصر، زیباترین بناها ساخته شد وصنایع کوچک بهمیزان بسیار زیاد در سوریه تولید شد.

آثار هنری دوران ایوبیان بهخصوص آثار شیشهای ساخت کارگاههای سوریه را میتوان سرنخ مهمی برای هنر تقریباً گمشده نقاشی ایوبیان دانست. در این دوره، دورتادور ظروف شیشهای، پیکرهها، خانهها و حیوانات با رنگهای مخصوص تصویر میشد.

ویرانگریهای مغولها در ایران و بینالنهرین باعث شد مکتب نقاشی این سرزمینها تاحدود زیادی دچار افول شود، ولی میراث بهجایمانده از این مکتب نفوذ و گسترش وسیعی در سوریه و مصر یافت.

از نسخههای مصور ایوبیان تعداد اندکی به جا مانده که آنهم دچار آسیب شده است. فهمِ انگیزه هنرمندان این

تصویر۱- سخن گفتن دمنه با شیر، کلیله و دمنه، سده هفتم هجری، مأخذ: کتابخانه ملی فرانسه، ( (www.bnf.fr

دوره در مصورسازی برخی کتابهای خاص بسیار دشوار است. تصاویر بهدستآمده نیز ناقص و مبهماند، بهگونهایکه نمیتوانند ابزار مفیدی برای بررسی باشند؛ لذا برای بررسی هنر نگارگری و کتابآرایی ایوبیان از طریق همین تعداد نسخه بهجامانده راهی جز تجزیه و تحلیل عناصر اصلی و رنگهای بهکار رفته در نگارهها نیست و تنها میتوان با احتمال و تقریب به محل کتابت و مصورسازی نگارهها اشاره کرد.

هدف از انجام این تحقیق بررسی هنر نگارگری

ﻭ کتابآرایی ایوبیان از طریق تجزیه و تحلیل عناصر بهکاررفته در نسخ بهجامانده از آن است. این هدف با پاسخ به پرسشهای زیر پی گرفته میشود:

۱. چه نوع سبک هنری در نگارگری دوره ایوبیان رایج بوده است؟

۲. مضامین مورد استفاده در نسخههای مصور دوره ایوبیان کداماند؟

در این راستا، با استفاده از شیوه توصیفیـتحلیلی و گردآوری مطالب بهروش کتابخانهای، نسخههای مصور این دوره و نمونههایی از نگارههای هرکدام معرفی میشود. پیشازآن، توضیح مختصری بر هنر نگارگری دوران ایوبیان آورده میشود و سپس بررسی مضامین این نسخهها انجام میگیرد.

بررسی سه نسخه مصور از این دوره نشان میدهد که در این نسخهها تمام تصاویر در وسط صفحه کاغذ قرار گرفته و در بالا و پایین آنها نوشتههایی از متن کتاب بهخط عربی وجود دارد. در برخی از نگارهها حرکت و پویایی و زندگی در عناصر تصویر دیده میشود، ولی بهطورکلی روح حاکم بر تصویر سکون و بیتحرکی است. درختان و گیاهان در این نگاره گلوبرگهای عجیب و ناشناخته دارند

ﻭ درعینحال ازلحاظ بصری ساده و برگرفته از گیاهان آن نواحیاند. شاخصه آخر استفاده از عناصر نمادگونه برای نشاندادن چیزی یا جایی یا حتی مفهومی نظیر درخت خرما (نماد حاصلخیزی)، بوته خار (نماد اندوه و گناه)، پرنده دریایی (بهنشانه وجود آب) و بلبل (بهنشانه وجود چمنزار) است.

