دانلود مقاله سعادت ازدیدگاه اسلام وقرآن

بخشی از مقاله

سعادت ازديدگاه اسلام وقرآن
اشاره
در شماره پيشين، ادامه سلسله بحث‏هاى اخلاقى حضرت استاد را در زمينه سعادت با عنوان مطلوب فطرى انسان، برخوردارى مؤمنان از نعمت‏هاى ويژه الهى در دنيا و آخرت،سعادتمند واقعى،تفاوت بهره افراد از سعادت، استقامت‏به‏عنوان شرطدست‏يابى‏به سعادت وهماهنگى‏مصلحت‏الهى‏بابهره‏مندى مؤمنان‏ازنعمت‏هاى‏دنيابه‏محضراهل‏معرفت تقديم داشتيم. در اين شماره نيز مواعظ ايشان رادر تبيين وصاياى امام صادق‏عليه‏السلام به عبدالله بن جندب به گوش جان مى‏سپاريم.
«يا ابن جندب، لا تقل فى المذنبين من اهل دعوتكم الا خيرا واستكينوا الى‏الله فى توفيقهم و سلوا التوبة لهم. فكل من قصدنا و تولانا و لم يوال عدونا و قال ما يعلم و سكت عما لا يصلم او اشكل عليه فهو فى الجنة.» (۱)

تحذير از بدگويى نسبت‏به شيعيان
در ادامه روايت، امام صادق‏عليه‏السلام مؤمنان را از بدگويى نسبت‏به شيعيان بر حذر داشته و به ايشان سفارش مى‏كند كه حتى اگر برخى از شيعيان گناهكار باشند، جز سخن خير، چيز ديگرى درباره آن‏ها نگويند، بلكه با خضوع و خشوع و التماس، دعا كنيد كه خداوند به آن‏ها توفيق دهد گناهانشان را ترك و توبه كنند تا مشمول آمرزش حق تعالى قرار گيرند.
اين يك دستور اخلاقى است كه مؤمنان نبايد به محض اين‏كه خطايى از برادران دينى خود مشاهده كردند، با آن‏ها قطع رابطه كنند و ايشان را منحرف، غير قابل هدايت و اهل جهنم بدانند. اگر شيعيان گناهكار هستند ولى اساس ايمان و اعتقادشان درست است، بايد خالصانه - و نه سرسرى - برايشان دعا كنيم كه خداوند توفيق توبه و ترك گناه به آن‏ها عطا فرمايد.

اگرچه اين قسمت از روايت‏يك دستور اخلاقى به شمار مى‏آيد، ولى مبتنى بر يك سلسله مسائل اعتقادى است كه معمولا در اذهان بسيارى از مردم سؤالات و شبهاتى پيرامون آن وجود دارد.
حضرت در ادامه اين روايت مى‏فرمايد: هر كس سراغ ما بيايد و ولايت ما را پذيرفته و ولايت دشمنان ما را نپذيرفته باشد به اين شرط كه هر چه مى‏داند بگويد و از گفتن چيزهايى كه نمى‏داند پرهيز كند و اگر اشكالى در يك زمينه‏اى دارد سكوت نمايد، مشمول شفاعت ما شده و به بهشت مى‏رود.

بر اين اساس، اگر سؤالى از شخصى كه نسبت‏به آن علم ندارد پرسيده مى‏شود بايد سكوت كند و از اظهار نظر خوددارى نمايد. بسيارى از افراد هستند كه وقتى يك مساله‏اى مطرح مى‏شود، بدون اين‏كه درباره آن علم داشته و تحقيق كرده باشند، به انكار آن مى‏پردازند در حالى كه دليل انكار خود را نيز نمى‏دانند. از طرفى ديگر، كسانى كه درباره موضوعى خوب تحقيق كرده‏اند و نسبت‏به آن علم و آگاهى دارند، بايد محكم و استوار روى حرفشان بايستند و از آن دفاع نمايند. بسيارى از مسائل نيز وجود دارد كه باور كردن آن‏ها از جانب كسانى كه ممارست در معارف اهل بيت‏عليهم‏السلام ندارند، مشكل است. اين‏گونه افراد اگر مرتكب گناهى هم شده باشند در صورتى كه در مسائل دينى كه از آن‏ها سؤال مى‏شود با صراحت‏بگويند نمى‏دانم; از كسى كه تحقيق بيش‏ترى در اين زمينه كرده و متخصص‏تر است‏بپرسيد، در قيامت مشمول شفاعت مى‏شوند.

