بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با گذر از عصر اطلاعات به عصر مفهومی،شاهد تغییر نگرش مردم، به عنوان مهم ترین موضوع طراحی معماري و شهرسازي،به سوي معنویات دینی میباشیم. نحوه شکلگیري اصول طراحی شهر اسلامی به ارزشها و اعتقادات فرهنگی اسلامی و ماهیت احکام اسلامی آن بازمیگردد. دین اسلام بیش از ایمان معنوي به شیوه زندگی و پاسخ به جنبههاي گوناگون آن میپردازد و شهراسلامی نیز با در نظرگرفتن سه رکن اساسی انسان - وجه فکري و عقیدتی - ، رفتار - وجه عملی و اخلاقی - ، کالبد - وجه عینی و فضایی - پاسخگوي این نگاه دینی است. نگارندگان با درك این مهم اقدام به تعریف پارادایمی نوین،کاربردي و مطابق خواسته هاي معاصر از این شهرسازي اصیل کرده اند. ابتدا گرایشها و ایدههاي مرتبط با تحول شهراسلامی در چارچوب چهاررویکرد و انگیزه عمده سیاسی، اجتماعی، فلسفی و رویکرد تکمیلی اجتماعی – مکانی به عنوان عوامل تاثیرگذاردرشکلگیري مبانی شهر اسلامی پرداخته و سپس رویکرد زیست - فرهنگی به عنوان رویکرد نوین شکلگیري شهر اسلامی متناسب با نیازهاي اجتماعی و تکیه بر تعریف مجدد اجتماع،قابلیتها و نیازشهروندان به فضاي جمعی ارائه شدهاست.روش تحقیق در این مقاله تحلیلی-توصیفی و از سمت و سوي کیفی برخوردار است. روش جمعاوري اطلاعات آن از طریق میدانی - به شیوه مصاحبه شفاهی - و اسنادي - به شیوه مطالعات کتابخانهاي - بوده ورویکرد زیست- فرهنگی با شاخصهاي واگذاري امور به مردم، توجه به سازماندهی جامعه،وحدت شهر حول توحید،احترام به بستر طبیعت و ابعاد اجتماعی، باز زندهسازي فضا متناسب با عصر مفهومی و عصر ارتباطات و بازتعریف جبههي اجتماع متناسب با پاسخ به جنگ نرم از نگاه اسلامی و کارکردهاي آن به عنوان رویکرد نوین شهراسلامی و پیشنهاد طراحی محله با مرکزیت مسجد با سه رویکرد اقتصادي، فرهنگی و آموزشی وتعریف تعاملات اجتماعی حول این سه رویکرد، به مرکزیت مسجد از دستاوردهاي آن میباشد.
واژههاي کلیدي: شهراسلامی، امت اسلامی، رویکرد زیست- فرهنگی، مبانی شکلگیري.
1 مقدمه
شهراسلامی مانند هرموضوع دیگري مبانی، ارکان، الگو و صفات خاص خود را متناسب با فرهنگ و تمدن پذیرنده آن داراست. مبانی شکل دهنده شهر اسلامی همان مبانی اسلام - مبانی جهان بینی توحیدي - هستند و از روي طرح و الگوي آرمانی جهان بینی اسلامی نشات گرفته اند و مانند هر پدیده اي از اجزاء و ارکانی برخوردار میباشند - نقی زاده،. - 3 :1389 ارکان شهر اسلامی فقط کالبد نیست بلکه دو مقولهي مهم دیگر نیز در تعریف شهر اسلامی ایفاي نقش میکنند. اصلیترین این عناصر، انسان - یا مومن - است که البته مهمترین مقوله مربوط به او نیز وجه فکري یا به عبارتی ایمانی اوست که اهل ایمان یک شهر مهمترین عامل شکلدهنده وتعریفکننده شهراسلامی است. عنصر بعدي قوانین حاکم بر شهر و برهمهي روابطی است که بین انسانها - اعم از مدیرشهر و اهل شهر - و طبیعت و آثار انسانی حاکم است - همان:. - 7 علاوه برآن عوامل موثري درشکلگیري کالبد و فیزیک شهرسنتی اسلامی و همچنین ساختار آنها تاثیرگذاربوده است.که ازجملهي آنها میتوان به عوامل طببعی - اقلیم،نظام ناهمواري،موادومصالح و.... -
و عوامل مصنوعی - شامل عوامل موثر در فیزیک و صورت شهر،تکنیکهاي ساخت و سازابنیه و شهرها و قواعدواسلوب منشعب از شریعت و فقه اسلامی اشاره کرد - دانش،. - 4 :1389 حاصل نگرشهاي متفاوت از مبانی، ارکان و عوامل موثر در شکلگیري شهر اسلامی رویکردهاي متفاوتی به وجود آورده است و مفهوم الگوي شهر اسلامی را رقم زده است. زیرا تداوم سیرتاریخی و اصیل اولیه و تبلور مجدد مفاهیمی همانند مفهوم شهر اسلامی میباشد. در این میان چهار رویکرد سیاسی، رویکرد اجتماعی، رویکرد الهامهاي فلسفی و رویکرد اجتماعی- مکانی قابل بررسی میباشد.هرکدام از این رویکردها تنها بخشی از عوامل و مبانی شکلگیري شهراسلامی را دربرمیگیرد که عامل اجتماعی- مکانی به علت تاثیر همزمان عوامل طبیعی و مصنوعی جامعتر و کاملتر است - علیزاده و حبیبی،. - 72 :1390