برای تنضیم شدن متن و خالی نبودن صفحه قبل از جدول ها مجبور به بزرک کردن یکی از تصاویر هستیم

فصلنامه علمی- پژوهشی نگره

تصویر۲- پادشاه زاغها و وزیرانش، کلیله و دمنه، سده هفتم هجری مأخذ: همان

پیشینه تحقیق

درخصوص دوره ایوبیان تحقیقات زیادی انجام نشده و اندک پژوهشهای صورتگرفته بیشتر درزمینه مباحث تاریخی و معماری این دوره است. دربارهکتابآرایی و نسخههای خطی و نگارگری این دوره نیز تاکنون بهطور جدی پژوهشی صورت نگرفته و صرفاً اشارهای گذرا به آن شده است.برای نمونه، میتوان کتاب هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی نوشتهنعمت اسماعیل علامرا نام برد. در این کتاب، بیشتر بعد تاریخی، معماری و هنری این دوره بررسی شده و قسمت کوتاهی نیز به نگارگری این دوره اختصاص یافته است. از دیگر آثاری که به نگارگری و کتابآرایی این دوره پرداخته است میتوان به کتاب هنر و معماری اسلامی اثر رابرت هیلن برند و همچنین هنر و معماری اسلامی نوشته اتینگهاوزن و گرابر اشاره کرد. عکاشه نیز در کتاب نگارگری اسلامیاشارههایی به نگارگری این دوره داشته است. درمجموع، در کتابهای مختلف این موضوع بهطور مختصر بررسی شده است.ازاینرو،تحقیق حاظر ازنظر موضوع جدید است و میتواند پیشزمینه مناسبی برای سایر پژوهشگران قرار گیرد تا تحقیقات دیگری نیز دراینزمینه انجام شود.

ویژگیها و خاستگاه هنر نگارگری ایوبیان

مکتب عربی مصورسازی کتاب در اوایل سدههفتم هجری (سیزدهم میلادی) به شکوفایی رسید. آنچه واضح است آمیختگی دوسبک مختلف مصورسازی در دوره ایوبیان است: سبک اول سنت تصویرسازی سلجوقی و دوم سبک عربی. برخی از کارهای مصورسازی ماهیتی آموزشی دارد

ﻭ این ویژگی میتواند به توجیه کاربرد تصاویر کمک کند. بههرحال، روح سرزنده نقاشان بر قانون محدودیت استفاده از تصاویر فائق آمده است (برند، ۳۸۳۱: ۸۹). بنابراین، تعجبی ندارد اگر میبینیم مجموعهای از طرحها شامل پیکرهها و اسلیمیها، نقوش گیاهی، حیوانی و کتیبههایی با خطوط نسخ
ﻭ کوفی پدید آمده است(اتینگهاوزن، ۶۸۳۱: ۰۳۸).

ایوبیها هنر سلجوقیان را، که در دوره اتابکان پیروی میشد، اقتباس کردند و حکمرانان ایوبی در سوریه و مصر

تصویر ۳- داستان آهو، کلاغ، لاک پشت و موش، کلیله و دمنه، سده هفتم هجری، کتابخانه ملی فرانسه مأخذ: TalbotRice,1971

کارگران ماهر موصلی را در سدههفتم هجری به مهاجرت از وطنشان تشویق میکردند تا مراکز جدیدی در دمشق و سوریه و حلب برقرار سازند. قاهره نیز در دوره ایوبیان مرکز اصلی اعتقاد و هنر شد. سبک سلجوقی بهواسطه صلاحالدین ایوبی که در دربار نورالدین زنگی، حاکم دمشق، رشد یافته بود، به مصر راه یافت. ایوبیها کوشیدند این اقتباس هنری را در دوره حکومتشان در سوریه و عراق ادامه دهند. در دوره ایوبیان، علاوهبر عناصر سلجوقی، تأثیرات هنر بیزانسی نیز آشکار است(علام، ۶۸۳۱ : ١٨١و۶۷۱).

