بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش، ارائه شواهدی از یک بازار در حال توسعه در مورد رابطه بین سرمایه فکری و اجزای آن با مسئولیت اجتماعی شرکتها و در نتیجه درک و آگاهی از اهمیت سرمایه گذاری مسئولیت اجتماعی برای شرکت ها است. مسئولیت اجتماعی شرکتها، از طریق پرسشنامه ای که حاوی 53 سؤال در زمینه مسئولیت اجتماعی آنها نسبت به مشتریان، کارکنان، محیط زیست و نهادهای موجود در جامعه (نهادهای آموزشی، نهادهای فرهنگی، نهادهای ورزشی، بیمارستانها، مراکز توانبخشی و غیره) است، اندازه گیری شده و رابطه سرمایه فکری و اجزای آن (سرمایه رابطه ای، سرمایه انسانی و سرمایه ساختاری) با آن مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور از اطﻻعات 72 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران برای دوره 86 - 91 استفاده شده و فرضیه های پژوهش نیز با استفاده از روش رگرسیون آزمون شده است. نتایج آزمون نشان داد که سرمایه فکری در کل با مسئولیت اجتماعی در ارتباط نمی باشد، اما از اجزای سرمایه فکری، سرمایه رابطه ای با مسئولیت اجتماعی شرکت رابطه معناداری دارد.
واژه های کلیدی: مسئولیت اجتماعی شرکت نسبت به مشتریان، کارکنان، محیط زیست، نهادهای موجود در جامعه، سرمایه فکری
مقدمه
تاکید به فعالیت های مسئولیت اجتماعی شرکت ها1 یک عامل مهم در دستور کار شرکت ها در طی دهه های اخیر بوده است. پس از رسوایی های اخیر شرکت های بزرگ، تعداد زیادی از شرکت ها نیاز به اتخاذ سیاست های با تمرکز اخﻻقی، زیست محیطی و هدایت اجتماعی و گزارش آن را بیش از پیش احساس کرده اند . مزایای مرتبط با سیاستهای مسئولیت اجتماعی شرکتها نیز، موجب جلب توجه دانشگاهیان و دست اندرکاران و باعث ایجاد مطالعات تجربی بسیار زیادی در این زمینه شده است. یکی از زمینه های پژوهش علمی که بر روی موضوع مسئولیت اجتماعی شرکت انجام شده است، این است که آیا مسئولیت اجتماعی و عملکرد مالی شرکت با هم مرتبط هستند یا خیر. در مطالعه جامع مارگولیس و والش(2003) 2 یک نمای کلی از تحقیقات تجربی، در مورد نتایج حاصل از رابطه بین مسئولیت اجتماعی شرکت ها و عملکرد مالی، ارائه گردید. آنها بیان کردند که یک تعامل مثبت در 50 درصد از مطالعات مشاهده شده است، در حالی که هیچ رابطه ای در 25 درصد از مطالعات دیگر یافت نشده است. باقی مانده تحقیقات 25) درصد) رابطه منفی را نشان داده اند. مشکﻻت جدی در کمی سازی مسئولیت اجتماعی شرکتها و مسائل و مشکﻻت مربوط به روش های مختلف موجود، به عنوان دﻻیل این نتایج متناقض ارائه شده است.
