بخشی از مقاله
چکیده
مبحث اشتغال و پیچیدگیهای آن در جامعه امروز ایران توجه بسیاری از دولتمردان، کارشناسان را به خود جلب کرده است. بخشهای اقتصـادی از ارکـان توسعه هر منطقه محسوب میشود. رشد بخشهای اقتصادی گویای پیشرفت اقتصادی هر شهر و مشخصکننده پیشرفت آن مکان است. در ایـن نوشـتار، توسعهی شهر خواف مورد تحلیل قرار میگیرد. تحلیل بازار کار شهر، و نرخ رشد بخشهای اقتصادی آن، دو عامل مهمی اسـت کـه در شـناخت توسـعهی شهر خواف بکار گرفته شده است. تحلیل وضعیت بازار کار شهر خواف، یافتههایی را بـر مـا آشـکار خواهـد کـرد کـه عبارتنـد از: روندشناسـی تغییـرات اشتغال، تحلیل کمبود شغل، وضعیت مهاجرپذیری و یا مهاجر فرستی شهر، آشکار شدن رابطهی علی بین مهاجرت و کمبـود شـغل. در تحلیـل وضـعیت نرخ رشد بخشهای اقتصادی نیز، افت و خیز نرخ رشد بخشهای اقتصادی آشکار خواهد شد بگونهای که روند تغییرات نرخ رشـد بخشـهای اقتصـادی، بـه تفکیک بخش کشاورزی، صنعت و خدمات، مورد بررسی قرار میگیرد. در این نوشتار، از تحلیل وضعیت بازار کار، و نیز وضعیت رشـد بخشـهای اقتصـادی شهر خواف طی چهار سرشماری 1355) تا (1390، به تحلیل توسعهی شهر خواهیم رسید. و در پایان به منظور درک تفاوتهای منطقـهای، وضـعیت بـازار کار شهر خواف با سنگان به عنوان دومین شهر پرجمعیت شهرستان مقایسه شده است. یافتهها تحقیق نشانگر آن است که:
مهاجرپذیری شهر خواف، تابع مازاد شغل در منطقه بوده است و نتایج بازار کار شهر حاکی از آن است شهر در هیچ دورهی مهاجرفرسـت نبـوده اسـت. در شهر خواف، تغییرات نیروی کار (DL) بیش از آنکه وابسته تغییرات عرضه طبیعی نیروی کار (DN)باشد، وابسـته بـه نـرخ مشـارکت (DA) مـیباشـد. کمبود شغل دههی سوم و چهارم، نرخ مشارکت (DA) تأثیر بیشتری نسبت به نرخ رشد رشد طبیعی (DN) بر کمبود شغل (DS) گذاشته اسـت عامـل مهمی در ایجاد کمبود شغل در شهر خواف بوده است. در هر سه دههی اخیر، شهر خواف، مقدار (DL)، که همان تقاضای نیـروی کـار مـیباشـد، رونـد افزایشی داشته و مثبت بوده است در حالی که شهر دوم شهرستان خواف (سنگان)، در دههی اول (65-75) مقدار (DL) منفـی بـوده و در دهـهی دوم و سوم 85-75) و ( 85-90 مقدار (DL)، مثبت و افزایش بوده است.