به نظر میرسد تصویرسازی کتاب در سدههای اولیه اسلامی صرفاًبهصورت پراکنده انجام میگرفته و دستکم بخشی از علت آن جنبه صرفِ تعلیمی یا کارکردی کتابها، مانند کتابهای پزشکی،بوده است. احتمالاً، فکر اینکه تصویرگری متن میتواند مفرح باشد و متن لزوماً آموزشی نباشد تنها در سده هفتم هجری در ذهن هنرمندان اسلامی پرتو انداخته است، مانند تصویرگری کتابهای داستانی (برند، ۶۸۳۱ :٣۲۱-٢۲۱).

بررسی مضمونی نسخههای خطی مصور دوره ایوبیان

نقاشی در بغداد و سوریه بهلحاظ مضمون و سبک و شمایلنگاری به هم وابسته است و آثار موجودرا ازنظر مضمونی میتوان به دو گروه عمده تقسیم کرد: تصاویر موجود در آثار ادبی و حکمی، و تصاویر موجود در رسالات فلسفی(اتینگهاوزن۶۸۳۱ :۰۳۵).

مضامین ادبی و حکمی را به بررسی دو نسخه عمده

و مهم کلیله و دمنه و مقامات حریری اختصاص میدهیم.

۵۵

شــماره۳۲ پاییــز۱۹

بررسی ویژگیهای تصویری و مضمونی نسخههای خطی مصور دوره ایوبیان

۱.سیرالملوکیاسیاستنامهکتابهایی هستند درباره آداب معاشرت و اخلاق و سیاست ملوک. در ابتدای هر فصل مطالبی مبنی بر نصیحت و اندرز و راهنمایی شاهان میآورد و حکایتهایی به عنوان شاهد ذکر میکند که اغلب جنبه تاریخی دارد. سیرالملوک به نثری بسیار روان و ساده نوشته میشده و اغلب عبارتهایش از لغات نامأنوس خالی است. خردنامهها نیز کتابهایی نظیر سیرالملک هستند. (شکیباپور، ۸۴۳۱: ۱۷)

تصویر۴- داستان مرزبان و زنش و بازبان، کلیله و دمنه، سده هفتم هجری، کتابخانه ملی فرانسه مأخذ: عکاشه،۰۸۳۱: ۲۴۲

نگارههای بهجایمانده از این نسخ در کتابخانه ملی فرانسه قرار دارد. در این مقاله، به بررسی شش نگاره از کلیله و دمنه و هفت نگاره از مقامات حریری میپردازیم. در ادامه، برای تصاویر رسالات فلسفی، با درنظرگرفتن احتمالات، کتاب مختارالحکم و محاسنالکلم را مطالعه و بررسی میکنیم، زیرا نامی از حامی و سفارشدهنده برای مصورسازی آن آورده نشده است. کتاب مختارالحکم و محاسن الکلم بهاحتمال قوی در اواخر حکومت اتابکان زنگی به نگارش درآمده است، ولی ازآنجاکه تاریخ مصورسازی آن دقیقاً طی سالهای حکومت دوره ایوبیان است، میتوان مصورسازی این نسخه را به دوره ایوبیان منتسب دانست. این کتاب در موزه توپقاپوسرای استانبول موجود است و در مجموع چهارده نگاره دارد که برای بررسی چهار نگاره از آن را انتخاب کردهایم.

مضامین ادبی و حکمی

همراستای رسالههای کاربردی، که تمام سده هفتم هجری و حتی کمی بعد از آن محبوبیت خود را حفظ کرد و نگارگری مسلمانان را وسعت بالقوهای بخشید، ذائقه آن عصر به ادبیات داستانی، که سرگرمی بیشتری داشت، متمایل بود. در این میان، دو اثر شهرت گستردهای یافت: اولی،کلیله و دمنه و، دومی،مقامات حریری(برند، ۶۸۳۱: ۸۲۱).علاقه و استقبال مردم از کتاب مقامات حریری و شاید عامهپسندبودن وقایع این کتاب باعث ترغیب هنرمندان به مصورسازی آن میشده است. با توجه به این ویژگی میتوان پنداشت که این نسخه یا

