دانلود مقاله مرکبات

بخشی از مقاله

مقدمه:
مرکبات یکی از محصولات درختی دنیا محسوب می شود ، مرکبات منبع بزرگی برای تأمین ویتامین و انرژی بشر میباشد.
از لذیذ ترین میوه ها محسوب میشود تازه و یا آب دار آنها بقدار خیلی زیاد در دنیا مصرف میشود. از پوست آن اسانس میگیرند همچنین پوست و گل آن در تهیه مرباجات بکار میرود. نگهداری آنها در طول زمستان و حتی بهار نسبتاً آسان است همین امر باعث میشود که امروزه در نقاط مرکبات خیز دنیا مصرف تازه میوه آنها 8-9 ماه در طول سال امکان پذیر است و در نقاطی که برای نگهداری میوه بهتر مجهزند در تمام سال تازه آن مصرف میشود .

شمال ایران مهمترین مرکز تولید مرکبات ایران میباشد و قسمت اعظم مرکبات ایران در این منطقه تولید میشود.
با وجود قدمت این زراعت هنوز کاشت و نگهداری باغات مرکبات بطریق سنتی انجام میشود و اکثر باغداران اطلاعات لازم نسبت به پرورش این درخت ندارند .

در آمریکا باغی که 15 تن محصول در هکتار تولید نمایند، جزو باغهای بد محسوب میشوند ولی باغهایی که از سی تن به بالا محصول داشته باشند جزو باغهای اقتصادی و خوب به حساب میایند. در صورتیکه در شمال باغهایی که بیست تن محصول داشته باشند جزو باغهای خوب و باغهایی که ده تن محصول داشته باشند جزو باغهای متوسط بشمار میروند.

گیاهشناسی :
مرکبات گیاهی بوته ای ، درخچه ای با شاخ و برگ یا درختی با گلهای سفید مایل به ارغوانی میباشد. گلها با داشتن 8-4 گلبرگ کلفت سفید قرمز یا ارغوانی و 4-5 کاسبرگ و 16-32 پرچم و بوی عطر و شهد فراوان ، توجه حشرات را بویژه زنبور عسل را به خود جلب مینماید . مرکبات ازخانواده Rutaceae و زیر خانواده Aurantioideae بوده و طبقه بندی گیاهان این خانواده بر اساس سیستم های متفاوتی از حدود یک صد سال قبل تا کنون انجام شده است .

تيره سداب داراي سه جنس مهم به نام سيتروس، پونسيروس و فورچونلا مي باشد. گونه هاي جنس سيتروس داراي ميوه هاي خوراكي بوده ودر ضمن بعنوان پايه نيز مورد استفاده قرار مي گيرند. گونه هاي پونسيروس كه خزان پذيرنيز مي باشند بعنوان پايه براي مركبات به كار برده مي شوند.گونه هاي موجود در جنس فورچونلا بعنوان گياه زينتي مورد استفاده قرار مي گيرند.مركبات علارغم اينكه منشاء گرمسيري دارند اما گسترش آنها در مناطق نيمه گرمسيري بيشتر مي باشد. مركبات درختان و يا درختچه هاي دايم سبز بوده و برخي از گونه هاي آن در شمال و جنوب كشورمان پرورش داده مي شوند.

وضعیت گل و لقاح:
گلهای مرکبات بر حسب گونه ممکن است به سه نوع کامل ، نر و ماده وجود داشته باشد . تعداد گلهای نر به شرایط محیطی و رقم بستگی دارد . کم برگی ، دمای پایین در زمان تشکیل گل ، کمبود مواد غذایی و بالاخره گلهای آخر فصل سبب بروز افزایش گلهای نر می گردد . پرچم ها در مقایسه با مادگی کمتر در طول نمو از بین می روند . تخمدان دارای 6-14 برچه بیضوی و متصل به خامه خیلی باریک و گاهی متورم و پهن بوده که منتهی به کلاله کروی میشود . سطح کلاله پوشیده از موهای ضخیم است و با فرا رسیدن زمان لقاح مواد چسبنده ای ترشح مینماید که به اتصال دانه گرده در سطح کلاله کمک کرده و جوانه زدن آنرا موجب میشود . بساک پرچم ها در مرحله بلوغ به رنگ زرد روشن است و چنانچه بساک گرده ناقص و غیر فعال داشته باشد کرم یا سفید رنگ خواهد بود .