از آنجایی که بیشتر تحقیقات مسئولیت اجتماعی انجام شده به طور کلی مرتبط با ارتباط آنها با عملکرد مالی بود و چون معیارهای سنتی عملکرد مالی مانند نرخ بازده فروش، نرخ بازده داراییها، نرخ بازده حقوق صاحبان سهام و نرخ بازده سرمایه گذاری موفق به ارائه اطﻻعات کافی در مورد تغییر در کیفیت ویژگی های ضعیف شرکت نشد، چیزی که در نهایت باقی ماند در نظر گرفتن سرمایه ی فکری به عنوان متغیری که می تواند با مسئولیت اجتماعی شرکت در ارتباط باشد. در نتیجه استفاده از ارزش افزوده سرمایه فکری3 در نشریات سرمایه گذاری مطرح شد (آراس، آیبارس، کوتلو4، .(2011 پالیک(1998) 5 به توسعه این مفهوم و ارائه یک روش گسترده ای برای اندازه گیری ارزش افزوده سرمایه فکری پرداخت. او تعریف کرد که ارزش افزوده سرمایه فکری به عنوان یک "شاخص جهانی توانایی یک شرکت در ایجاد ارزش
و ارائه معیاری برای بهره وری کسب و کار در اقتصاد دانش محور" است (پالیک، 1998، ص..(9 انگیزه عمده در توسعه این شاخص تغییر در فرآیند ایجاد ارزش شرکت با توجه به نقش قابل توجه دانش در پایداری عملکرد است. برتری این معیار بر معیارهای دیگر سرمایه فکری ناشی از این واقعیت است که ارزش افزوده سرمایه فکری عینی و قابل اثبات است،
و آن را از اطﻻعات حسابرسی شده محاسبه می کنند (پالیک، .(1998 این مقاله تﻻش می کند تا با ارائه شواهدی از یک بازار در حال توسعه، به بررسی ارتباط بین فعالیت های مسئولیت اجتماعی و سرمایه فکری شرکت بپردازد.
مبانی نظری پژوهش
تحوﻻت چند دهه اخیر موجب تحول از عصر صنعتی به دوره دانش بنیان شده است. این تغییر باعث افزایش اهمیت سرمایه فکری به منظور کسب مزیت رقابتی شده و همچنین منجر به عملکرد پایدار شرکتها گردیده است. این مسئله به دلیل وجود منابع نامشهود مانند دارایی های فکری و فرآیندهای همراه با سرمایه گذاری در مسئولیت اجتماعی است
1 Corporate Social Responsibility (CSR) 2 Margolis and Walsh 3 Value Added Intellectual coefficient (VAIC) 4 Aras, Aybars and Kutlu 5 Pulic
(گوتری، گوگانسان و وارد1، .(2007 از آن جایی که این تحقیق به بحث و بررسی در زمینه رابطه مسئولیت اجتماعی و سرمایه ی فکری شرکت خواهد پرداخت، درنتیجه، در ادامه تعاریفی از این واژه ها ارائه می گردد.
مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت
مسئولیت اجتماعی شرکت را می توان به عنوان مجموعه ای از سیاست های جامع، فعالیت ها و برنامه هایی در نظر گرفت که در فعالیت های تجاری، زنجیره های ارزش و پروسه های تصمیم گیری در کل شرکت دخیل هستند و معموﻻ شامل موضوعاتی مرتبط با اخﻻق تجاری، سرمایه گذاری اجتماعی، مفاهیم محیطی، قوانین حکومتی، حقوق انسانی، بازار
و همچنین محل کار ، می شود (تسوتسورا2،.(2004 اما، تعریفی تاثیرگذار و اولیه از درک امروزی مسئولیت اجتماعی در سال 1954 توسط هواردبوون در کتابش با عنوان مسئولیت های اجتماعی تاجران ،ارائه شده است. همان طور که در اثر استینر( 2000) 3 آمده است، هوون مسئولیت اجتماعی را با عنوان " تعهدات جهت متقاعد کردن این سیاست ها برای تصمیم گیری یا دنبال نمودن آن دسته از اقداما ت که بر اساس اهداف و ارزش های اجتماعی مطلوب می باشند" تعریف می نماید. ام سی ویلیام و سی اگل(2000) 4 و هارجوتو(2011) 5 نیز مسئولیت اجتماعی شرکت را به عنوان فعالیتهای انجام شده به منظور پیشرفت بعضی از اهداف اجتماعی که فراتر از اهداف مالی هستند تعریف می کنند. همچنین، هولم
و واتز(2000) 6 مسئولیت اجتماعی شرکت را به عنوان تعهد مستمر واحد تجاری، که به طور اخﻻقی رفتار کند و درجهت پیشرفت اقتصادی همکاری نماید، تعریف می کنند.
