بخشی از مقاله
چکیده
کنترل خطوط مرزي یکی از دغدغههاي اساسی جمهوري اسلامی ایران در چند دهه اخیر بوده است. یک نظام شهري تمرکزگرا در جهت تخلیه جمعیت از مناطق مرزي حرکت میکند و به صورت ناخودآگاه زمینههاي ناامنی در این مناطق را فراهم می سازد. مقاله حاضر جهت ساماندهی مرزي، تحول در نظام شهري را مورد توجه قرار داده است. منطقه مورد مطالعه در این پژوهش استان خراسان رضوي است. جهت رسیدن به اهداف مورد نظر، ابتدا استراتژي و مدل مدیریت مرزي ج.ا. ایران مشخص شده و سپس در قالب روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، با استفاده از مدلهاي نخست شهري، عدم تمرکز و توزیع متعادل، شبکه شهري استان خراسان رضوي مورد بررسی قرار گرفته و ارتباط بین نظام شهري استان و ساماندهی مناطق مرزي تبیین شده است. سپس نابرابريهاي فضایی شهرها از لحاظ میزان توسعه با استفاده از تحلیل عاملی و تاکسونومی عددي بررسی شده و ارتباط آن با امنیت مناطق مرزي در استان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان میدهد که استراتژي و مدل فعلی مدیریت مرز و توجه صرف به مرز به مثابه یک خط و کنترل آن ناموفق بوده است و ارتباط زیادي بین نظام شهري و مدیریت مرز در استان وجود داشته است. از سویی کمتر توسعه یافتگی شهرهاي مرزي یکی از مهمترین دلایل عدم توفیق مدیریت مرز در استان بوده است. جهت مدیریت مطلوب مناطق مرزي استان در بلند مدت، لازم است نظام شهري به سمت تقویت شهرهاي میانی و مرزي حرکت کرده و تعادل سطح توسعه بین شهرهاي مرزي و مرکزي استان برقرار گردد.
واژگان کلیدي: مدیریت مرز، مناطق مرزي، نظام شهري، نخست شهري، خراسان رضوي
مقدمه
اصلیترین دلیل ایجاد مرز حفظ امنیت است. امروزه ریشه عمدهاي از مشکلاتی را که در داخل کشورها بروز میکند، باید در مرزها جستجو نمود؛ استراتژيهاي مختلفی در ارتباط با حفظ امنیت مرزها وجود دارد. در ایران استراتژي غالب، نگاهی تهدید محور به مرزها داشته و به تبع آن نوع مدیریت نظامی – انتظامی را سر لوحه کار قرار داده است که بیشتر به مسدود کردن فیزیکی توجه داشته و مرز را به عنوان یک خط میپندارد که در صورت مراقبت کامل، امنیت را به ارمغان خواهد آورد. از این رو بیشتر برنامهها و راهکارها که با هزینههاي مالی و انسانی فراوان در جهت مقابله با تهدیدهاي مرزي طراحی میشود به علت عدم نگرش همه جانبه و بخشی بودن، به طور مقطعی تغییراتی در سطح محدود ایجاد نموده و به مرور در جهت عکس عمل میکند. تجربه ایجاد امنیت در بیشتر مرزهاي کشور نشان داده که توجه صرف به خط مرزي و عدم توجه به مناطق پیرامون مرز، نمیتواند در بلند مدت راهگشا باشد. یک منطقه مرزي توسعه نیافته، علاوه بر اینکه مهمترین عامل ناامنی میباشد، روند
٢٧٧
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