انسان بايد نسبت‏به مؤمنين حسن ظن داشته باشد; بر فرض اگر گناهى هم كرده‏اند، فقط همان كارشان را بد بداند و نسبت‏به خودشان دشمنى نداشته باشد. روايتى هم در اين باره وجود دارد كه مى‏فرمايد: خداوند كسانى را كه مؤمن هستند و ايمانشان را حفظ مى‏كنند دوست دارد; اگر آن‏ها كار بدى بكنند، خداوند همان كار بدشان را دشمن مى‏دارد، اما خودشان را دشمن نمى‏دارد. بر عكس، اگر كسانى از ريشه فاسد بوده و عقايدشان درست نباشد، اگر كار خوبى هم انجام دهند، خداوند كار خوبشان را دوست مى‏دارد اما خودشان را دوست نمى‏دارد.

ما نيز بايد نسبت‏به ديگران اين‏گونه باشيم; اگر كسى مؤمن و اعتقادش صحيح است، بايد دوستش داشته باشيم، اگر گناهى هم مى‏كند، آن گناهش را دشمن بداريم و دعا كنيم خداوند به او توفيق دهد گناهش را ترك كند و آمرزيده شود.
يك مساله اساسى كه منشا خيلى از ابهامات شده، اين است كه برخى گمان مى‏كنند چون ولايت ائمه اطهارعليهم‏السلام را قبول دارند، اگر هر گناهى را انجام دهند، آمرزيده مى‏شوند و از طرف ديگر اگر كسى ولايت ائمه‏عليهم‏السلام را قبول نداشته باشد، هر چند عبادات زيادى انجام دهد، خداوند از او نمى‏گذرد و به جهنم مى‏رود.

بر اين اساس - و با توجه به روايات زيادى كه در اين باره وجود دارد - كسانى تصور مى‏كنند همين كه شيعه هستند و ائمه اثنى عشر را دوست دارند، اگر گناهى نيز مرتكب شوند، مشمول شفاعت ائمه معصومين‏عليهم‏السلام قرار مى‏گيرند. آن‏ها چنين مى‏پندارند كه اگر بر فرض در روضه امام حسين‏عليه‏السلام شركت كنند و خود را شبيه گريه‏كنندگان قرار دهند، با توجه به روايت: «من بكااو ابكااو تباكى للحسين وجبت له الجنة‏»، همه گناهانشان آمرزيده مى‏شود. اگر كسى با اين ديد به روايت نگاه كند، از يك طرف باعث مى‏شود ديگر هيچ ابايى از گناه كردن نداشته باشد; زيرا فكر مى‏كند مثلا سينه‏زدن در يك شب عاشورا و تباكى براى سيدالشهداءعليه‏السلام، جبران همه گناهان او را مى‏كند. از طرفى ديگر چنين فردى نسبت‏به كسانى كه امامت ائمه معصومين‏عليهم‏السلام را قبول ندارند، خيلى بدبين مى‏شود. روايتى هم به اين مضمون داريم كه اگر كسى ولايت اهل بيت‏عليهم‏السلام را قبول نداشته باشد، اگر بين ركن و مقام عبادت كند به طورى كه مثل مشك خشكيده‏اى شود، خداوند او را به جهنم مى‏برد.
صرف نظر از اين‏كه آيا سند روايات صحيح است‏يا خير، بيان چند نكته در اين خصوص ضرورى است:

شرط سعادت از ديدگاه اسلام و قرآن
يك مساله اعتقادى مهم اين است كه آيا ايمان و عمل هر دو شرط سعادت هستند يا ايمان به تنهايى و يا عمل به تنهايى كافى است؟ به عبارت ديگر آيا اصل با ايمان است‏يا با عمل، يا با هر دو؟
پاسخ اجمالى اين سؤال اين است كه بدون شك از نظر قرآن كريم، عمل بدون ايمان ارزشى ندارد; اگر كسى خداوند، روز قيامت، پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله، ائمه معصومين‏عليهم‏السلام را قبول نداشته باشد، هر كار خوبى هم كه انجام دهد، باعث‏سعادت آخرتش نمى‏شود، اصلا مگر مى‏شود كسى كه اعتقادى به روز قيامت ندارد به بهشت‏برود؟ خداوند در قرآن كريم مى‏فرمايد: «و الذين كفروا اعمالهم كسراب بقيعة يحسبه الظلمان ماء حتى اذا جاءه لم يجده شيئا و وجدالله عنده فوفاه حسابه و الله سريع الحساب‏» (نور:۳۹); و آنان كه كافرند، اعمالشان در مثل به سرابى ماند در بيابان هموار بى‏آب كه شخص تشنه آن را آب پندارد و به جانب آن شتابد چون بدانجا رسد هيچ آب نيابد و آن كافر، خدا را حاضر و ناظر اعمال خويش ببيند كه به حساب كارش تمام و كامل برسد - و كيفر كفرش بدهد - و خدا با سرعت‏به حساب تمام خلايق رسيدگى مى‏كند.

مردم معمولا كسانى را كه كارهاى خيلى خوب و بزرگى انجام مى‏دهند مثلا بيمارستان مى‏سازند يا پول‏هاى خيلى كلان خرج مى‏كنند بسيار محترم مى‏شمارند، حال آن‏كه شايد به دليل عدم اعتقاد به روز قيامت و... كارهاى آن‏ها در نظر خداوند ارزشى نداشته باشد. ممكن است‏بعضى بپرسند مگر مى‏شود كسى كه برق را اختراع كرده و امروزه مردم تمام دنيا از اختراع او استفاده مى‏كنند، به بهشت نرود؟ از نظر قرآن اگر همين فردى كه برق را اختراع كرده است، به خداوند عالم معتقد و حقانيت اسلام، پيامبرصلى الله عليه وآله، قرآن و ائمه اثنى عشرعليهم‏السلام نيز برايش ثابت‏شده باشد ولى تمام آن‏ها را از روى عناد انكار كند، به بهشت نمى‏رود.
كسى كه از روى عمد حقيقتى را انكار كند و با اين‏كه مى‏فهمد يا مى‏تواند بفهمد، كوتاهى كند، هر كار خوبى هم كه انجام دهد، موجب سعادت اخرويش نمى‏شود. البته ممكن است‏خداوند در دنيا جزاى كار خوب او را بدهد، اما در رسيدگى به اعمال او در آخرت تاثيرى ندارد.