تصویر ۵- داستان مرغ ماهیخوار و خرچنگ، کلیله و دمنه، سده هفتم هجری مأخذ: کتابخانه ملی فرانسه( (www.bnf.fr

برای طبقه میانه و ثروتمند تهیه شده است، یعنی افرادی که زندگی آنها در مقامات به خوبی منعکس شده است یا اینکه تقاضای بسیاری برای این نسخه بوده که حتی توسط مردم طبقات پایینتر و عامی نیز خریداری میشده است.

کلیله و دمنه مجموعهای از افسانههاست که در حقیقت به نوع ادبی سیرالملوک و خردنامهها١ تعلق دارد و اصول و احکامی را برای حکومتداری از زبان شخصیتهای حیوانی ارائه میدهد(اتینگهاوزن۶۸۳۱: ۲۳۵).این نسخه در سالهای ۰۲۲۱-۰۳۲۱م/۷۱۶-۸۲۶م حکومت ایوبیان نقاشی شده است.

هدف از خلق اثری چون کلیله و دمنه نه تفنن و تفریح، بلکه گرفتن »آیینهای برابر شهریاران« از طریق داستانهای جانوری است که فقط اندکی حالت انسانی آن تغییر شکل یافته است. بدین سبب، جذابیت چنین نسخههایی دوچندان بوده و بههمین دلیل شگفت نیست که در نسخههای مشابه سوری و عراقی نیز تصویرگری خاصی را میتوان تشخیص داد. رنگهای روشن، حالتهای نیمرخ قوی و پرشور، و ترکیببندیهای ساده متقارن همگی دست به دست هم داده تا داستان را به جلو ببرد(برند،۶۸۳۱: ۰۳۱).

در تصویر۱با عنوان »سخن گفتن دمنه با شیر پادشاه جنگل« حالت قراردادی و تصنعی را در خطوط بدن و طرز قرارگیری پاها مشاهده میکنیم. باوجوداین، شادابی و حرکت را در پاها، دهان باز دمنه و گیاهانی که از دو طرف تصویر به سمت میانه تصویر خم شدهاند، میبینیم و همچنین حالت

تصویر۶- مار پیر و پادشاه غوکان، کلیله و دمنه، سده هفتم هجری، کتابخانه ملی فرانسه مأخذ: Talbot,1971

دُم دمنه، که دارای حرکت چرخشی و دورانی است، مؤید عدم سکون در تصویر است. رنگهای این نگاره بسیار ملایم است و تنها رنگ قرمز گلها اندکی درخشش دارد. گیاهان و بدن جانوران بدون جزئیاتو پسزمینه تصویر بسیار ساده

ﻭ عاری از بوتهها و درختانی است که جنگل یا مرغزاری را،آنگونه که در کتاب ذکر شده، به تصویر کشد.
تعدادی از نگارههای این نسخه دارای سادگی و تعادل است. در تصویر ۲نیز این توازن را مشاهده میکنیم. گیاهی عجیب با برگهای بزرگ و پهن و بافت خاص تنه، که درخت خرما را تداعی میکند،در وسط تصویر قرار دارد. درخت خرما از درختان بومی مناطق سوریه و مصر است و نماد حاصلخیزی به شمار میآید(هال، ۳۸۳۱ :۸۸۲).

در تصویر۳، مشاهده میشود که هدف هنرمند نمایش حرکت و پویایی بوده است. این پویایی و تازگی را میتوان در بالهای زاغ و در آویزانبودن موش از ُدم بهصورت خطی اریب در وسط تصویر بهسمت گوشه چپ پایین مشاهده کرد. منحنیهای امواج آب و هماهنگی آنها با تابخوردگی برگهای گیاهان دو طرف رودخانه نیز بر این پویایی تأکید دارد. نگاه بیننده از شاخه خمشده گیاه در سمت راست آغاز میشود و حرکت چشم از روی زاغ به موش و از آن به لاکپشت که هدف نهایی داستان است ختم میشود.