تخلیه جمعیت و تمرکز آن در مرکز منطقه را به همراه خواهد داشت و تمرکز بدون برنامه، در بلند مدت امنیت کل منطقه را با چالش مواجه میسازد. به عبارتی میتوان گفت یک ارتباط مستقیم بین مناطق مرزي و مرکزي کشور وجود دارد. بنابراین باید نوع استراتژي حاکم بر امنیت مرزي تغییر یافته و مناطق مرزي مورد توجه قرار گیرند. از طرفی نظام شهري موجود در کشور و مناطق آن (استان خراسان رضوي)، در جهت خلاف روند توسعه مناطق مرزي عمل میکنند. ایران همانند اکثر کشورهاي جهان سوم، از یک نظام شهري معقول برخوردار نبوده و تمرکز گرایی علاوه بر اینکه کلیت این نظامها را در زمان بحران با مشکل مواجه میسازد، روز به روز بر تخلیه حاشیه و تمرکز مناطق مرکزي کمک میکند. این تمرکزگرایی با روح و مفهوم آمایش سرزمین و پدافند غیر عامل که عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیري، تداوم فعالیتهاي ضروري، ارتقاي پایداري ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن میگردد، (حسینی، (36 :1389 مغایرت دارد. دلیل اصلی اثبات این موضوع، توزیع فضایی و مکانی جمعیت و مراکز زیستی در نظام شهري ایران می باشد که بین شهرهاي بزرگ و کوچک، از نظر کمی، کیفی، عملکردي، حوزه نفوذ و کارکردهاي منطقه اي، تفاوت بسیار وجود دارد. این وضعیت نامطلوب در سطح استان مورد مطالعه (خراسان رضوي) با شدت
بیشتري قابل رویت است جدول .(1)
جدول :1 جدول طبقات جمعیتی استان خراسان رضوي در سال 1385
سطوح میزان جمعیت جمعیت درصد تراکمی جمعیت تعداد درصد تراکمی تعداد
اول یک میلیون و بیشتر 2410800 64,22 1 1,51
دوم 250 – 100 هزار نفر 533459 78/44 3 6,05
سوم 100 – 50هزار نفر 262038 85/42 3 10,59
چهارم 50 – 25 هزار نفر 223012 91/36 6 19,68
پنجم کمتر از 25 هزار نفر 324158 99,99 53 99,98
جمع 3753476 100 66 100
منبع: مرکز آمار ایران و محاسبات نگارندگان
چنین سلسله مراتب شهري در استان خراسان رضوي، که شهر مشهد به تنهایی بیش از 64 درصد جمعیت آن را در خود جاي داده و در هر سال بیش از سی میلیون زائر وارد این شهر میشوند، علاوه بر مشکلات فراوانی که در زمینه هاي مختلف اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و خدمات رسانی با آنها مواجه است، به علت عدم توزیع متوازن جمعیت در سطح استان، به عنوان یک عامل منفی ژئوپلیتیکی و پدافند غیر عاملی در شرق و شمال شرق کشور به شمار آمده و با توسعه مناطق مرزي در تضاد قرار دارد. یکی از راهکارها که تأثیر به سزاي در توانمند سازي استان خراسان رضوي و بویژه شهر مشهد داشته و از سویی امنیت و توسعه مناطق مرزي را به همراه خواهد داشت، نگاهی مجدد به نظام شهري این استان و تقویت شهرهاي میانی و مرزي و پراکنده سازي جمعیت و فعالیت از نخست شهر مشهد میباشد. به دنبال تمرکزگرایی در سطح استان، مناطق مرزي روز به روز منفعلتر شده و نهادهاي ذي ربط راه حل مسائل مربوط به مرز شرقی استان را با استراتژي تهدید محور دنبال کرده و اولویت را به پدافند عامل دادهاند که با توجه به استراتژي تلفیقی و رویکرد پدافند غیر عامل، ضروریست باز توزیع مجدد جمعیت و فعالیت مورد توجه قرار گیرد و مرز تهدید از حاشیه کلانشهر مشهد به پشت مرزهاي ملی منتقل گردد.