تشکیل گل در مناطق نیمه گرمسیری به لحاظ سرمای زمستان یک نوبت در سال و در مناطق نیمه گرمسیری در تمام طول سال و یا به عبارت دیگر چندین نوبت میباشد . در مناطق نیمه گرمسیری گل انگیزی در اواخر دی ماه صورت میگرد . لکن عواملی مثل بیماری ، بارندگی ، آبیاری سنگین بعد از خشکی ، سبب به گل نشستن بی موقع درخت میشود . نوع گرده افشانی مرکبات بر حسب نوع گونه متفاوت بوده و خودگشن ، خودگشن – دگرگشن ، یا پانتوکارپ میباشد .
لیمو ترش عموماً خودگشن ، لیمو شیرین خودگشن و پارتنوکارپ ، پرتقال بر حسب رقم دگرگشن و پارتنوکارپ بوده و نارنگی ها اکثراً دگر گشن گزارش شده است .

علل پانتوکارپی شامل :
1- عامل ژنتیکی 2- عامل بافتی 3- عامل محیطی


عوامل مؤثر در دگرگشنی :
وجود ارقام گرده دهنده قوی در افزایش درصد دگرگشنی مؤثر میباشد . تشکیل میو ه در برخی از ارقام مرکبات از جنبه ژنتیکی دگر گشنی است . مثلاً تعدادی از ارقام نارنگی فقط دگر گشن میباشند . و در غیاب گرده دهنده میوه پارتنوکارپ بوجود نمی آید. ازطرف دیگر عواملی مثل زنبور و دمای زمان گرده افشانی حائز اهمیت است . فقدان زنبور ویا پایین بودن دما که موجب کاهش فعالیت زنبور ها میشود مانع دگر گشنی میشود و در بعضی مواقع منجر به سال آوری شود.

گلها معمولاً بین ساعات 9صبح تا 4 بعد از ظهر و بویژه در ظهر آماده گرده افشانی می باشد . گلها پس از باز شدن هرگز بسته نشده و گلبرگها چند روز بعد از لقاح چروکیده شده و ریزش می کنند. پرچم ها چند ساعات پس از باز شدن کامل شکو فه های گرده خود را آزاد می نمایند. آزمایشات متعدد پژوهشگران ضرورت پرواز زنبور را برای گرده افشانی تأیید می نماید . با قرار دادن گلهای نارنگی در قفس با زنبور و بی زنبور مشاهده شد که میوه از گلهایی که زنبور آنرا بازدید نموده به دست آمده است .

برای لقاح مصنوعی ، گلهای اولیه که نسبتاً بزرگتر از گلهای مراحل بعدی همان درخت میباشد ، انتخاب می شود . پرچم ها ، گلبرگها ، و کاسبرگها قبل باز شدن طبیعی حذف می شوند و تا زمان رسیدن کلاله ، گل مورد نظر در لقاح داخل کیسه پارچه ای یا کاغذی قرار داده می شود . پرچم های ناقص اگر 12-24 ساعت در دمای اتاق قرار گیرد شکوفا میشود . نگهداری گرده ها در انبارخشک و در ظرف سربسته و در دمای 4درجه سانتیگراد یا کمتر به مدت 5 هفته قابل نگهداری می باشد . در صورت ضرورت به نگهداری طو لانی تر ، کنترل رطوبت و انتخاب دماهای پایین مناسب خواهد بود . پس از لقاح مصنوعی ، گلها ، باید از بازدید حشرات بویژه زنبور عسل ، بوسیله سر پوشهای پارچه ای نازک و یا پاکتهای کاغذی محفوظ بماند. یک درخت سالم از مرکبات تعداد کثیری گل تولید می کند که اگر همه آنها به میوه تبدیل شود از جهت فیزیکی ، درخت تحمل نگهداری آنها را نخواهد داشت .

