بخشی از مقاله
مقدمه
شيطان يا ابليس . اين بحث مد نظر ما براي گرد آوري يك مقاله در مورد تفاوتهاي بين شيطان و ابليس است كه در آخر متوجه تفاوت اين دو اسم مي شويم .
شيطان از بدو وجود به دنبال گمراه كردن انسان و به بيراهه كشاندن او بوده است . هيچ انساني نيست كه از حيله شيطان در امان باشد مگر امامان و پيامبران الهي كه از گناه مصون هستند . شيطان هيچگاه از تلاش خود براي گمراه كردن انسان ها دست نمي كشد .
در عالم خلقت موضوع ابليس يكي از موضوعات مهم و شگفت انگيز است . قرآن كريم ضمن اشاره به (نار) منشاء پيدايش شيطان به اختصار به خط فكري و موضوع گري ها و نصبت وي با خداوند و آدميزاد به اين موضوع مي پردازد .
ارباب انديشه بر اين عقيدهاند كه «جسم وى انبوه و متراكم نبوده جسمى است هوايى و مجرد. هيات ظاهرى و شيوه رفت و آمدش نيز با ديگر موجودات تفاوت دارد. داراى شعور و خرد است. به صورتهاى گوناگون تغيير شكل مىيابد و از عهده انجام كارهاى سنگين و خارقالعاده برمىآيد، نه جايى را فرا مىگيرد و نه در جايى نيز فرود مىآيد». در فرهنگ اسلامى وى مبدا غوا، شر و وسوسه
معرفى شده و آدمى را در مسير خلاف انسانيت و كمال مىكشاند. نيرويى است كه حق را باطل و باطل را حق و شر را خير و خير را شر مىنمايد. هوى و شهوت از وسوسههاى اوست. «و صورت انسانى در حكم عقبه و گردنهاى است ميان قرارگاه فرشتگان و جايگاه شياطين. هر كس كه راه گمراهى را پيمود پيرو شياطين است و آن كه راه هدايت را برگزيد از اهل الله است». با يادآورى گوشهاى از خصوصيات ابليس و حضور فعال او در ميان آدميزاد مىتوان نتيجه گرفت كه: «ابليس اگر چه فرشته يا اجنهاى است كه به عالم ملكوت تعلق دارد و از موجودات طبيعت نيست; ولى آثار وجودى او مىتواند در دنيا ظاهر شود»
علاوه بر اين نسبت ابليس با آدم، از فريب و اغواى وى در بهشت آغاز و به دنيا كشيده مىشود و بدينگونه بين ملك و ملكوت پيوستگى به وجود مىآيد. منشهاى پست ابليسى و انگيزههاى هوى و هوس كه اسباب تاريكى و تشويش محيط درونى آدميان را فراهم مىسازند همه به دنيا و عالم ملك مربوط است و «نقش ابليس، در نسبتى كه با آدم دارد، ترسيم شده است. چون ابليس رويى به
آدم و رويى به خداوند - نظر به اين كه مخلوق خداست - دارد، به «ابليس دوروى» معروف است» پس وقتى سخن از ابليس به ميان مىآيد وى را مصداق معانى نفرتانگيزى مىيابيم كه به دشمنى با فرزندان آدم برخاسته است و «نقش او در نسبتى كه با آدم دارد مورد توجه قرار مىگيرد، ولى عرفا بجز دو عالم ملك و ملكوت به عالم ديگرى نيز اعتقاد دارند و آن جبروت است. در اين عالم دشمنى بكلى منتفى است چنان كه عزيزالدين نسفى مىگويد: «شهد و حنظل يك طعم دارند، نور و ظلمت
، روز و شب يك رنگ دارند... ابليس را با آدم دشمنى نيست...» اما ابليس در نسبتى كه با آدم دارد، بنابر تصريح قرآن سوگند ياد مىكند كه آدميان را، بجز مخلصين، گمراه مىكنم. وى سايه وسوسه و اوهام را در مسير آنان كه از ايمان تهى هستند مىنمايد و آنها را سايه به سايه و گام به گام به دنبال خود مىكشاند تا از مقصد بازمىمانند; ولى در مورد آنان كه راههاى نفوذ و وسوسههاى شورانگيز را مىبندند تلاش وى به جايى نمىرسد.
