بخشی از مقاله
چکیده
امروزه یک نگرانی فزایندهای در مورد تهدید محیط زیست در سراسر جهان وجود دارد. گرم شدن کره زمین، کاهش آب شیرین، کاهش تنوع زیستی، سوراخ شدن لایه ازن ، همگی آنها مواردی از چنین تهدید ها به شمار می روند . بسیاری از محققان شروع به بررسی علل فلسفی نهفته در نگرش انسان نسبت به محیط، کرده اند که بخشی از این جستجو شامل یک نگرش فلسفی اسلامی آمیخته با آموزه های قرآنی واحادیث اسلامی است.. حفاظت محیط زیست از جنبه های مهم اسلام بشمار می رود.
چنانکه قرآن کریم در آموزه های خود ضمن یادآوری این مطلب، بر مصونیت طبیعت و تعادل زیست محیطی از هر گونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است و بر این اساس، تعدی به طبیعت را فساد در زمین دانسته که عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی را در پی خواهد داشت.حفاظت از محیط زیست از ضرورات اعتقادات اسلامی بوده که نگهداری، حفاظت وامنیت آن بر عهده انسان گذاشته شده است. در این مقاله تلاش برای معرفی برخی از دیدگاه های اسلامی در حفاظت محیط زیست در پرتو آیات قرآن و روایات اسلامی - احادیث - انجام گرفته شده است.
مقدمه
امروزه محققین در دنیا تمهیدات جدیدی را در خصوص حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی به جهانیان ارائه میکنند.رشد فزاینده صنایع وزندگی های مدرن امروزی ، بشر را به نوعی در مقابل طبیعت قرار داده است. در هیچ دورهای از تاریخ به اندازه عصر حاضر با تخریب من ابع طبیعی و طبیعت روبرو نبودهایم . - 1 - بحران جمعیت، مصرفگرایی بشر را به بهره کشی بیش از حد و بهرهبرداری بیرویه از طبیعت سوق داده است. تخریب این منابع به حدی است که حیات بشر و بسیاری از جانداران کره خاکی را در معرض نابودی قرار داده است.
در این میان لزوم ارائه یک دیدگاه نو در خصوص بقای پایدار، طبیعی و بازگشت نگاه احترام آمیز ضروری می باشد. بررسی دیدگاه و مکاتب مادی و معنوی به طبیعت یکی از راههایی است که میتوان بشر را به آشتی با طبیعت سوق داد. در بین ادیان مختلف ، اسلام به عنوان برترین دین الهی، ارزش و جایگاه ویژهای برای طبیعت قائل شده است. همچنین در این میان و به طور اخص، قرآن کریم از دیدگاه های متفاوتی به طبیعت و منابع طبیعی پرداخته است.آگاهی از این دیدگاه هاکه به عنوان یک وظیفه دینی و شرعی نیز برای تمام مسلمانان ارزش اجرایی پیدا میکند، باعث میشود تا مسلمانان اهمیت و ارزش محیط زیست را بهتر درک کرده و در حفاظت آن اتهمام جدی مبذول نمایند.
نگرش اسلام به حیوانات و گیاهان:
اسلام به دو روش به این مخلوقات - جانوران و گیاهان - ، می نگرد. صرفا به عنوان موجودات زنده که خداوند را ستایش نموده و قدرت و حکت او را شهادت می دهند.به عنوان مخلوقاتی که تحت خدمت انسان و سایر مخلوقات قرار دارند و نقش هایی حیاتی را در توسعه این جهان به عهده دارند. بنابراین اسلام ، تعهدات خاصی را نسبت به این مخلوقات به انسانها محول میدارد. به این دلیل که انسانها در روز قیامت در رابطه با چگونگی رفتار با این مخلوقات، پاسخگو خواهند بود . - 1 -
حتی زمانی که از حضرت محمد - ص - پرسیده شد: آیا برای خوش رفتاری با این حیوانات پاداشی در نظر گرفته می شود؟ فرمودند:» برای خوش رفتاری با هر موجود زنده ای پاداشی در نظر گرفته می شود.« در حدیث دیگری حضرت محمد - ص - می فرماید: اگر هر کس بی هیچ دلیلی گنجشکی با حتی مخلوقی پست تر از آن را بکشد، آن موجود زنده در روز رستاخیر به خداوند شکایت خواهد برد و خواهد گفت: » او مرا بی هیچ دلیلی کشت.1 - «و - 2 در رابطه با گیاهان نیز حضرت محمد - ص - در حدیث می فرماید: » اگر هر مسلمانی، درختی بکارد یا در مزرعه ای بذر بپاشد و انسانی، پرنده ای با جانوری از آن بخورد، این کار او به عنوان صدقه از سوی او شمرده می شود.