یکی از ویژگیهای نگارههای این نسخه آن است که هنرمند سعی دارد تصاویر اشخاص و جانوران، بسیار طبیعی
ﻭ زندهنما بهنظر آیند. هرچند در تصویر۴ خطوط کنارهنمای

تصویر ۷- آغاز سوادآموزی، مقامات حریری، سده هفتم هجری، کتابخانه ملی فرانسه، مأخذ: Hillenbrand,1999

ساختمان و حالات پیکرهها دارای نوعی سکون و بیحرکتی است، عنصر پویا در این تصویر در سمت راست قرار دارد، یعنی آنجا که حوادث داستان اتفاق میافتد. داستان به این قرار است که بازبان، غلام حاکم، بهدروغ به همسر حاکم (مرزبان) تهمت خیانت میزند. در این هنگام، باز شکاری بر او حمله میکند و در حضور مرزبان و همسر و مهمانانش چشمهای بازبان را کور میکند که »سزای چشمی که نادیده را دیده پندارد این است، و از عدل و رحمت آفریدگار همین سزد)«منشی،۲۶۳۱: ۳۵۱).

با دقت در تصاویر این نسخه متوجه میشویم که در نگارههای آن اسامی اشخاص، بالای سر آنها نوشته شده که توجیه روشنی ندارد، جز آنکه بهدست شخصی پرمدّعا، بدخط و کمسواد افزوده شده باشد(عکاشه، ۰۸۳۱: ۰۴۲).

در بالا و پایین تصویر ۵، متن داستان بهعربی نوشته شده است.

در این نگاره، رنگها ملایم ولی نسبتاً گرم است. هنرمند برای رنگ بدن مرغ ماهیخوار و بوته گل در کنار رودخانه و نیز یکی از ماهیان در آب از رنگ سفید استفاده کرده است. با دقت در تصویر، متوجه میشویم که هنرمند همان رنگی را که برای منقار ماهیخوار بهکار برده در باله و دم ماهیها، ساقه گیاه بزرگتر و حتی با اندکی تغییر در سنگهای دو طرف رودخانه نیز استفاده کرده است. رنگ سبز نیز بهطور یکنواخت در برگهای گیاهان و حتی علفهای زیر آب بهکار رفته است. امواج آب بسیار ساده با چند خط مواج ترسیم

فصلنامه علمی- پژوهشی نگره

۷۵

شــماره۳۲ پاییــز۱۹

بررسی ویژگیهای تصویری و مضمونی نسخههای خطی مصور دوره ایوبیان

۱. مقامات: جمع مقامه به معنای گفتوشنود سرگرم کننده است که در اصل، نوشتهیک ایرانی به نام همدانی

تصویر ۸- حاجیان مکه، مقامات حریری، سده هفتم هجری، مأخذ: کتابخانه ملی فرانسه ( (www.bnf.fr

است؛ ولی بازآفرینی معروف آن را نویسندهعراقی، الحریری به انجام رسانیده است. (اتینگهاوزن،۶۸۳۱:۳۳۵). حریری لغتدانی است که هر مقامه را چنان شکل داده تا از همهقابلیتهای این زبان بهره گیرد. ازاینروست که این اثر نمایشقریحهزبانشناسیاستکهبانقل قولها، کنایهها، جناسها و ایهام دلنشین شده است. (برند، ۶۸۳۱: ۹۲۱-۸۲۱).