اصلاح مرکبات و روشهای متداول :
1-روش جنسی :
الف) تلاقی بین واریته
ب) تلاقی بین گونه
ج) تلاقی بین جنسی
د) تلاقی مرکب
2- روش غیر جنسی:
این روشها شامل تهیه نهالهای نوسلار ، کشت بافت ، جهش و پیوند میباشد .

گونه ها و ارقام مرکبات :

پرتقال Citrus sinensis (L.) :
پرتقال بعد از سیب دومین میوهای است که در جهان مورد استفاده عموم قرار می گیرد. این گیاه بومی شمال شرقی هند و نواحی مرکزی چین بوده است و شکل عمومی درختان آنها بزرگ و عمودی با شاخه های افقی است . پرتقال از لحاظ مقاومت به سرما نسبت به گونه های دیگر متوسط بوده و با داشتن ارقام متعدد ، در مناطق زیادی از دنیا پراکنده شده است . از طرف دیگر بر حسب مشخصات میوه و شکل شاخ و برگ و همچنین صفات کمی از قبیل مقاومت و حساسیت ، میزان محصول و غیره ،

ارقام این گونه در کشور ما وجود دارد . ارقام پرتقال بر حسب مشخصات ظاهری ، ترکیبات شیمیای به چهار دسته تقصیم می شود : پرتقال گرد ، پرتقال نافدار ، پرتقال رنگدانه دار (خونی) و پرتقال غیر اسیدی تقسیم می شوند. از بین چهار گروه نامبرده شده پرتقال گرد اهمیت تجاری بیشتری دارد. و سطح کشت قابل ملاحضه ای را در جهان به خود اختصاص داده است . پرتقال نافدار در مرتبه دوم اهمیت قرار دارد . در حالی که پرتقال خونی فقط درشرایط آب و هوای مدیترانه ای کشت میشود.

ارقام پرتقال بر حسب شرایط رسیدن به سه گروه زودرس، میان رس ، و دیر رس طبقه بندی میشوند. در مناطق نیمه گرمسیر ارقام زود رس بیشتر مورد استفاده قرار می گیرندو دوره رسیدن میوه آنها بین 6-9 ماه بوده در حالی که دوره رسیده ارقام میان رس 9-12 ماه وارقام دیر رس بیش از 12 ماه از زمان شکوفا شدن گلها میباشد . همچنین ارقام پرتقال برحسب تعداد بذر آنها نیز دسته بندی می شوند .

1- پرتقال واشنگتن ناول Washington navel :
این رقم امروزه بطور گسترده در اکثر کشور های مرکبات خیز مورد بهره برداری قرار دارد. پرتقال ناول در اوایل زمستان رسیده و خوش خوراکی آن موجب بازار پسندی خوب آن می شود . منشأ این رقم ، پرتقال باهیا بوده که از یک شاخه انتخاب شده آن در دهه 1860 در برزیل ازدیاد یافت . تعداد 12 درخت آن به کشور آمریکا انتقال داده شد که 6 درخت در فلوریدا و 6 درخت در کالیفرنیا کشت گردید . این درختان همه از بین رفتند . مجدداً در 1870 تعداد 12 درخت ازهمان درختان موجود در برزیل ، به آمریکا منتقل شد . ازدرختان مرحله دوم تنها سه درخت در کالیفرنیا زنده ماند که منشأ درختان فعلی واشنگتن ناول را از آنها گزارش کرده اند .