یافتن الگوي مناسب براي شکلگیري شهر اسلامی متناسب با فرهنگ و نیازسرزمینهاي مسلماننشین همواره مطرح بوده است زیرا بسیاري از بحرانها و ناهماهنگیها در ساختار شهر اسلامی در پی گسست فرهنگی و تزریق مولفههاي غیر بومی به پیکره فرهنگی جوامع در دههي اخیر به وجود آمده است و تاثیر گستردهاي در روابط اجتماعی و فضاهاي اخلاقی جامعه گذاشته است. عمده محیطهاي متجدد جهان اسلام گرفتار بحران هستند، بحرانی که مستقیمترین وجه ممکن در زشتی آنها منعکس است. این وضع، با صفا و زیبایی شهر اسلامی در تقابل کامل قرار دارد. معماري اسلامی تحت الشعاع تتودهي درهمی از سبکهاي غالبا زشت،نفرت انگیز، خشک و بی روح به بهانه جهانشمولی و کاربردي بودن مدلهاي بیگانه قرار گرفته است - نصر،:1386 . - 372 با ظهور بحرانهاي پیاپی اجتماعی و اقتصادي در جوامع غربی بار دیگر معنویات واقعی و روح مطلقهي خدا دوستی بشر بیدار گشته و توجه وي را به سمت معنویات واقعی جلب کرده است."ما از اقتصاد و جامعه اي که بر مبناي قابلیت هاي منطقی، خطی و شبه کامپیوتري عصر اطلاعاتی1 بنا شده به جامعه اي گذار میکنیم که برمبناي قابلیتهاي خلاقانه، همدلی با یکدیگر، سازندهي تصاویر واضح از آیندهي پر امید جایگزین می-شود،جامعه اي که عصر مفهومی2 نامیده میشود" - پینک،. - 18 :2010
شهرسازي اسلامی به عنوان تجلی اسلام و مکان تعلیمات اسلامی همواره به ارزشها و اعتقادات فرهنگی اسلام که ریشه در ماهیت احکام اسلامی داشته است توجه کرده و همواره در جهت کارایی و پاسخگویی بیشتر به نیازهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جامعه گام برداشته است. به طوري که جنبههاي گوناگون زندگی مسلمانان از جمله ساخت سکونتگاهها را نیز تحت تاثیر قرارداده است - علیزاده و حبیبی، - 71 :1390 و تعریف جامعی از اجتماع و جامعه ارائه کرده است. توجه دوباره به باز تعریف جامعه و جبههي اجتماع میتواند از عوامل مهم و تاثیر گذار حل بحرانهاي پیشروي بشر و یافتن پاسخ مناسب براي الگوي نوین شهر اسلامی در عصر مفهومی باشد.
در این مقاله نگارندگان با بررسی تطبیقی بین رویکردهاي مرتبط با مفهوم شهراسلامی و مشکلات معماري معاصر ،پیشنهاد خود را براي رویکرد زیست-فرهنگی ارایه میدهند.رویکردي ملهم ازمعماري و شهرسازي اسلامی و منبعث از اندیشه هاي اسلامی خصوصا بخشهاي مربوط به جامعهي اسلامی، مردم شناسی و حقوق مسلمین نسبت به یکدیگر و جامعه. اهمیت موضوع تحقیق در بروز فشارهاي عصبی در جوامع معاصر و نیاز به خلق فضاي عبادي براي آرامش بیشتر مومنین می باشد. همچنین تولید زبانی براي خوانش معماري و شهرسازي اسلامی حقیقی، از دیگر موارد موکد بر انجام این تحقیق میباشد. تحقیق در این مقاله تحلیلی- توصیفی و از سمت و سوي کیفی برخوردار است و از آنجا که هدف اصلی آن انجام حرکتی مطالعاتی بینابین معماري اسلامی و جامعه شناسی میباشد،رویکردي اجتماعی پیش رو دارد. "از جمله روش هاي تحقیق در علوم اجتماعی با سمت و سوي کیفی،نظریهي برخاسته از دادهها می-باشد.
در این روش محققان در تلاش براي خلق نظریهاي جدید و کاربردي پس از انجام مطالعات اولیه و جمع-آوري اطلاعات اقدام به تهیه پرسشنامه براي طرح مبانی نظري اجتماع شناسی میکنند و مستقیما پا به میدان تحقیق گذاشته و با جمع آوري پرسشنامه یا انجام مصاحبههاي شفاهی،تحلیل اطلاعات و جمعبندي،آسیب اصلی اجتماع را استخراج میکنند." - کرسول، - 86 :1391 نگارندگان سپس مبانی دین اسلام را براي رفع آسیب،مورد مطالعه قرار داده و با انجام مطالعه تطبیقی از روش طراحی معماران اسلامی اقدام به ارایه راهکار نظري کرده اند."ممکن است در مراحل بعد،در گذر زمان، نظریه تکامل یافته و یا شاخه هاي جدیدتر،کاربردي و یا مفهومی تر از آن نیز معرفی گردند." - همان: - 86در خاتمه نگارندگان اقدام به ارائه راهکار هاي مفهومی و کاربردي براي طراحی معماري یک مسجد معاصر نموده اند.
-2 رویکرد سیاسی
دراین دیدگاه شهر با داشتن نواحی مسکونی متمایز بر اساس عوامل نژادي، قومی و مذهبی، در اطراف مسجد جامع و بازار و تعدادي حمام عمومی همجوار آن، چیدمان یافته است. در این ساختار الگوي خیابانهاي نامنظم تارعنکبوتی بر روابط فضایی شهر تسلط داشته است. مرکزیت حاصل شده در ساختار شهر اسلامی ناشی از مرکزیت سیاسی بوده است - علیزاده و حبیبی،. - 72 :1390این رویکرد به علت تاثیر عوامل زمانی،مکانی و