تحقیق پیش رو با توجه با راهکارهاي مختلف توزیع متناسب جمعیت در سطح استان، رویکرد آمایش سرزمینی و توجه به شهرهاي میانی و کوچک را هدف خود قرار داده است. یکی از بهترین و عملی ترین راهکارها براي ساماندهی منطقهاي و رسیدن به اهداف مهم ژئوپلیتیکی و پدافند غیرعاملی در این منطقه از کشور که شاهراه ارتباطی ایران با کشورهاي همسایه در
٢٧٨
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
آسیاي مرکزي و خاور دور می باشد، توسعه و برنامه ریزي جهت پایدار کردن نظام شهري است. از این رو تحقیق حاضر به دنبال پاسخگویی به سه سؤال اساسی زیر میباشد:
1. استراتژي غالب و مدل مدیریت مرزي جمهوري اسلامی ایران در مرزهاي شرقی چیست؟
2. چه ارتباطی بین نظام شهري و مناطق مرزي استان خراسان رضوي وجود دارد؟
3. چگونه تحولی در نظام شهري استان میتواند امنیت و پایداري را در مناطق مرزي به همراه داشته باشد؟
روش تحقیق
این مطالعه، به لحاظ روش تحقیق توصیفی – تحلیلی بوده و از نوع تحقیقات کاربردي و بنیادي محسوب میشود. در این تحقیق از روشهاي مختلف کتابخانهاي، میدانی، مشاهدهاي، آماري، ترسیمی و نرم افزاري استفاده شده است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات و بررسی نظام شهري استان خراسان رضوي از مدلهاي نخست شهري، دو شهر، چهار شهر مهتا، هرفیندال و موما الوصابی و از مدلهاي آنتروپی و عدم تمرکز هندرسون جهت بررسی عدم تمرکز در استان استفاده شده است. همچنین جهت بررسی میزان توسعه یافتگی شهرهاي استان از مدلهاي تحلیل عاملی و تاکسنومی عددي و به منظور تهیه جداول، نمودارها و نقشه ها از نرم افزارهاي مختلفی مانند Arc GIS 9.2, SPSS و Excel استفاده گردیده است.
ادبیات نظري تحقیق
مرزها و سرحدات، تعیین کننده حریم مالکیت و حاکمیت دولتها بوده و همواره مورد توجه حکومتها قرار گرفته است و حفاظت و حراست از حدود مرزي و پیشگیري از تجاوز و رخنه غیر قانونی عوامل دولتی و غیر دولتی به آنها، دغدغه همیشگی حکومتهاست. (حافظ نیا، (300 : 1381 غایت و هدف نهایی یک حکومت، تأمین امنیت کشور است. (سجادپور، .(23 :1383
امروزه امنیت مرزي یکی از مهمترین دغدغههاي دولتمردان میباشد. از این رو مدیریت و کنترل مرز براي کشورهاي که داراي تعدد همسایگان و تنوع مرز بوده و از اشتراکات قومی - فرهنگی با کشورهاي همسایه برخوردار میباشند، مسأله بسیار حیاتی و استراتژیک محسوب میشود. سه استراتژي موجود در ارتباط با مسائل مرزي عبارتند از:
الف) استراتژي تهدید محور: این استراتژي بر تهدید زا بودن مرزها و مناطق مرزي استوار است.
ب) استراتژي فرصت محور: بر عکس راهبرد تهدید، وزن سنگینی به فرصت سازي و فرصت زایی مرزها میدهد.
ج) استراتژي تلفیقی (سنتزي): این راهبرد جنبههاي تهدید و فرصت را بطور همه جانبه در نظر دارد.