« حتی اگر روز رستاخیر نزدیک به نظر می رسید، از انسانها انتظار می رود رفتار خوب خود را ادامه دهند. پیامبر می فرماید: » اگر روز رستاخیر بر هر یک از شما حادثه شود در حالیکه نهالی در دست دارد. بگذارید آن نهال را بکارد. در این حدیث، اصول اخلاقیات زیست محیطی اسلامی را به طور خلصه بیان شده است - 1و2و - 3 نگرش اسلام در خصوص منابع طبیعی: با استناد به اسلام، خداوند همگی منابع طبیعی را که همگی انسان ها به آن نیاز دارند در اختیار او قرار داده است تا انسان به اهداف خود مانند تأمل و عبادت، استفاده پایدار و لذت بردن و قدردانی از زیبایی را جدای از تأمین نیازهای زیستی اصلی خود نایل گردد.
خداوند، معاش همگی انسان ها و همگی موجودات زنده را مقدر داشته است. بنابراین بهره برداری از این منابع شامل آب، زمین، جنگل ها، مواد معدنی و غیره ، حق همگی انسان ها و موجودات است. انسان نباید این حق را محدود به یک نسل از همگی نسل های دیگر تلقی نماید. این امر در قرآن تأیید گردیده است.و مال ارث - دیگران - را با حرص می خورید - سوره فجر ،آیه . - 19 بنابراین انسان نباید از منابع طبیعی سوء استفاده و استفاده نادرست نماید و یا آنها را تحریف نماید. زیرا هر نسل از این حق برخوردار است که از آنها بهره مند گردد. اما محقق نیست که آنها را در مفهوم مطلق، تملک نماید.
اسلام با شرارت و فساد در همگی اشکال آن مخالف است. هر گونه عمل شرارت باری خواه در رابطه با انسان ها یا موجودات زنده یا حتی موجودات غیر زنده محکوم است - - 4 چنانکه گفته شده است. » زمین می تواند نیاز هر فردی را تأمین نماید اما برای حرص و طمع یک انسان کافی نیست . - 5 - قرآن می گوید: » هرگز در زمین پس از آنکه کار آن به امر حق نظم و صلاح یافت به فساد و تبه کاری برنخیزد و خدا را هم از راه ترس هم از روی امید بخوانید که البته رحمت او به نیکوکارات نردیک است. - سوره اعراف آیه . - 56
اگرچه طبق نگرش اسلام به محیط زیست، منابع حیات و منابع طبیعی، تا حدی مبتنی بر ممنوعیت سوء استفاده از منابع است، اما در عین حال بر سازندگی و توسعه پایدار نیز قرار دارد. این یکپارچگی توسعه و حفاظت منابع طبیعی در عقیده آوردن حیات به زمین و شکوفایی آن از طریق کشاورزی، تمدن و سازندگی ظهور می یابد - - 1 بنابراین، حق بهره برداری و تحت کنترل قرار دادن ممنابع طبیعی ضروری، شامل تعهد انسان به حفاظت کمی و کیفی آن است - - 3
تعالیم اسلامی در محیط زیست: تعالیم مهم اسلامی در رابطه با طبیعت و محیط زیست، از تعالیمی پیروی می کند که با شناخت اسلامی بشریت سروکار دارد. بنابراین اصول اخلاقیات بوم شناختی که در زیر مورد بحث قرار گرفته اند، مفاهیم مشهوری در ارتباط با جهان بینی اسلامی پیرامون طبیعت، مفهوم و ارزش حیات به ویژه رابطه اسنان به خالق و تعامل آن با سایر انسان ها، جهان و مخلوقات آن است. اصل وحدت - توحید - :بحث و بررسی اخلاقیات در اسلام ضرورتاً باید با تفسیر مفهوم توحید آغاز گردید که بیانگر وحدانیت و یگانگی خداوند است. اذعان بر اینکه یک خالق مطلق و برتر جهان و هر آنچه که در آن هست، وجود دارد. به عنوان یک قاعده اخلاقی، توحید دستور به پذیرش خداوند به عنوان تنها منشاء همگی ارزش ها می دهد.
به این ترتیب توحید، سرچشمه ای برای تفکر و عمل انسان است. توحید فراگستر است و در هر بعدی از تلاش های ما نفوذ می کند.اصل هدایت گر مذهب و اخلاقیات، سیاست و رفتار اجتماعی، فلسفه و علوم بوده و در مرکز کنجکاوی فرد مسلمان در رابطه با طبیعت قرار دارد 3 - و6و. - 7 طبق نظر لوبیس Lubis - ، - توحید بیان بنیادی وحدت خالص است که همه چیز به دنبال آن حاصل می گردد . - 8 - توحید شهادت به به وحدت کل خلقت و به هم پیوستگی ترتیب طبیعی است که بشریت بخش ذاتی آن تلقی می گردد. آیات بسیاری در قرآن، این واقعیت را تأیید می کنند.