۲. پیکارسک شیوه ای از پرداخت ادبی است که در آن با برقراری فضایی تخیلی
ﻭ پندارگونه، حوادثی طنزآمیز و یا فکاهی بر قهرمان داستان می گذرد. قهرمان افسانههای پیکارسک، از بین تودهمردم و طبقات پایین جامعه انتخاب شده و برای او در مواجهه با طبقات بالا حوادثی رخ می دهد که می تواند به طنزی سبک و یا فکاهی ختم شود. (ضیایی، ادبیات

ﻭ انیمیشن، چقدر به نقش ادبیات در انیمیشن معتقدیم؟ برگرفته از سایت
www.mohamadrafizaeyai.com

۳. حارث بن همام راوی مقامات است، او شخصی شیفته نوادر ادب و لطایف ادبی وخطابههایشیرینمسجعوکثیرالسفر است. (الحریری البصری،۷۸۳۱: مقدمه) ۴. قهرمان مقامههای حریری. مردی است حیلهگر و ترفندباز که در چهرههای مختلف ظاهر میشود و تمام همش این است که روزی خویش را از راه گدایی حاصل کند (آیتی، ۱۸۳۱).

شده و همان رنگ آبی و خاکستری امواج رودخانه در بدن خرچنگ نیز بهکار رفته است. تمامی اینها نشان میدهد که هنرمند در مصورسازی این نسخه از رنگهای متنوع استفاده نکرده و علت آن یا نداشتن امکانات رنگآمیزی بوده یا سلیقه و احساسات بصری نقاش با رنگهای ملایم و کمتنوع بیشتر سازگاری داشته است.

موضوع »مار پیر و پادشاه غوکان« یکی از داستانهای حکمی و ادبی کلیله و دمنه است که نقاش دوره ایوبی تصویر کرده است (تصویر ۶). نگاره ازلحاظ بصری نوعی تقارن و تعادل دارد. سه درخت با فاصلههای نسبتاً مساوی یکی در راست، یکی در وسط و سومی در چپ قرار گرفتهاند. تصویر چمنزارو مار بزرگی را نشان میدهد که در طول صفحه کاغذ امتداد یافته است. روی مار قورباغهای سوار شده است. بدن قورباغه از روبهرو و سر آن از نیمرخ است. باز هم نامهای دو شخصیت بالای سر آنها مشاهده میشود.

سر مار ازلحاظ تناسبات اندامی چندان شباهتی به سر مار واقعی ندارد و بیشتر شبیه به سر گربهسانان است. قورباغه نیز در نگاه اول بیشباهت به میمون نیست. این ویژگیها از ضعف در طراحی و شناخت اسکلتبندی جانوری و ابتداییبودن سبک و اسلوبهای نگارگری در این دوره نشان دارد.

اما اثری که بیشازهمه فضای زندگی عادی مردم و جامعه آن روزگار را به تصویر میکشد مقامات حریری١ است. این اثر برای تعلیم و آموزش ادیبانه به خوانندگانش

نوشته و طراحی شده است(برند،۳۸۳۱: ۶۱۱). مقامات مرکب از پنجاه قصه پیکارسک٢ است که الحارثبنهمّام٣ آن را روایت میکند و هرکدام در جای متفاوتی از جهان اسلام رخ میدهد (اتینگهاوزن۶۸۳۱: ۳۳۵).

این تصاویر به هیچیک از شیوههای مصورسازی قبلی وابسته نیست و در میان صدها تصویر نسخههای مقامات حریری این دوره نمیتوان هیچ چرخه تصویرگری پیوستهای را تشخیص داد،زیرا هنرمند آیینهای را در جلوی زندگی روزانه گذاشته و برای هر آنچه میدیده معادل بصری مناسبی مییافته است.هنرمنداین دوره حالت سایهنما را از شیوه نمایش سایهبازی آن عصر وام گرفته است (برند، ۶۸۳۱: ٣٠۱-٢٩۱).