مفهوم سرمایه ی فکری
یک تعریف احتمالی از سرمایه فکری را می توان در قالب استفاده از کلمات مترادف آن، همانند دارایی های نامحسوس، دارایی های نامشهود، دارایی های فکری، دارایی های اطﻻعاتی، سرمایه ی انسانی و ارزش نهفته ی شرکت ها، مشاهده نمود(بونتیس7، 2001؛ تسنگ و گو8، .(2005 بر اساس یافته های سولیوان(2000) 9 دارایی فکری به عنوان دارایی های نامحسوس شامل اختراعات ثبت شده، مارک های تجاری و حقوق تعریف می شود که می توان همچنین آن ها را جزئی از تعاریف مالی سنتی در نظر گرفت، داریی های فکری قسمتی از سرمایه ی فکری می باشند. استوارت(1997) 10 معتقد است که سرمایه ی فکری شامل دانش، اطﻻعات، دارایی فکری و تجربه است که می تواند برای ارزش آفرینی مورد استفاده قرار گیرد. سرمایه ی فکری همچنین اصطﻻحی برای ترکیب دارایی نامشهود بازار، دارایی فکری، دارایی انسانی و دارایی زیرساختاری است که سازمان را برای انجام فعالیتهایش توانمند می سازد (همتی، معین الدین و مظفری شمسی، . (1389
1 Guthrie, Guganesan and Ward 2 Tsoutsoura 3 Steiner
4 McWilliams and Siegel 5 Harjoto 6 Holme and Watts 7 Bontis
8 Tseng and Goo 9 Sullivan 10 Stewart
بعد از گذشت بیش از یک دهه از مطرح شدن موضوع سرمایه فکری و ارائه تعاریف گسترده از آن یک زبان مشترک شکل گرفته که سرمایه فکری را به این صورت تعریف می کند: مجموعه ای از سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه ای (رابطه ای).
سرمایه ی انسانی
بروکینگ(1996) 1 معتقد است سرمایه انسانی2 یک سازمان شامل مهارتها، تخصص، توانایی حل مسأله و سبک های رهبری است. رس و همکاران (1997) 3 همچنین بر این باورند که کارکنان، سرمایه ی فکری را از طریق شایستگی، نگرش و چاﻻکی فکری شان ایجاد می کنند. جانسون(1999) 4 نیز معتقد است که سرمایه انسانی، به عنوان مبنای سرمایه فکری، منتج به بهبود عملکرد و ایجاد سود برای شرکت می شود. به گونه ساده، سرمایه انسانی بیانگر موجودی دانش هریک از کارکنان، مهارت و توانایی آنان در حل مشکﻻت سازمان است. سرمایه انسانی در ذات انسانهاست و نمی تواند تحت تملک سازمان درآید. بنابراین زمانی که افراد سازمان را ترک می کنند سرمایه انسانی نیز سازمان را ترک می کند..
سرمایه ی ساختاری
سرمایه ساختاری5 فرآیندها، امتیازات، تصویر تجاری سازمان، سیستم های اطﻻعاتی، نرم افزارهای تخصصی و پایگاه های داده و رویکردهای سازمانی را شامل می شود. به عبارت دیگر سرمایه ساختاری بانک های اطﻻعاتی، سیستم های فناوری اطﻻعات مربوط به سرمایه های فکری، مفاهیم انتزاعی مدلهای کسب و کار و فرهنگ و رویه های شرکت را در بر می گیرد. در واقع سرمایه ی ساختاری همه ی ذخایر غیرانسانی دانش در سازمان را در بر می گیرد که پایگاه های داده، نمودارهای سازمانی، دستورالعمل های اجرایی فرایندها، استراتژی ها، برنامه های اجرایی و به طور کلی هر آنچه که ارزش آن برای سازمان باﻻتر از ارزش مادی اش باشد، را شامل می شود (همتی و همکاران، .(1389
سرمایه ی رابطه ای (مشتری)
سرمایه رابطه ای6 شامل عناصری مثل ارتباطات سازمان با مشتری و تأمین کنندگان خود، عﻻئم و نام های تجاری، گواهینامه ها و فرانشیزها می باشد. بیان این مطلب که سرمایه مشتری از سرمایه انسانی و ساختاری جدا می باشد، نشان دهنده اهمیت بسیار زیاد آن در ارزش آفرینی برای سازمان است. ارزش ارتباطات سازمان با مشتریان و تأمین کنندگان خود به عنوان سرقفلی نیز در نظر گرفته می شود اما به دلیل قوانین حسابداری در دفاتر شناسایی نمی شود (سولیوان،.(2000 سرمایه رابطه ای همچنین از روابطی تشکیل می شود که ذینفع های اولیه با هم دارند و وجهه و تصویر سازمان را بر اساس روندهای موجود و تعامﻻت بین آنها تعریف می کند. چیزی که از شبکه های اجتماعی جداسازی می شود و تنها می تواند به نفع عوامل درون شبکه ها باشد (همتی و همکاران، .( 1389 چن و همکاران7 (2005) سرمایه ی رابطه ای را در قالب قابلیت بازاریابی، شدت بازار و وفاداری مشتری طبقه بندی می کنند. به طور
1 Brooking 2 Human Capital 3 Roos and et al 4 Johnson 5 Structural Capital
6 Relational Capital 7 Chen and et al
کلی، سرمایه ی رابطه ای، که به عنوان یک پل و واسطه در فرایند سرمایه ی فکری عمل می کند، عامل تعیین کننده ی اصلی در تبدیل سرمایه ی فکری به ارزش بازار و در نتیجه، عملکرد کسب و کار سازمان است.