بنابراين، از نظر اسلام و قرآن، اگر كسى ايمان نداشته باشد; يعنى معارف الهى برايش ثابت‏شده باشد و عمدا آن‏ها را انكار كند، نه تنها به بهشت نمى‏رود، حتى بوى بهشت را هم استشمام نمى‏كند: «لا يجد ريح الجنة‏». عكس اين مطلب نيز ممكن است وجود داشته باشد; يعنى كسى ايمان دارد اما هيچ كار خوبى انجام نمى‏دهد. البته شايد اصلا فرض اين‏كه يك كسى ايمان داشته باشد و هيچ عمل صالحى انجام ندهد، درست نباشد. بالاخره كسى كه ايمان دارد حداقل يك «الله اكبر» مى‏گويد، يك سجده براى خدا مى‏كند، در پيشگاه الهى خضوع دارد و... . معناى ايمان اين است كه شخص، اين‏ها را قبول دارد و اين عقيده در زندگى او اثر خواهد داشت. غير ممكن است كسى به يك مطلبى ايمان داشته باشد ولى هيچ اثرى در زندگى او بر جاى نگذارد. اگر قبول دارد كه «خدا» هست، حتى اگر لال باشد و نتواند «الله اكبر» بگويد، حداقل در دلش يك خضوعى براى خدا انجام مى‏دهد. بنابراين فرض اين‏كه يك كسى ايمان واقعى داشته باشد ولى هيچ عمل صالحى انجام ندهد، اصلا وقوع پيدا نمى‏كند. اما فرض كنيد نوجوانى در ابتداى رسيدن به سن تكليف، خدا را بشناسد و ايمان بياورد ولى به محض ايمان آوردن، از دنيا برود و فرصت نكند عمل صالحى انجام دهد. چنين فردى، آيا به بهشت مى‏رود يا جهنم؟

ايمان مى‏تواند منشا سعادت باشد به شرط آن‏كه فرض صحيحى داشته باشد. ادعاى كسانى كه مى‏گويند ايمان داريم اما در تمام عمرشان نه تنها يك كار خير انجام نمى‏دهند بلكه مرتكب جنايات فراوانى نيز مى‏شوند، منطبق با واقعيت نيست و دروغ مى‏گويند. ايمان واقعى با ترك همه اعمال صالح امكان ندارد، مگر اين‏كه كسى فرصت انجام چنين اعمالى را نداشته باشد. اصل اين‏كه ايمان مى‏تواند منشا سعادت بشود، فى نفسه صحيح است اما لازمه ايمان، عمل صالح است‏به شرط اين‏كه شرايط آن فراهم باشد و شخص فرصت داشته باشد تا عمل صالحى انجام دهد.

اگر لازمه ايمان، عمل صالح است و انسان مؤمن هيچ‏گناهى نمى‏كند، پس چرا مؤمنان فراوانى هستند كه مرتكب گناه مى‏شوند؟ در پاسخ به اين سؤال بايد بگوييم كه آن‏ها مؤمن هستند اما ايمانشان ضعيف است; يعنى وقتى شهوت و غضب بر آن‏ها غالب مى‏شود، لازمه ايمان را فراموش مى‏كنند و مرتكب گناه مى‏شوند. با توجه به رواياتى كه در اين زمينه وجود دارد، روح ايمان از فرد مؤمن هنگام انجام گناه، جدا مى‏شود و در آن لحظه مؤمن نيست - اما كافر هم نمى‏شود - و وقتى شهوت و يا غضبش فروكش كرد، دوباره روح ايمان برمى‏گردد. انسان مؤمنى كه فى‏الجمله عمل صالحى هم انجام داده است، ولى به دليل غلبه شهوت غضب، مرتكب گناه مى‏شود، اگر انجام همان يك گناه، موجب شود كه به طور كلى معتقدات و لوازم ايمان را فراموش كند و هر روز بر گناهانش - آن هم گناهان كبيره - افزوده شود، چنين فردى در معرض كفر قرار دارد: «ثم كان عاقبة الذين اسائواالسواى ان كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزءون‏» (روم: ۱۰); آخر سرانجام كار آنان كه به آن اعمال زشت و كردار بد پرداختند اين شد كه كافر شده و آيات خدا را تكذيب و تمسخر كردند. طبيعى است دلى كه اين‏قدر به گناه آلوده شده است، ديگر لياقت ايمان ندارد; ايمان چنين فردى كم كم ضعيف مى‏شود و بعد به طور كلى از بين مى‏رود و ديگر برنمى‏گردد.