پرتقال واشنگتن ناول دارای میوه درشتی بوده و وزن میوه آن به حدود 200 تا 500 گرم می رسد و دارای پوست کلفت می باشد . رقمی است زود رس و بهترین پایه برای آن ترویر سیترنج می باشد. ارقام مهم و معروفی از آن مثل فراست ناول ، پارنت ناول ، و تامسون ناول در شمال کشور وجود دارد . این ازقام زود رس بوده و نسبت به سرمای سالهای 42 و 50 مقاومت نشان داده اند . تامسون در شمال به پرتقال فلسطینی معروف میباشد . درختان آنها پا کوتاه ، بسیار پر محصول و میون آنها خاصیت انباری خوبی دارند . میوه دارای بافت لطیف با آب متوسط ، پوست میوه صاف تر از واشنگتن ناول بوده و داری ناف کوچک می باشد .

2-پرتقال لبنانی (شاموتی یا یافا) (Shamouti Jafa – ( :
موطن پرتقال یافا فلسطین اشغالی است که این پرتقال در سال 1844 در اثر جهش پرتقال بلادی بدست آمده است . برخی از پژوهشگران مرکبات پرتقال شاموتی و یافا را دو رقم جدا دانسته و معتقدند برگهای پرتقال شاموتی از حیث ظاهری با یافا متفاوت می باشد و درختان آن تمایل به رشد عمودی دارند . این رقم در بین سالهای 1309 1313 وارد ایران شد و فقط در شمال ایران کشت گردید . کیفیت میوه تولیدی در ایران به خوبی فلسطین ،

لبنان ، مصر ، مراکش نمیباشد . از آنجاییکه در شمال ایران نور و دمای کافی تأمین نمی گردد میوه این گیاه دارای پوست کلفت ، گوشت خیلی کوچک و بسیار خوش عطرو طعم است . رقم یافا خاصیت سال آوری داشته و از آن دو نوع درشت و پوست کلفت و کوچک و تخم مرغی در شمال وجود دارد .

3- پرتقال خونی) ( Blood orang :
پرتقال خونی که دارای رنگدانه صورتی و قرمز می باشد منشأ مدیترنه ای داشته و در مناطقی نظیر ایتالیا ، اسپانیا ، مراکش، الجزیره ، تونس پرورش می یابد . رنگدانه آنتوسیانین در گوشت ، آب و پوست در ادامه رشد میوه گشترش می یابد . وجود این رنگدانه ها با طعم ، مزه مطبوع و نیز ذائقه پسندی بالای آن مورد توجه مردم خیلی از کشورها است . شرایط مورد نیاز برای گسترش رنگدانه ها در پوست و گوشت یکسان نیست لکن قدر مسلم است که میزان معینی گرما برای رنگ گیری مناسب نیاز دارد .

در مناطق مرطوب توسعه رنگدانه ها در گوشت کمتر بوده ولی در مناطق گرمسیری و خشک رنگ خونی ، بهتر ظاهر می شود . در شرایط خنک رنگ پوست میوه قرمزتر می گردد. مقدار توسعه رنگ به رقم بستگی دارد و یا تا حدودی پایه مورد استفاده نیز مؤثر می باشد. تنوع ارقام خونی زیاد بوده و از بین آنها چهار رقم معرفی می شوند.

1- پرتقال مورو
2- پرتقال گراس سانگوئی
3- پرتقال سانگونلا
4- پرتقال تارکو

انواع دیگر از پرتقال وجود دارد بنامهای پرتقال هاملین (hamline) ، پرتقال پارسون بران (parson Brown) ، پرتقال سالوسیتانا(salustiana) ، پرتقال والنسیا (Valencia) .

نارنگی : (Citrus reticulate Blanco)
در سال 1837 بلانکو به کلیه مرکبات با میوه های کوچکتر از پرتقال ، به سهولت قابل جدا شدن پوست از گوشت و دارای لپه های سبز رنگ در بذر ، نام Citrus reticulata blanco را اتلاق نمود درختان ارقام این گونه عموماً دارای جثه کوچک با شاخه های باریک، برگهای پهن یا باریک نیزه ای و گلهای منفرد یا خوشه ای می باشد . از حیث پوست و صافی ، کیفیت گوشت میوه و آب ، رشد رشد عمومی درخت به دو گروه مندارین و تانجرین که تقریباٌ مشابه هم هستند تقسیم می شود . گروه مندارین به نارنگی های متداول در ژاپن ، چین ، اسپانیا ، ایتالیا ، و آفریقای جنوبی اتلاق می شود . در حالیکه نارنگی های آمریکا و همچنین استرالیا یا چین که دارای مواد رنگی بالایی هستند اصتلاحاٌ تانجرین نامیده می شود .