واژگان کلیدی: توسعهی شهر، مدل بازار کار، مهاجرت، کمبود شغل، خواف
1
مقدمه
پس از قرن هجدهم و ظهور انقلاب در صنعت، کاهش و ضعف در تولیـدات کشـاورزی بـه نفـع تولیـدات صـنعتی و تجـاری سـبب مهاجرت مردم به شهرها، افزایش فشار جمعیتی به دلیل رشد پایه جمعیتی و کاهش زیرساختها و مشکلاتی همچون بیکاری، فراوانـی نیروی کار، ترافیک، کمبود مسکن و .... و دگرگونی عظیمی در نظامهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورها همراه با توسعه شـهرها
æ افزایش جمعیت، بنیان زندگی استوار گردید(شیعه،.(17:1376 بنابراین با توجه به این تغییرات گوناگون توجه دقیق به جمعیت و آثار آن روز به روز ضروریتر میباشد(فرید،.(1381 از بین شاخصهای تغییرات جمعیتی اشتغال مهم میباشد. زیرا نرخ بالای اشتغال مـی-توان نماینگر سطح برخوداری مردم جامعه از رفاه و امکانات زندگی محسوب گردد(امینبیدختی،.(24:1382
توجه به تعامل شاخصهایی تغییرات جمعیتی در کشـور ایـران حکایـت از توزیـع نـامتوازن شـاخصهـا دارد کـه باعـث مهـاجرت روستائیان به شهر گردیده است و خود نیز مشکل اشتغال و بیکاری را بوجود آورده است(دفتر سلامت خانواده و جمعیت، .(89:1379
برنامهریزی دیگر به صورت مجموعه فعالیتهای اتفاقی گردآوری شده باری دستیابی به برنامه کار آینده در نظر گرفتـه نمـیشـود، بلکه ارتباطات متقابل ابعاد تصمیمگیری در فرآیند دورهای تعیین میشود که آغاز و پایـان مشـخص ندارد(فیلـد و مـگ گرگـور 1376، .(14 در برنامهریزی مجتمعهای زیستی بحث اشتغال از مهمترین ارکان آن محسوب میشود.
مناطق شهری به مثابه نقاط عطف جوامع انسانی، مرکز تجمع افراد و اشیای مادیاند. میتوان از زوایای مختلف به تجمعـی از ایـن نوع و فضایی که اشتغال میکنند و دوباره به آن شکل میدهند، نگریست(مدنیپور،.(89:1379
آگاهی و اطلاع از ساختمان و طرز کار اقتصاد یک شهر، برای برنامهریزیها در هر سطح اعم از شهری، منطقهای و کشوری و تجزیه
æ تحلیل استفاده از زمین ضرورت دارد. ساخت یک مرکز شهر با کمیت و قدرت تولید، فعالیتهای تولیدی، درآمد و یـا بـه طـور کلـی تحرک اقتصادی آن مرکز تعیین میگردد.(فرهودی و محمدی، (192:1385
((هدف عمده انجام مطالعات اقتصادی آگاهی از ترکیب اقتصادی، ارزیابی حیات اقتصادی و پیشبینی وضعیت آینده اقتصاد محلـی است تا از این طریق بتوان زمینه رشد و توسعه منطقه را پیشبینی کرده، تبلور فضایی - کالبدی آن را در شکل مناسب بـه تجسـم در آورد))(تودارو،.(248:1378 بر این اساس مبنای مطالعات توسعه فراگیری شهری، مطالعات اقتصادی آن است که بر اساس آن اشـتغال،
جمعیت، درآمد و نهایتاٌ میزان نیاز به فضا مشخص میگردد.
در این نوشتار، تلاش بر این است تا با تحلیل وضعیت بازار کار و نرخ رشد بخشهای اقتصادی شهر خواف، فرصتهای و موانع توسعه شهر شناسائی و بکاهش مشکلات شهر کمک نمائیم. در این راستا این پژوهش، به پاسخ این پرسشها دست خواهیم یافت: بازار کار شهر چه روندی را از سال 1355 تا 1390 طی کرده است؟ چه رابطهای بین فرآیند مهاجرفرستی و مهاجرپذیری شهر با وضـعیت عرضـه و نیروی کار در شهر وجود دارد؟ روند رشد بخشهای اقتصادی، طی چهار دههی سرشماری، در سطح شهر چگونه بوده اسـت؟ هـر کـدام بخشهای اقتصادی چه تأثیری در ایجاد اشتغال و در نتیجه در تغییرات تقاضا در بازار کار داشتهانـد. و تغییـرات اشـتغال و مهـاجرت در شهر خواف نسبت به شهر سنگان به عنوان دومین شهر پر جمعیت شهرستان خواف چه تفاوتهایی داشته است؟
مبانی نظری
محاسبات بازار کار
فن محاسبات بازار کار یک ابزار کمی است که با آن میتوانیم شیوه برخورد عرضـه و تقاضـای نیـروی کـار را نشـان دهـیم. عنصـر اساسی در محاسبات بازار کار، کمبود شغل است که به دلیل عدم توازن بین عرضه و تقاضای نیروی کار رخ میدهد. با اسـتفاده از ایـن روش ما میتوانیم اثرات تغییر در اشتغال بر روی مهاجرت، بیکاری و رفت و آمد را نشان دهیم.(.(Rhodes and tyler, 1989
2
محاسبه مؤلفههای محاسبات بازار نیروی کار
مؤلفههای اصلی در محاسبات بازار نیروی کار شامل جمعیت P ؛ جمعیت در سن کار W؛ کل اشتغالE؛ کـل افـراد بیکـار U؛ کـل مهاجرت خالص به بیرونM؛ و کل رفت و آمد خالص به بیرونC؛ میباشد
DL= L – L-1+YXM :DL (تغییرات عرضهی نیروی کار). اگر مثبت باشد به این معنی است به این معنی است که بر عرضهی نیروی کار افزوده شده و
بر عکس در صورت منفی بودن از عرضهی نیروی کار کاسته میشود.