البته انسانى كه ايمان صحيحى دارد و كار خير هم انجام مى‏دهد، باز هم بايد خطر را هميشه جلوى چشم خود ببيند; زيرا اگر خداى ناكرده به دليل حب شهوت و شهرت و مقام، حرص در دنيا، حسد و... به گناه آلوده شود، ممكن است در معرض كفر قرار گيرد. بنابراين ايمان بايد بقا داشته باشد تا موجب سعادت گردد. البته هر ايمانى هم موجب سعادت ابدى نمى‏شود. اگر انسانى تا روز آخر عمر با ايمان باشد، اما در لحظه مرگ فاقد ايمان شود، مثل اين است كه از اول كافر بوده است. عكس اين مطلب نيز صادق است; يعنى اگر كسى فقط لحظه آخر عمر ايمان بياورد، گناهان گذشته او آمرزيده مى‏شود.

يك فرض ديگر اين است كه سرنوشت اخروى انسان مؤمنى كه عمل صالحى انجام داده ولى از طرف ديگر مرتكب گناهان زيادى نيز شده است و قبل از مرگ موفق به توبه نمى‏شود، چيست؟ چنين فردى آيا به بهشت مى‏رود يا به جهنم؟
انسان اگر قبل از مرگ موفق به توبه - آن هم توبه نصوح و واقعى - شود، همه گناهانش آمرزيده مى‏شود. ممكن است كسانى بگويند بيان اين‏گونه مطالب موجب تجرى بيش‏تر گناه‏كاران مى‏شود; اما ما مى‏گوييم چه كسى مى‏تواند مطمئن باشد كه موفق به توبه نصوح مى‏شود؟ اگر موفق به توبه شد، خداوند ضمانت كرده گناهان او را بيامرزد: «الا من تاب و آمن و عمل عملا صالحا فاولئك يبدل‏الله سيئاتهم حسنات وكان‏الله غفورارحيما»(فرقان:۷۰); مگر آن كسانى كه از گناه توبه كنند و با ايمان به خدا عمل صالح به جاى آرند پس خدا گناهان آن‏ها را بدل به ثواب گرداند كه خداوند در حق بندگان بسيار آمرزنده و مهربان است.

انسانى كه در مدت عمر خود كباير را ترك كرده و تنها مرتكب صغايرى شده كه به حد كبيره نرسيده است، اگر در لحظات آخر موفق به توبه نشود، خداوند او را مى‏آمرزد: «ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفر عنكم سيئاتكم و ندخلكم مدخلا كريما» (نساء: ۳۱); چنانچه از گناهان بزرگى كه شما را از آن نهى كرده‏اند دورى گزينيد - يعنى گناهان كبيره - ما از گناهان ديگر شما درگذريم و شما را - در دو عالم - به مقامى بلند و نيكو برسانيم.
البته اين در صورتى است كه سيئات و صغاير چنين فردى به حد كبيره نرسيده باشد; زيرا اصرار بر صغاير، خود گناهى است كبيره. آيا فردى را كه قبل از مرگ موفق نشده است كه از گناه كبيره‏اش توبه كند به بهشت مى‏برند يا به جهنم؟
بر اساس رواياتى كه در اين زمينه داريم، ملك الموت جان اين‏گونه افراد را سخت مى‏گيرد. اگر با همان سخت گرفتن جانشان، حسابشان پاك شد، به بهشت مى‏روند وگرنه ممكن است مدتى در عالم برزخ معذب بوده و فى الجمله عقاب‏هايى داشته باشند. حالا شب اول قبر و در عالم برزخ چه معامله‏اى با آن‏ها مى‏كنند، خدا مى‏داند. ممكن است‏حتى در محشر، ناراحتى‏ها و گرفتارى‏ها و گرسنگى‏ها و تشنگى‏هايى داشته باشند. اگر با اين عقاب‏ها، حسابشان پاك شد، مشمول آمرزش مى‏شوند و به شفاعت پيغمبرصلى الله عليه وآله و ائمه معصومين‏عليهم‏السلام به بهشت مى‏روند. البته شرط رفتن به بهشت، اين است كه اصل ايمانشان لطمه نخورده باشد و تا لحظه مرگ آن را حفظ كرده باشند.