بعلاوه به آن دسته از دورگهای بین گونه ای یا بین جنسی که نارنگی یکی از والدین است و برخی مشخصات نارنگی ها را دارد اصطلاح ماندرین برای آنها بکار برده می شود . میوه ارقام نارنگی با توجه به ویژگی های رقم و شرایط محیطی از اواخر پاییز تا اوائل بهار می رسد . درختان آنها مقاوم به سرما بودخ اما میوه آنها بدلیل کوچک بودن و نازکی پوست به سرعت از سرما آسیب می بیند . بهترین عطر میوه از درختانی که در مناطق با گرمای کافی و رطوبت مناسب در زمان رسیدن رشد کرده اند مشاهده می شود . به همین حهت کشت نارنگی را در مانطق سرد توصیه نمی کنند .

انواع نارنگی عبارتند از :

1- نارنگی ساتسموما 2- رقم کینگ 3- نارنگی پونکن 4- نارنگی محلی ایران
5- نارنگی کلمانتین 6- نارنگی دنسی 7- نارنگی اتابکی 8- نارنگی کلئوپاترا

نارنگی های دیگر وجود دارند که از دو رگیریهای دیگر به وجود می آیند.

گریپ فروت (Citrus papradisi Marf) :

گریپ فروت گونه ای است که دو رگ شدک یا پوملو وپرتقال بوده و در سال 1830 در غرب هند شناخته شده است . این گونه برخلاف پوملو که فقط تک جنین حاصل از زیگوت تولید می نماید دارای توانایی چند جنینی است و بذور آن دارای جنین های نوسلار و حاصل از زیگوت می باشد . گریپ فروت بصورت تازه خوری یا آب میوه همراه صبحانه و یا به صورت مارمالات بمصرف میرسد . کیفیت خوب میوه گریپ فروت از مناطق گرمسیر و از نواحی مرطوب نیمه گرمسیری گزارش شده است . برعکس گریپ فروت های مناطق مدیترانه ای ، آب میوه آن دارای اسدیته بالا ، پوست آن کلفت و مقدار آب آن کم می باشد .

مصرف این میوه در آمریکا شمالی ، اروپا و ژاپن خیلی رایج است . درختان گریپ فروت دارای رشد زیاد وپر شاخه برگ هستند و با اسکلت قوی خوشه های سنگین میوه را تحمل می کنند . همچنین شکل برگها یکنواخت تر و بزرگتر از برگهای پرتقال ، نارنگی ، لیمو و یا لایم بوده است و از فیلو تاکسی 5/2 تبعیت می نمایند . در حالیکه پرتقال دارای فیلو تاکسی 8/3 می باشد . گلهای خوشه این گونه کامل بوده و از لحاظ ساختمانی شبیه سایر گونه های مرکبات بنظر می رسد . قطر میوه بین 14 - 8 سانتیمتر است که البته به رقم ، پایه و شرایط رشد درختان بستگی دارد . برداشت میوه از اواخر مهر ماه تا تیر ماه در نیم کره شمالی صورت می گیرد .

