بخشی از مقاله
چکیده
کشاورزی اغلب به عنوان یک بخش اقتصادی با ریسک و عدم حتمیت بالا شناخته می شود. وجود منابع ریسک و عدم حتمیت های فراوان در بخش کشاورزی، کشاورزان را ناگزیر می سازد تا در شرایط ریسک و محیط متغیر تصمیم سازی نمایند. بررسی منابع گوناگون نشان می دهد که ریسک ها را می توان در سه حوزه ریسک تولید، مالی و نهادی طبقه بندی نمود. برخی از مولفه های ریسک و عدم حتمیت مربوط به فقدان بارندگی، تغییرات قیمت، فقدان نیروی کار در زمان مورد نیاز، عدم دسترسی به ماشین آلات و نهاده های کشاورزی و تغییر در سیاستهای دولت و دیگر فاکتورهای مشابه می باشد.
این فاکتورها علت اصلی نوسانات شدید درآمد در بخش کشاورزی می باشند و اغلب به سطحی از ناکارایی تخصیصی و فنی بهره برداری از منابع منجر می گردد . چنین امری لحاظ کردن ریسک در تصمیمات مزرعه و شناخت استراتژی های مناسب برای مدیریت ریسک تولید توسط زارعین را مورد تاکید قرار می دهد. استراتژی های مدیریت ریسک به عنوان روشهای کاربردی برای حذف و کاهش قسمتی از اثرات فاکتورهایی که در کشاورزی ایجاد ریسک می کنند تعریف شده است؛ کاهش اثرات ریسک برای فعالیتهای زراعی، ضرورت استفاده از استراتژی های مدیریت ریسک را نشان می دهد.
در همین راستا تحقیق حاضر با هدف شناسایی و تحلیل منابع ریسک واستراتژی های مدیریت ریسک تولید گندم در استان خراسان رضوی انجام گرفته است. این مطالعه از نوع پیمایشی با جامعه آماری بالغ بر19536 نفر کشاورز گندم کار استان خراسان رضوی است که در سال زراعی 85 - 84 به کشت و کار گندم آبی اشتغال داشته اند و عملیات زراعی را تحت نظارت ناظرین گندم انجام داده اند. از بین این جامعه، به روش نمونه گیری طبقه ای با انتساب متناسب تعداد 400 نفر انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفتند.
برای جمع آوری اطلاعات میدانی از مصاحبه و ابزار پرسشنامه استفاده شد که پایایی آن از طریق ضریب آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفت. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که مهمترین ریسک های تهدید کننده تولید گندم به ترتیب اولویت شامل ریسک های طبیعی، اقتصادی ونهادی بودند. همچنین مهمترین استراتژی های به کارگرفته شده برای مقابله با آنها به ترتیب اولویت عبارت از استراتژی های تکنولوژیکی، مالی و اجتماعی و مهمترین ابزارهای مدیریت ریسک به ترتیب اولویت شامل بیمه تولید، سلف فروشی و قراردادهای قیمت حداقل بوده اند.
مقدمه
کشاورزی فعالیتی سرشار از مخاطره های گوناگون است. وجود انواع مخاطره های طبیعی وغیر طبیعی در فعالیتهای کشاورزی باعث شده است که تولید کنندگان محصولات کشاورزی با شرایط نامطمئن و آسیب پذیری روبرو باشند و در نتیجه درآمد آنان از محصول با بی ثباتی همراه گردد - ترکمانی، . - 1384 در چنین شرایطی کشاورزان معمولا تمایلی به جذب تکنولوژیهای جدید که عمدتا در بر گیرنده محصول و در آمد بیشتر است ندارند و سعی می کنند با استفاده از روشهای سنتی محصولاتی را تولید کنندکه علی رغم پایین بودن بازده ،توام با اطمینان خاطر بیشتری است.
این مسئله در ارتباط با مهمترین محصول بخش کشاورزی یعنی گندم نیز مصداق دارد. علی رغم اینکه گندم سهم بزرگی از سبد مصرف خانوار را تشکیل می دهد و به عنوان یک کالای استراتژیک نقش مهمی را در استقلال سیاسی و اقتصادی کشور دارد، تولید آن با دامنه وسیعی از ریسکها مواجه است؛ که دستیابی به افزایش تولید و رسیدن به خود کفائی در تولید این محصول را تهدید می نمایند. بهره برداران کشاورزی هر ساله با آسیب های فراوان ناشی از خشکسالی، سرمازدگی و یخبندان، بارانهای بی موقع و سیل آسا، آفات و بیماریها و ... مواجهه می شوند و خسارات جبران ناپذیری بر آنها و خانواده آنها وارد می شود.
علاوه بر حوادث طبیعی گاهی اوقات نداشتن پشتوانه مالی، تغییر پذیری قیمت نهاده ها و عدم دسترسی به موقع وهمچنین همراه شدن پذیرش تکنولوژیهای جدید - ازقبیل واریته های جدید - با ریسک و عدم حتمیت های فراوان مزید بر علت شده و شرایطی را برای کشاورزان ایجاد می کند که نتیجه آن ترس، اضطراب، احساس نا امنی و سرانجام نداشتن کنش مناسب در مواجهه با ریسک است - ترکمانی و عبدالهی عزت آبادی، . - 1380 این امر از ایجاد انگیزه برای طراحی سیستمهای جدید تولید و جاذبه های سرمایه گذاری در بخش کشاورزی جلوگیری می کند.
از این رو توجه به عوامل ریسک ساز، که باعث افت بازدهی محصول در مزارع زارعان و عدم اطمینان بهره برداران برای سرمایه گذاری و ورود فن آوری های نوین به مزرعه است؛ امری حیاتی محسوب می شود. چاره اندیشی و اتخاذ تدابیر مدیریتی مناسب در جهت مقابله با عوامل ریسک ساز که می توانند تولید گندم را تهدید نمایندحقیقتی انکار ناپذیر است. فرآیند تصمیم سازی مدیران مزرعه در اداره و کنترل ریسکها وتبدیل آنها به فرصتها، مهمترین استراتژی در این زمینه است. مدیران مزرعه با شناخت وآگاهی از انواع ریسکها، بکار گیری روشها، ابزارها و سیاستهای مختلف می توانند اثرهای منفی انواع گوناگون مخاطره ها را کاهش دهند.
در ارتباط با اهمیت شناسایی ریسک ها و استراتژیهای مدیریت ریسک مطالعات و تجربیات متعددی وجود دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود. کمبل و کراکاو - 1993 - 1 بیان کرده اند که عناصر اصلی موفقیت مدیریت ریسک را باید درتشخیص منابع ریسک، اندازه گیری منابع ریسک، ارزیابی تاثیر ریسک مورد نظر بر کل واحد تولیدی، ارزیابی توانایی واحد تولیدی در برنامه ریزی برای مدیریت ریسک با استفاده از ابزارهای مدیریت ریسک و انتخاب ابزارهای مناسب و مفید مدیریت ریسک جستجو کرد.