نمونههاى زير بيانگر دسيسههاى اوست:
ابراهيم خليلعليهالسلام در عالم خواب به ذبح اسماعيل مامور مىشود. ابليس اين بار نيز مانند قصه آدمعليهالسلام به پيروزى خود بر ابراهيم اميدوار است و همان شيوه را به كار مىبرد. خود را به مادر اسماعيل مىرساند و خبر كشتن فرزند را به وى مىدهد. وقتى مادر متوجه مىشود كه ذبح اسماعيل فرمانى است كه از جانب حضرت خداوندى صادر شده چنين مىگويد: «اگر خداى فرموده باشد... ما رضا داديم و تسليم كرديم.» ابليس برخلاف انتظار از فريب مادر مايوس مىشود رو به اسماعيل مىآورد، وى نيز بمحض اطلاع از فرمان الله چنين پاسخ مىدهد: «فرمان خداى راست «رضينا بحكم الله و سلمنا لامره» ابليس چون نتيجهاى نمىگيرد خود را به ابراهيم نزديك مىسازد و فرمانى را كه
وى در خواب يافته است، به القاءات شيطان نسبت مىدهد و وى را از كشتن فرزند برحذر مىدارد; اما ابراهيم خوب مىداند كه القاكننده اين اباطيل كسى جز ابليس نيست لذا او را به خوارى از خود مىراند» و بدينگونه نيرنگهاى وى خنثى مىگردد و در اراده ابراهيمعليهالسلام خللى وارد نمىآيد. ابليس مترصد است كه شكست خود را جبران كند به تصور وى لحظه به آتش افكندن ابراهيم فرصت مناسبى است. به اميد كاميابى «تدارك پرتاب وى را فراهم مىآورد و با منجنيق حضرت را درون توده
عظيم آتش مىافكنند» ; اما اين بار هم بنابر صريح آيه يا نار كونى بردا و سلاما» (انبيا /۶۹) اى آتش بر ابراهيم خنك و سالم باش به لطف پروردگار ابراهيم محفوظ مىماند و ابليس به آرزويش نمىرسد.
ابليس پيوسته در كار فريب و برهم زدن آرامش آدميزاد است از هر فرصتى سود مىجويد تا روزنهاى براى وسوسهانگيزى بيابد. مردم عادى و ناآگاه بسادگى به دام ابليس گرفتار مىشوند; اما فريب بندگان خاصى مانند عيسىعليهالسلام كه جز رضاى حق به چيز ديگرى دلبستگى ندارد، ممكن
نيست. ابليس براى به دام انداختن وى بدين گونه زمينهسازى مىكند: «به هنگام استراحتخود را به وى نزديك كرده در مورد سنگى كه زير سر نهاده است، چنين مىگويد: (سنگ فرا زير سر نهادى، تنعم كردى، نه ترك دنيا بگفته بودى؟) شايد هدف وى اين بوده است كه حضرت را به برخوردارى بيشترى از دنيا برانگيزد. اما وى كه از نيت ابليس آگاه است از آن جزء ناچيز دنيا نيز چشم مىپوشد و چنين مىگويد: «اين و همه دنيا را به تو واگذاشتم.»