خوارج معتقد بودند اگر كسى مرتكب گناه كبيره - آن هم كبيره‏اى كه خود آن‏ها كبيره مى‏دانستند - شود، كافر است. بر اين اساس بود كه حضرت على‏عليه‏السلام را كافر مى‏دانستند; زيرا پذيرفتن حكميت از سوى آن حضرت را يك گناه كبيره مى‏پنداشتند.
آن‏ها به دليل همان عقايد انحرافى كه داشتند شيعيان را سر مى‏بريدند و به زن‏هايشان تجاوز مى‏كردند. آرى، همان‏هايى كه قائم الليل و صائم النهار و حافظ قرآن بودند، چنين عقيده فاسدى داشتند. اين قول خوارج كه هر كبيره‏اى موجب كفر مى‏شود، غلط است. البته اگر كسى گناه كبيره‏اى انجام دهد و موفق به توبه هم نشود، گرفتار عذاب الهى مى‏گردد اما كافر نمى‏شود، بلكه اگر ايمانش محفوظ مانده باشد، هر چند مرتكب كبيره‏اى هم شده باشد، بعد از تحمل عذاب، نهايتا وارد بهشت مى‏شود. بنابراين براى رفتن به بهشت، ايمان شرط اساسى است; بدون ايمان كسى به بهشت نمى‏رود.

اركان ايمان
يك مساله مهم اين است كه ايمان داراى چند ركن است؟ در يك جمله مى‏توان گفت: پذيرفتن آنچه را كه پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرموده‏اند، از اركان ايمان است. البته پيامبرصلى الله عليه وآله موارد بسيارى را بيان فرمودند كه از مهم‏ترين آن‏ها همان اصول دين يعنى: توحيد و نبوت و معاد است. اما بقيه آن‏ها چيست؟ آيا اگر كسى علم دارد به اين كه پيغمبرصلى الله عليه وآله از طرف خدا، حضرت على‏عليه‏السلام را به خلافت منصوب كرده است - مثلا در غدير حضور داشته و يا در طول زندگى پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله اين مطلب را از آن حضرت شنيده است - اما از روى حسد، كينه، بغض و انتقام‏جويى، به انكار آن پرداخته و ولايت امرالمؤمنين‏عليه‏السلام را نپذيرد، با ايمان است؟

كسى با ايمان است كه همه آنچه را پيامبرصلى الله عليه وآله از طرف خدا آورده است، قبول داشته باشد. پس اگر كسى از روى عناد، ولايت اهل بيت‏عليهم‏السلام را انكار كند و مثلا بگويد چون على‏عليه‏السلام پدرم را در جنگ بدر كشته است، زير بار ولايت او نمى‏روم و يا از روى حسد، به انكار آن بپردازد، قطعا جهنمى است: «ام يحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله فقد آتينا آل ابراهيم الكتاب و الحكمة و آتيناهم ملكا عظيما» (نساء: ۵۴); آيا حسد مى‏ورزند با مردم به جهت آن‏كه آن‏ها را خدا از فضل خود برخوردار نمودكه البته مابرآل ابراهيم- حضرت محمدصلى الله عليه وآله - كتاب و حكمت فرستاديم و به آن‏ها ملك و سلطنتى بزرگ عطا كرديم.
اين‏كه فقها مى‏فرمايند اگر كسى ضروريات دين را انكار كند، در واقع رسالت پيامبرصلى الله عليه وآله را انكار كرده است، به همين مساله بر مى‏گردد. البته اين مساله اختصاص به اعتقاد به امامت و يا حتى ضروريات ندارد، بلكه اگر حتى چيزى از ضروريات نباشد، اما پيامبرصلى الله عليه وآله آن را گفته باشد، و كسى از روى عناد آن را انكار كند، در واقع رسالت پيامبر را انكار كرده است.