پیشینه پژوهش
پژوهش های صورت گرفته در این زمینه در قالب تحقیقات داخلی و خارجی به شرح زیر خﻻصه گردیده است:
آراس و همکاران (2011) در تحقیقی به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری و مسئولیت اجتماعی شرکت پرداختند و در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که ارتباط معناداری بین سرمایه فکری و عملکرد اجتماعی شرکت وجود ندارد. کاریودیمجو و همکاران(2011) 1 نیز در پژوهشی مشابه به این نتیجه دست یافتند که سرمایه فکری، در مقدار کل خود رابطه مناسبی با مسئولیت اجتماعی شرکت ندارد. اما یکی از اجزای آن، ارزش افزوده سرمایه رابطه ای، تاثیر مناسبی بر افشای مسئولیت اجتماعی شرکت دارد. سالمادور و همکاران (2004) 2 در پژوهشی با ارائه یک مدل جدید از سرمایه فکری نشان دادند که سرمایه فکری با سرمایه اجتماعی در شرکتها مرتبط می باشد و ﻻنگو و همکاران(2012) 3 در پژوهش خود از متغیر سود رقابتی برای سنجش مسئولیت اجتماعی شرکت استفاده نمودند و به این نتیجه رسیدند که دانش، اطﻻعات و به طور کلی دارایی فکری منجر به توسعه سود رقابتی شرکتها در بازار می گردد.
بررسی های انجام شده در پایگاه های داده در ایران، حاکی از آن است که تاکنون پژوهش دانشگاهی خاصی در راستای هدف پژوهش حاضر صورت نگرفته است، اما تحقیقات زیادی در زمینه رابطه سرمایه فکری با عملکرد مالی صورت گرفته است که از آن جمله می توان به تحقیق پورزمانی و همکاران (1391) اشاره نمود. آنها در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که ضریب ارزش افزوده سرمایه فکری بر عملکرد مالی شرکت تأثیر مثبت دارد. سینایی و همکاران (1390) نیز در تحقیقی تحت عنوان " بررسی ارتباط بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت" به نتایج مثبت و معناداری در زمینه رابطه این دو متغیر دست یافتند. قلیچخانی و مشبکی (1385) در پژوهشی تحت عنوان " نقش سرمایه اجتماعی در ایجاد سرمایه فکری سازمان" به این نتیجه دست یافتند که بین سرمایه اجتماعی و سرمایه فکری رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. خانلری و چاپاردار (1390) در پژوهش خود تحت عنوان »شرکتهای ایرانی و مسئولیت اجتماعی شرکت« به بررسی نقش مسئولیت اجتماعی در شرکتهای ایرانی پرداختند. نتایج به دست آمده از پژوهش آنها به مدیران شرکتها برای بهبود رویه های مسئولیت اجتماعی شرکت کمک می نماید. نجاتی و قاسمی (1390) مسئولیت اجتماعی در شرکتهای ایران را از دیدگاه کارکنان بررسی نمودند و نتایج آنها نشان داد که اگرچه میانگین امتیاز مسئولیت اجتماعی برای شرکتها پایین بود اما کارکنان ایرانی بر این باورند که سازمانشان متعهد به انجام فعالیتهای اجتماعی است.