در تصویر ۷، با عنوان »آغاز سوادآموزی« یا مکتبخانه، بهرغم سکون و حالتهای یکسان در پیکرهها، بعضی از عناصر تصویر چشم را به بازی وامیدارد. میتوان گفت حرکت چشم از انگشت اشاره پیکره سمت چپ شروع میشود و با دست معلم، که همان ابوزید٤ است، به جمعیت دانشآموزان انتقال مییابد. شور و هیاهوی این کلاس هم در چهره شاگردان و هم در زیردستیهای مشق آنها ملاحظه میشود که هریک در جهتی، بالا و پایین، قرار گرفتهاند.

بر لوحهای که در دست دانشآموزان است بهجای خط تحریری خط کوفی دیده میشود. بر لوحی که در دست پسرک جلوی صحنه است بیان شده که نگارش این نسخه در سال ۹۱۶ق/۲۲۲۱-۳۲۲۱م انجام شده است. اندازه بزرگتر

فصلنامه علمی- پژوهشی نگره

تصویر۹- ابوزید در نجران، مقامات حریری، سده هفتم هجری، مأخذ: همان

پیکره معلم، دستار رسمی او و طاق مجللی که فقط او زیر آن نشسته است دلالت بر مقام او میکند(همان : ۸۲۱).

در این نگاره، نقاش رنگهای گرم را بسیار ماهرانه بهکار برده است. رنگها بهخوبی پراکنده شدهاند. مثلاً، پراکندگی رنگ قرمز در چند جای تابلو نوعی چرخش و حرکت ایجاد کرده است.حالت دستها در پیکره سمت چپ که در پشت ابوزید قرار گرفته یادآور صحنههای کتاب مقدس مسیحیان است و این از نفوذ و تأثیر هنر بیزانسی بر هنر مسلمانان نشان دارد. بهگفته عکاشه، در اوایل سده سیزدهم میلادی (هفتم هجری) هنر بیزانسی در تصویرکردن توضیحات کتابها تأثیر بسزایی داشت.پس جای تعجب نیست که نشانههایی از این تأثیر را در برخی از نسخههای مقامات حریری مشاهده میکنیم(عکاشه، ۰۸۳۱: ۹۵۲-۰۶۲).

در تصویر ۸، گروهی از حاجیان مکه در حال گوشدادن به ابوزیدند. حاجیان با لباس احرام در مقابل ابوزید با حالتی فروتنانه و خاشع ایستادهاند. لباسها عربی است، ولی چهرهها و حرکات دست و صورت و حتی نگاه پیکرهها بهشدت از هنر بیزانسی متأثر است. ابوزید در مقابل دیگر پیکرهها و بالاتر از بقیه نشسته است. تنها عنصر تحرک در این نگاره دستهای حاجیان است که با ضربان منظم یکی به بالا و یکی به پایین قرار گرفتهاند.

قرمز، صورتی، آبی، سبز تیره، مشکی، قهوهای و خاکستری. نکته جالب توجه این است که سه پیکره عقبی فقط سرشان مشخص است و هنرمند برای تصویرکردن جامهها و حتی دستها و پاهایشان تلاشی نکرده است.

همانطورکه گفته شد تأثیرات هنر بیزانسی را در بیشتر نگارههای این نسخه میتوان مشاهده کرد.برای مثال، در تصویر ۹ با عنوان »ابوزید در نجران« در چهره ابوزید، که شخصیت اصلی است و بهصورت ریشدار در سمت چپ قرار دارد، ویژگیهای بیزانسی به چشم میخورد. در این نگاره، کلاه نوکباریک ابوزید از همان نوع کلاههای کشیشان مسیحی است. همچنین نوع چینخوردگیهای لباس، درشتی

و ظریف نبودن پیکرهها، همه، تأثیرات هنر بیزانسی را

میرساند.این نگاره تداعیکننده صحنه »شستن پاهای
مسیح١« است. ابوزید بهنوعی همانند مسیح بر زمین نشسته

و روبهروی او شخصی قرار دارد که گویی نقش پطروس
رسول٢ را دارد و اشخاص دیگر حواریوناند.