در میوه هایی که دیر برداشت میشوند بذر ها معمولاٌ جوانه می زنند و این امر موجب کاهش بازار پسندی میوه می شود . در گونه گریپ فروت ارقام مختلفی از بذر دار تا بی بذر وجود دارد . و بهترین کیفیت میوه آنرا در ایران در جیرفت می توان یافت . با آنکه در دنیا میوه آن بسیار مورد توجه است لیکن در ایران به جهت تلخی کمتر مورد توجه مردم قرار گرفته است .
انواع گریپ فروت :

الف)گریپ فروتهای گوشت سفید : 1-گریپ فروت دانکن
2- گریپ فروت مارش

ب) گریپ فروت گوشت قرمز : 1- رقم تامسون
2 - رقم ردبلاش
3 - رقم شامبرگ

لیمو ترش (Citrus limon Burm.f) :

درختان لیمو بومی شرق هیمالیا و هند هستند و عقیده بر این است که لیمو دورگی ناشی از تلاقی لایم و گونه بالنگ است و شباهت نزدیک به گونه بالنگ و بادرنگ دارد . پراکندگی این گونه در مناطق خشک و نیمه خشک در نواحی نیمه گرمسیری با دمای زمستان بالاتر از 4- در جه سانتیگراد مشاهده می شود . در ختان این گونه نسبت به سایر گونه های مرکبات بسیار حساستر به دمای پایین میباشد .

به لحاظ حساسیتی که به امراز قارچی و بیماریهای جلبکی دارد در مناطق نیمه گرمسیری و یاگرمسیری مرطوب رشد خوبی ندارد. بعلاوه کیفیت میوه خصوصاً بافت داخلی پوست در مناطق مرطوب ضعیف است . درختان این گونه قوی ، در مناطق گرمسیر دارای رشد عمودی خصوصاٌ در دوران جوانی هستند و شاخه ها نیز اغلب پر تیغ و دارای رشد گل های قرمز کامل می باشد . پر تیغی به نوع رقم ، شرایط رشد و سن درخت دارد .

میوه در سراسر سال در بیشتر مناطقی که لیمو کشت میشود مشاهده می شود که البته این باردهی بستگی به رقم و عوامل محیطی دارد . میوه بیشتر لیمو ها هم در تابستان و هم پاییز یا زمستان قابل برداشت است .غیر از آنهایی که به عنوان پایه استفاده میشود سه گروه بزرگ لیمو شناخته شده است . این گروها شامل دسته های 1- فیمنولا 2- ورما 3- سیسیلی ین می باشد .

لایم(Citrus aurantifolia L.):

یکی از گونه های حساس به گرما لایم است که دارای دو نوع میوه اسیدی وغیراسیدی می باشد. این گونه توسط عربها به ایران، اروپاوآفریقاوتوسط سربازان جنگهای صلیبی به ایتالیاوآمریکارفته است.

1-Femminelo 2-Verma 3- Sicillian
4 - Eureka 5- Lisbon 6- Rough lemon

گونه لایم چون بومی مناطق گرمسیری است لذا کشت آن نیزبه مناطق گرم ونیمه گرمسیری مرطوبی که دمای پائین تراز2- تا3- درجه سانتیگراد نباشدمحدود می شود.این گونه به دو دسته اسیدی وغیر اسیدی تقسیم می گردد. ارقام اسیدی به دو گروه با میوه های نسبتاً بزرگ (شامل تاهیتی لایم1 لایم های پرشی ین2 و بی رس3 ) و گروه با میوه های کوچک یاوست ایندین4 شامل(مکزیکن لایم5 کی لایم 6 ) می شود.

درطبقه بندی تاناکا ارقام اسیدی با میوه های بزرگ را تحت گونه C.Latifalia نامگذاری کرد.درختان لایم بسیار قوی وپررشد،عادت به رشد عمودی و نیز ایجاد شاخه های پخش شده دارد. پرتیغی ازمشخصه های مهم آنهااست واز حیث وضع ظاهری، برگ ارقام تاهیتی دارای پهنک بزرگ با حاشیه بریده ای درنوک می باشد. در صورتی که ارقام وست ایندین با برگهای کوچکتروگردونیز میوه های بسیارکوچک و گوشت متمایل به سبزقابل تشخیص می باشد. گلهای ارقام تاهیتی متمایل به صورتی بوده واز کی لایم با گلهای سفیدقابل شناسایی است. از گروه غیر اسیدی لیمو شیرین را میتوان نام بردکه جنبه دارویی دارد.