امورى كه به وسيله ابليس پىريزى شد:
ابليس در آن هنگام كه به همراه فرشتگان مامور مىشود تا به نشانه تعظيم، در برابر آدم به خاك بيفتد و سجده كند. به مقايسه نار و خاك مىپردازد. سرانجام خود را شريفتر از آدم مىپندارد و از امر پروردگار سرمىپيچد. و براى نخستين بار اساس قياس را پى مىريزد «اول من قاس ابليس» خود را بزرگ مىبيند. و با تكبر و تجبر ايمانش را بر باد مىدهد. و كفربالله نيز اولين كفر است كه در نتيجه نافرمانى وى تحقق مىيابد كه «ان اول كفر كفر بالله حيثخلق الله آدم كفر ابليس حيث رد على الله امره» ابليس اولين كسى است كه به هنگام نزديك شدن آدم به شجره ممنوعه، به شادى
ستيافتن بر وى آواز مىخواند و هنگام هبوط وى به عالم طبيعت، به سرود خوانى مىپردازد: «فلما استتر على الارض ناح» وقتى عزت و منزلتخود را از دست مىدهد و از رحمت پروردگار نااميد مىشود... و به استقرار در روى زمين مقيد مىگردد نوحهسرايى مىكند:» وى پايهگذار آموزش انواع موسيقى و خوانندگى در زمان فرزندان قابيل است و مردانى به نام «يوبل» و «توبلقين» آن را از ابليس مىآموزند». لواط يكى ديگر از امور نفرتانگيزى است كه ابليس اساس آن را در ميان قوم لوط
ريخت. در قصه اين قوم آمده است كه ابليس با برخى از زنان آنها آميزش كرد و عمل خلاف اخلاق زنا را در بين آنان اشاعه داد. همو بود كه ايشان را به نكبتبارترين عمل (لواط) ترغيب كرد و اعراض از زنان فرجام اين عادت مذموم بود». ابليس پس از اغواى مردان بنابر روايت از امام باقرعليهالسلام خود را به صورت زنان درآورد، به سراغشان آمد و براى برانگيختن حس حسادت زنانه، نقطه
حساسى را نشانه گرفته و چنين گفت: مردان شما با هم درمىآميزند؟ گفتند: آرى. ما اين كار را ديديم. و آن چنان با مهارت زمينه را فراهم مىآورد كه با القاى طرح پيشنهادى، بىدرنگ موافقت كردند و به «مساحقه» روى آوردند» ابليس در فاصله بين رسالت ادريس و نوح نيز بيكار ننشست زنان زيباى شوهردار دشت را به راه منفور زنا و فاحشگى كشانيد و آميزش آنان را با مردانن زيباى كوهستان سبب گرديد و سطح وسيعى را آلوده ساخت». حسد و تعصب نابجا نيز از جمله امورى معرفى شده كه ابليس آنها را پىريزى كرده است. وى نسبتبه آدم حسد ورزيد و خلقتخود را برتر و شريفتر از وى انگاشت، از امر خدا سرباز زد كه به هبود و سقوط وى منجر گرديد». و بالاخره وى از اهل آتش اولين كسى است كه جامهاى از آتش مىپوشد و پيشاپيش پيروان خود حركت مىكند و مىگويد: و اثبوراه و يجيبونه و اثبورهم فيقول الملائكة» «لاتدعوا اليوم ثبورا واحدا و ادعوا ثبورا كثيرا» (فرقان /۱۴).
بنابر آنچه گذشت ابليس دشمنى ناپيداست و كارش فريب و نيرنگ است و مىتواند در همه شؤون آدميزاد تصرف كند همواره در انديشه سرازير كردن وى از قله رفيع انسانيت است. چيزهايى را به او القا مىكند كه اصلى و حقيقتى در آنها نيست. چون هوى و هوس منشا تسلط و استيلاى اوست لذا وى را به پيروى از آن دعوت مىكند. پس بايد راه نفوذ چنين دشمن خطرناكى را بست. براى
جلوگيرى از سلطه وى راههايى ارائه شده است. صدرالدين شيرازى «راه چيرگى بر ابليس را در نياشاميدن شراب كشنده دنيا و نپرداختن به خواهشها و شهوات مهلك آن مىداند. وى هوى و هوس را در حكم غذاى ابليس تلقى مىكند وى معتقد است كه دل را بايد به وسيله مخالفتبا خواهشهاى نفس، از تصرف ابليس بيرون آورد و با ذكر الهى آن را - كه جلوهگاه انوار حق و به عبارتى عرش رحمان است - آبادان كرد. پس جنگ ميان ذكر خدا و وسوسه شيطان همانند
كشمكش ميان نور و تاريكى و يا شب و روز است و به همين جهت پيغمبر اكرمصلى الله عليه وآله فرموده است: «شيطان در فرزند آدم همچون خون در رگها روان است» پس گذرگاه او را كه شهوت استبايد به گرسنگى تنگ گردانيد، زيرا گرسنگى است كه شهوت را مهار مىكند».