از سویی مدلهاي مدیریت مرزي عبارت هستند از:
الف) مدل مدیریت نظامی- انتظامی؛ ب) مدل مدیریت کارکردي و توسعه گرا؛ ج) مدل مدیریت همه جانبه گرا و ترکیبی
(اخباري و نامی،(45 -46 :1380؛ که هر کدام از این مدلها در چارچوب یکی از استراتژيهاي ذکر شده قابل پیادهسازي است. از طرفی یک ارتباط تنگاتنگ بین نظام شهري و مدیریت مناطق مرزي وجود دارد. نظام شهري عبارت از مجموعه اي از شهرهاي وابسته به همدیگر است که ساختار نظام سکونتگاه هاي شهري در یک ناحیه، منطقه، کشور و جهان را پدید می آورند (عظیمی،.(53 :1381 حال اگر این نظام شهري از یک ارتباط عملکردي معقول برخوردار نبوده و گرفتار تمرکزگرایی باشد در بلند مدت پدیده نخست شهري1 یعنی شهري که بواسطه اندازه و عملکردهاي خود به عنوان شهر برتر در یک کشور یا یک منطقه شناخته می شود و اولین بار در اواخر دهه 1930، با واژه Urban Primacy، مطرح گردید ( Robinson, (K; 1983: 7 بر آن مستولی خواهد شد؛ و تمام جریانها و ارتباطات متوجه این شهر خواهد بود. در نتیجه پدیده پدیده کلانسري در نظام شهري پدید آمده و این عامل در جهت تضعیف نواحی پیرامونی عمل خواهد کرد. تضعیف نواحی نواحی پیرامونی مخصوصاً در مناطقی که هم مرز با کشورهاي همجوار میباشند بر مدیریت مناطق مرزي تأصیر گذاشته و امنیت ملی
1 Primate City
٢٧٩
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
کشور را با چالش مواجه میسازد. از این رو یک نظام شهري پویا به عنوان یک زیربناي اساسی در جهت مدیریت مناطق مرزي عمل خواهد کرد.
یافتهها
استراتژي و مدل مدیریت مرزي جمهوري اسلامی ایران
تامین نیازهاي اقتصادي و اجتماعی با امنیت رابطه متقابل دارد؛ امروزه تأثیر متقابل فزاینده توسعه و امنیت مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران قرار گرفته است؛ به گونه اي که مفاهیم »توسعه و امنیت« و »عقب ماندگی و ناامنی« را دو سر یک پیوستار ترسیم می کنند و درجه ناامنی و عقب ماندگی و توسعه و امنیت را توأمان در نظر می گیرند (ربیعی، :1383 .(239 جمهوري اسلامی ایران در طی سالیان اخیر رویکردهاي خاصی به مناطق مرزي داشته است. اما در این مدت مرز ایران و افغانستان، بحرانی ترین مرز کشور بوده و هزینه ها و آسیب هاي فراوانی را به ایران وارد کرده است که 2/5 میلیون آواره و 4
میلیون معتاد (آمار رسمی)1، یکی از ابعاد هزینه هاي آن است. فعالیتهاي جمهوري اسلامی ایران در راستاي کنترل مناطق مرزي و مبارزه با پدیده قاچاق طی سالهاي 57 - 79 به صورت مختصر در جدول (2) نمایش داده شده است.
جدول :(2) هزینه هاي مستقیم پرداختی جهت مبارزه با مواد مخدر طی سال هاي1357 - 79
توضیحات ارزش ریالی ارزش دلاري
ساخت برج دیدبانی، سیم خاردار، حفر کانال، جاده سازي، استقرار نیرو 1215 35
حقوق و دستمزد، پوشاك، محل استقرار 2292 65
استهلاك، از دست دادن خودرو، ادوات نظامی 2153 61
پرداخت به خانواده هاي 3000 شهید و 500 معلول 397 173
مجموع هزینه هاي ناشی از مبارزه فیزیکی 6057 173
هزینه هاي درمانی، بازپروري و نگهداري معتادان و هزینه هاي دستگیري،دادگاه، 3858 110
بازداشت
هزینه هاي پیشگیري و سوء مصرف 1152 33
کل هزینه هاي مستقیم 11067 316
مأخذ: ستاد مبارزه با مواد مخدر، 1380 *هر دلار معادل 3500 ریال در نظر گرفته شده است (واحد ریالی: میلیارد ریال – واحد دلاري: میلیون دلار)
نتایج جدول (3) و سایر موارد نشان میدهد که مرز در انجام وظیفه کنترلی خود بدلیل اقدامات یک طرف و نیز مشکلات ساختاري، توفیق لازم را به دست نیاورده است.