DN= (W-W-1 ) × Y-1 + XMY-1 :DN (تغییرات طبیعی نیروی کار). در صورت منفی بودن بدین معنی است که تعداد افرادی که در دههی قبل در سن کار نبودند
حال وارد سن کار شدهاند.
DN= W(Y-Y-1 ) + XM (Y-Y-1 ) :DN (تغییرات مشارکت پذیری نیروی کار). در صورت مثبت بودن، مشارکت بیشتر و در صورت منفی بودن کاسته شدن میزان را
نشان میدهد.
DE=E-E-1 :DE (تغییرات تقاضای نیروی کار). در صورت مثبت بودن، افزایش تقاضا و در صورت منفی شدن، کاهش تقاضای را نشان میدهد.
DS= DL-DE :DS (تغییرات در کمبود شغل). اگر عدد به دست آمده مثبت باشد ما با کمبود شغل مواجهایم و اگر منفی باشد مازاد شغل در
جامعه وجود دارد.
DU=U-U-1 :DU (تغییرات در بیکاری). در صورت مثبت شدن افزایش جمعیت بیکار را نشان میدهد و اگر منفی باشد از جمع بیکاران کاسته
شده است.(اجزاء شکوهی،(124:1381
روش تغییر سهم
تحلیل تغییر سهم نخست بوسیلهی (1960) dunn به عنوان روشی برای تعیین بخشهایی که تغییرات متغیرهای اقتصادی، به ویژه اشتغال را تشریح میکنند، توسعه یافت. (Matias Lopez al, 2007) یک مزیت اصلی تکنیک تغییر سهم، سادگی آن است و همچنین این واقعیت که فن تغییر سهم به مجموعهای از دادههای اولیه نیاز ندارد.(.(Mhmoud Yasin al, 2005
محدوده مورد مطالعه
شهرستان خواف براساس آخرین اصلاحات شامل پنج نقطه شهری؛ 4 بخش؛ 8 دهستان و 96 آبادی میباشد. از نظر تقسیمات سیاسی، اداری شهر خواف در بخش مرکزی شهرستان خواف و در استان خراسان رضوی واقع شده است. شهر خواف از سال 1331 بعنوان یک نقطه شهری بوده و از توابع تربتحیدریه محسوب میشده است و از سال 1368 که بخش خواف بعنوان شهرستان خواف میباشد. که در 34 درجه و 34 دقیقه عرض جغرافیایی و 60 درجه و 8 دقیقه طول شرقی در مسیر ارتباطی تربتحیدریه بطرف تابیاد و در فاصله 75 کیلومتری جنوب غربی تابیاد و در 115 کیلومتری جنوبشرقی تربت حیدریه قرار داشته و فاصله آن تا مرکز استان 260 کیلومتر و تا تهران 1050 کیلومتر بوده و در یک دشت نسبتا وسیع بنام دشت خواف واقع شده است.
3
جمعیت و سیر تحولات آن
شهر خواف که بعنوان مرکز شهرستان خواف میباشد. از سال 1331 جز نقاط شهری بوده و روند تحـولات جمعیـت چنـین اسـت، جدول شماره (1) و نمودار شماره (1) سیر تحولات جمعیت را در شهر خواف نشان میدهند.