ديگر از راههاى بستن گذرگاه ابليس تسميه (بسمله) و ذكر بسمالله الرحمن الرحيم است. «سلاح ذكر، ذاكر را از شر وسوسههاى فريبنده حفظ مىكند. ذاكر در واقع با گفتن تسميه خود را از زير سلطه ابليس رها ساخته و تحتحمايت و سلطنت رحمن قرار مىدهد و به صفات او متصف مىگردد
و از اتصاف به صفات الهى است كه دل صفا مىيابد و بر اثر مواظبتبر ذكر و توجه به روح و باطن ذكر است كه رهايى ممكن مىشود. اين آيه نه تنها باعث آرامش ذاكر مىگردد، بلكه نزول آيه قبل از هر چيز، آرامش بادها، تموج درياها... و هبوط شياطين را از آسمانها... سبب گرديد». وقتى آتش
هولناك دوزخ از قدرت ذكر بسمالله گريزان گردد در فرار ابليس كه خود طعمه چنان آتشى است ديگر ترديدى برجاى نمىماند. چنان كه در تاثير آن آمده است «بنده مؤمن چون در حال نزع بسمالله بگويد سكرات مرگ بر او آسان شود و خاك لحد بر او روضه رضوان گردد... و آتش دوزخ از او گريزان بود». و شرط برخوردارى از اين ارزشها صدق نيت است. در آثار حيرتآور تسميه گفتار علىعليهالسلام كه
علاوه بر معانى بالا، ديگر خواستهها را در برمىگيرد، چنين است: «بسمالله. .. آرامبخش دلها، داروى دردها، دور كننده پليديها، آسان كننده دشواريها و برطرف كننده غمهاست». ذكر مزبور در صورتى كه از روى اخلاص و نيتباطنى قرائتشود بجز هزيمت لشكر تلبيس ابليس، آثار بيشمارى بر آن مترتب است كه برخى از آنها در قالب الفاظ بدينگونه آمده است: «اى نامى كه به هر جايى قدم زنى و به هر كويى قدم نهى رنگ كس نگيرى و همه را به رنگ خود برآورى... به ديوان ديوان رسيدى لشكر
تلبيس ابليس را هزيمت كردى. به ميدان سلطان درآمدى، سر سروران و گردنكشان را به چنبر طاعت آوردى...». هر طاعت و عبادت بدنى مانند تهليل (لااله الا الله) گفتن و تسبيح و نماز و ورد، داراى روح و جسمى است. جسم آن عبارت است از حركات و سكنات محسوس كه بجز خالق، گوشهاى از آن دامن مخلوق را نيز مىگيرد. (اشتراك بين خالق و مخلوق) كه آن را ريا و تظاهر مىنامند. اما روح آن عبارت است از اخلاص كامل و نيتباطنى... پس وقتى قرآن، تشرف به پيشگاه حق را مبتنى بر عمل شايسته ذكر مىكند و عمل شايسته را در عبادت بىشائبه و خالص مىداند (۱۱۰ / كهف و۳ / زمر)، ناظر به عبادتى با آن روح است و عبادت بدنى در واقع پلى استبراى
رسيدن به عبادت روحانى و عبور از اين مرحله انسان را به اخلاص باطنى مىرساند». و ثمره عبادت بدنى به تزكيه و تحليه برمىگردد كه اين دو بخش در آيه «قد افلح من تزكى» (اعلى /۱۴) حقا كه فلاح و رستگارى يافت آن كه تزكيه كرد و آيه «وذكر اسم ربه فصلى» (اعلى /۱۵) و به ذكر نام خداى خويش پرداخت و نماز كرد، طرح شده است و آيه «و ثيابك فطهر» و لباس خويش پاكيزه دار (مدثر /۴) به تمام عبادات بدنى اشاره دارد; اما تزكيه، پاكى از پليديهاى قواست كه ريشه همه
آنها دلبستگى به زرق و برق دنيا و زينتهاى آن است، لذا پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله مىفرمايد: دوستى دنيا سرآغاز و منشا هر خطا و نادرستى است (حب الدنيا راس كل خطيئة) كه در سه اصل حرص، كبر و حسد خلاصه شده است; اما تحليه، عبارت از كسب فضيلتها و معرفتها و خو گرفتن به اخلاق الهى است تا آن كه صفا و شفافيت پيدا كرده صور وجود به تمام و كمال بر شكل واقعى خود مشاهده گردد. و ابوعلى سينا نيز، ترقى آدمى را در صفاى نفس دانسته و مىگويد:
«آن را به وسيله دانشها پاك گردان تا كمال يافته و تمامى موجودات را مشاهده نمايى». اكنون كه زمينه آشنايى با جسم و روح و مقصود عبادات فراهم شد، با توجه به فرمايش پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله كه: «لا اله الا الله برترين شعبه ايمان است» و قرآن «ولذكر الله اكبر» (عنكبوت /۴۵) دليل برترى كلمه توحيد بر ديگر اذكار و اعمال شايسته اين است كه در برابر هر عمل خيرى (بجز لااله الا الله) ضدى است كه در كفه مقابل آن قرار دارد; اما ضد توحيد شركت است كه هيچ گاه در يك ترازو گرد نمىآيند همچنان كه وجود و عدم براى يك شخص، در ذات او جمع نمىگردد. پس معتقد به لااله
الا الله مشرك نمىتواند باشد و جمع بين آن دو ممكن نيست. صاحب مفاتيحالغيب چنين نتيجهگيرى مىكند: چون براى اين ذكر معادلى وجود ندارد كه بتوان در كفه ديگر ترازو گذارد، لذا چيزى بر او برترى ندارد. پس اگر قرآن، آن را صفت اكبر توصيف مىكند بىدليل نيست و ذكر با اين خصوصيتبىترديد ذكر قلب است نه گردش زبان و قلب چون برترين اعضاست پس ذكر قلب نيز از ديگر اعضا بزرگتر و برتر است». وقتى رسول خداصلى الله عليه وآله ذكر مذكور را برترين گفتار خود و پيامبران پيشين تلقى
مىكند و امت را به مداومتبر آن مىخواند در برترى آن نمىتوان ترديد كرد». و تا زمانى كه اعضا بخصوص قلب، زير نفوذ ابليس و جنود او قرار دارد چون اعمال به القا و وسوسه وى شكل مىگيرد، ابليسى است و ما براى اين كه از شر اين دشمن نيرومند رهايى يابيم و بر شركهاى بزرگ هواپرستى غالب آييم، بايد سر به خاك مذلت نهيم و به ذات مقدس پروردگار پناه بريم». و در زير پرچم حكومت «رحمن» قرار گيريم. البته تشخيص اين معنى كه آيا تحت نفوذ ابليس هستيم يا به لطف و توفيق
حضرت بارى سر بر آستانش نهادهايم كار آسانى نيست; اما آثار وسوسههاى ابليس را در لحظه غلبه خشم يا زمانى كه درين انديشه هستى كه از خدمت و محبتبه آنان كه در آزار و اذيت تو كوشيدهاند خوددارى كنى، بخوبى مىتوان حس كرد كه بنابر آيه: «و اما ينزغنك من الشيطان نزغ فاستعذ بالله» (اعراف /۲۰۰) بايد از شر او به خدا پناه برى تا از مكر و نيرنگهايش در امان بمانى» و آيه ديگر نشانه تصرف وى را چنين طرح مىكند «در صورتى كه ابليس بخواهد تو را به خاطر خوى و صلتشايسته به بيراهه كشاند «فاستعذ بالله» (فصلت /۳۶) از شر وسوسههاى او به خدا پناه ببر» و در تفسير آيه مذكور به گفتگوى پيامبر اكرمصلى الله عليه وآله و ابليس چنين اشاره شده كه آن بزرگوار وى را در نهايت درماندگى و آشتفگى مىبيند، چون دليل آن را جويا مىشود، ابليس سبب
آزردگى خود را در چهار چيز ذكر مىكند: يكى، آواز اسب رزمندگان در صحنه پيكار با كافران. دوم، آواز مؤذنان بر ماذنه، سوم، كسب و كارى كه بر طبق دستور شرع و ايمان انجام گيرد. چهارم، اعوذ بالله من الشيطان الرجيم گفتن بنده مؤمن است. سپس آن بزرگوار مخاطب قرار گرفته ضرورت تجهيزاتى نظير زره، برگستوان، خود، مغفر، خيل و لشكر براى نبرد با دشمن ظاهرى توصيه شده است و در نبرد امتبا دشمن نامرئى نيز تدارك ادواتى متناسب با وى ياد شده است كه بنابر قرآن «اذا قرات القرآن فاستغذ بالله» (نحل /۹۸) زره آنان است و «قل اعوذ برب الناس» (الناس /۱) برگستوان آنهاست. در چنين وضعيتى است كه امت در نبرد با دشمن پيروز و از وساوس او ايمن مىشوند». بجز موارد بالا قرائتبرخى از سورههاى قرآن نيز در فرار ابليس تاثير عميق دارند.