خداوند در قرآن می گوید: و هر آنچه در آسمان و زمین است از آن اوست و همه مطیع فرمان اویند و خلقت از او سر چشمه می گیرد - سوره روم آیه . - 25 در آیه دیگری خداوند می فرماید: هر آنچه در آسمان ها و زمین است ملک خدا است و او به همه چیز احاطه و آگاهی دارد - سوره نسا آیه - 125 کل خلقت که ساخته دست یک سازنده است. در الگوی مشخصی عمل می کند. آیه دیگری در قرآن به آسمان ها و زمین به عنوان توسعه ملک خداوند اشاره دارد و در نتیجه این عقیده را ایجاد می کند که خلقت به گونه ای طراحی شده است که به عنوان یک کل عمل نماید. هر یک از بخش های مکمل آن شامل انسان، نقش خود حفاظت گری را ایفاء می کند و در این مسیر، از سایر بخش ها پشنیبانی می کند.
• هر چه در آسمان ها و زمین و بین آنها یا زیر کره خاک موجود است همه مُلک اوست. - سوره طه آیه . - 6 بنابراین، توحید نقطه مبداء یک دکترین الهی بوم شناسی است. هر آنچه که دیده شده یا دیده نشده است. نشانه - آیات - خداست همانگونه که پیشتر نیز بحث گردید و شاهدی بر وجود خدا است. به علاوه، خالد می گوید توحید، اساس رویکرد کل نگر در اسلام است زیرا به هم پیوستگی ترتیب طبیعی، خلقت خداوند واحد را تائید می کند.
همچنین توحید نشان می دهد که شناخت ابعاد متافیزیکی خلقت دارای نشانه های بازرسی از این مسئله است که منش اخلاقی انسان ها به گونه ای مقرر گردیده است که به لحاظ اخلاقی در اطاعت از خداوند و در اجرای فرامین او عمل نمایند. بنابراین مفاهیم خلیفه و امانت ظهور می یابند که هدف و ماهیت منش انسان بر روی زمین را مشخص می سازند . - 7 - اصل امانت داری - خلیفه - : این اصل با جانشینی یا خلیفه بودن انسان بر روی زمین مرتبط است. جهان بینی اسلامی به این گونه است که خداوند بشر را خلق نموده است و جایگاه مباشر یا امانت دار بر روی زمین را که به وی اعطاء نموده است. واژه خلیفه از ریشه فعلی خَلفَ به معنی جانشین شدن، به دنبال آمدن، وارث شدن گرفته می شود. این مطئله در آیات زیر تائید می گردد - 8،7، - 2
به یاد آر آنگاه که پروردگار تو به ملائکه فرمود من در زمین خلیفه بر گمارم. - سوره بقره آیه . - 30 در آیه دیگری خداوند می فرماید: و او خدائیست که شما را بر روی زمین خلیفه قرار داد. - سوره انعام آیه . - 167 واژه خلفه نیز به عنوان مباشر، نماینده، نائب، ولی و جانشین ترجمه شده است. جانشین ، هر بعدی از زندگی را در برمیگیرد و اساساً اعمال حاکمیت منصفانه بشریت بر موجوداتی که تحت نظارت او قرار دارند. شامل طبیعت را بررسی می کند.
بنابراین ، یک خلیفه، امانتی را دریافت می کند و باید آن امانت را متوازن با خواسته های اهداء کننده آن یعنی خداوند نگه دارد و انسان ها را خلیفه سازد نه صاحب و مالک زمین در مفهوم دیکتاتوری آن . این اصل آنگونه که توسط پژوهشگران زیست محیطی مسلمان بحث گردیده است، مردان و زنان را به عنوان امانتدار ترسیم می کند که موهبت هایی را دریافت نموده اند که باید در محدوده های خاص خود از آن بهره مند گردند . - 9 - در مفهوم خلیفه ، عبارت مرتبط امانت یا ودیعه وجود دارد .خداوند این امانت را به آسمان ها، به زمین ، به کوه ها و به سایر مخلوقات اعطاء می کند اما همگی آنها از پذیرش آن سرباز می زنند تنها انسان است که خطر پذیرش آن را به عهده می گیرد. همانطور که خداوند در قرآن می فرماید :
-همانا ما بر آسمانها و زمین و کوه های عالم، عرض امانت کردیم ، همه از تحمل آن امتناع ورزیده و اندیشه کردند تا انسان آن را بپذیرفت، و انسان هم بسیار ستمکارو نادان بود . - سوره احزاب خداوند امانت را به انسان عرضه نمود و او مسئولیت آن را پذیرفت . انسان امانت ، توانایی انتخاب و آزادی اراده نسبی را انتخاب نمود و در نتیجه به توانایی زندگی خیر یا شر را به دست آورد. انسان به عنوان خلیفه بر روی زمین باید امانتی را که از سوی خداوند بر عهده او نهاده شده است از طریق عملکرد منصفانه مطابق با قوانین خداوند انجام دهد و یا اینکه در برابر آن امانت ، ناحق عمل نماید و در برابر زمین و خلقت خداوند، در ستمگری و ظلم دائمی باشد . - 8 - او خدائیست که شما را جانشین گذشتگان بر روی زمین ساخت و رتبه ی بعضی را بالاتر از بعضی دیگر قرار داد تا شما ار از طریق آنچه به شما اعطاء نموده است بیازماید. ما شما را خلیفه آنان بر روی زمین ساختیم و برآنچه که انجام می دهید آگاهیم. - سوره انعام آیه - 156
