دانلود مقاله کتابخانه های تخصصی و فناوری اطلاعات

بخشی از مقاله

چکيده:
اين مقاله به بحث درباره موضوعهاي مرتبط با كتابخانه‌هاي تخصصي، نظير آينده كتابخانه هاي تخصصي از جنبه تغييرات فناوري و حرفه اي ، تاريخچه فن آوري اطلاعات ، زمينه هاي استفاده از فن آوري نوين در كتابخانه ها ، فراهم آوري مواد اطلاعاتي ، سازماندهي و ذخيره اطلاعات ، خدمات مرجع ، خدمات تحويل مدرک و امانت بين کتابخانه اي ، مديريت درکتابخانه هاي تخصصي آينده، تغييرات فن آوري اطلاعات بر کاربران و حرفه کتابداري ، آموزش علم کتابداري و اطلاع رساني ، خصوصيات کتابداران متخصص آينده و ديدگاههايي که در مورد آينده کتابخانه هاي تخصصي مطرح شده ، پرداخته شده است .
کليدوازه‌ها: کتابخانه هاي تخصصي ، كتابداري و اطلاع رساني ، فن آوري اطلاعات ، تغييرات حرفه اي ، آينده كتابخانه ها

مقدمه :
تغييرات سريع و همه جانبه ، كتابخانه هاي تخصصي و كتابداران متخصص در اين كتابخانه ها را در آستانه عصر جديدي قرار داده است كه با گذشته نه چندان دور، بسيار متفاوت است . سيستمهاي رايانه‌اي كه در كتابخانه ها تا دهه 80 مورد استفاده قرار مي گرفت ، ارتباطي پيوسته و مستقيم با عملكردهاي سنتي كتابخانه ها برقرار مي نمود ، علي رغم توانايي و قابليتهاي عملي و گسترده فهرستهاي قابل دسترسي براي عموم (opac: online public access catalog) و سيستمهاي محلي متصل بدانها ، كتابخانه ها هنوز مدلي سنتي از مجموعه هاي فيزيكي و محلي هستند كه عمدتا از طريق ابزارهاي كتابشناختي ناهماهنگ، مي توان بدانها دسترسي يافت .

هم اكنون پيشرفتهاي قابل توجهي ديده مي شود كه در حال تغيير بنياد اين مدل است . فناوريهاي نو ، فهرستهاي كتابخانه را از راهنماهاي ساده منابع به سيستمهاي جامع اطلاعاتي تغيير داده اند و در مرحله ايفاي تعهد خود در انتقال مستقيم منابع اطلاعاتي كتابخانه هاي دنيا و مراكز اطلاع رساني ، به ميز استفاده كنندگان هستند .
داده هاي رقمي و تصاوير الكترونيكي ، كم كم جايگزين منابع اطلاعاتي فيزيكي شده اند . روشهاي سريع دستيابي به منابع اطلاعاتي به تدريج اهميت بيشتري از گردآوري مجموعه هاي جديد پيدا كرده است . به گفته كينگ در سال 2010 بيش از 80درصد روزنامه ها و نشريات به صورت پيوسته و از طريق شبكه هاي دور بين المللي در دسترس خواهند بود. (كينگ،2004،174)
اين پيشرفتها پيامدهاي عميقي براي مراجعان به كتابخانه هاي تخصصي ، استفاده كنندگان اطلاعات و براي كتابداران مراكز اطلاع رساني تخصصي دارد ، چنين پيشرفتهايي ، هم مي تواند جاي كتابداران سنتي و متخصصان اطلاعاتي رابگيرد و هم قادر است ، اهميت آنها را در همكاري با محققان و در روند انتقال اطلاعات بيشتر سازد .

امروزه جريان سريع تغيير فن آوري ، حرفه كتابداري از جمله بركار كتابداران تاثير زيادي گذاشته است كه كتابداران كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني تخصصي مستثني از اين قاعده نيستند . كتابداران در حالي كه خدمات سنتي اطلاع رساني را ارائه مي دهند ، بايد به دنبال توسعه مجموعه اي از مهارتهاي جديد بوده و نقش ها و وظايف تازه اي را در خود پرورش دهند .
فن آوري تقريبا تمام جنبه هاي كار كتابخانه را تحت تاثير خود قرار داده است : كتابداران شاغل در بخش فراهم آوري اكنون بايد به دنبال راهي جهت دسترسي مراجعان به منابع ديجيتالي باشند ، فهرستنويسان بايد اين منابع را دسترس پذير سازند و كتابداران مرجع نيز ضمن كمك به مراجعان در داخل كتابخانه بايد پاسخگوي ارباب رجوع از راه دور باشند.
فن آوري اطلاعات در كتابخانه هاي تخصصي

فن آوري اطلاعات :
فن آوري اطلاعات يا it به فن آوري هايي اطلاق مي شود كه امكانات لازم براي جمع آوري ، انباشت پردازش و توزيع اطلاعات فراهم مي كند . محور اين فن آوري ، رايانه و ارتباطات راه دور است . رايانه ها اساسا كارپردازش و انباشت اطلاعات را انجام مي دهند و ارتباطات راه دور ، امكان پخش و توزيع اين اطلاعات را در سطحي بسيار وسيع فراهم مي سازد. ( داورپناه ، 1378)
فناوري يكي از دستاوردهاي آدمي است كه در ايجاد فرهنگ و تمدن بشري نقش مهمي داشته است . هيچ جنبه اي از زندگي انسانها را نمي بينيم كه از فناوري تاثير نپذيرفته باشد . كتابخانه ها ازجمله كتابخانه هاي تخصصي از اين قاعده كلي مستثني نيستند . خود فناوري ساخت كاغذ و چاپ متحرك ، مجموعه كتابخانه ها را به سرعت بي سابقه اي افزايش داد، اين افزايش بر همه جنبه هاي كتابداري تاثير نهاد و عامل مهمي در بوجود آمدن كتابداري حرفه اي بود .

اين مسير روز به روز در حال تحول و پيشرفت است و جهت آن به سوي افزايش تواناييهاي انسان در به دست آوردن دقيق اطلاعات مي باشد .
فناوري رايانه اي باتوجه به اين كه از توانايي انباشت وآماده سازي حجم بزرگي از اطلاعات برخوردار بود به كتابخانه ها راه يافت و مورد استفاده قرار گرفت . جستجوي پيوسته در بانكها و پايگاههاي اطلاعاتي تحولاتي را بوجود آورد كه به متخصصان رايانه يا متخصصان شبكه كتابخانه منجر شد.
شبكه اينترنت باهدف تسهيل ارتباطات بشري ، رايانه ها را به خدمت گرفت . توسعه اين شبكه به ايده دهكده جهاني و به دنبال آن مفاهيمي مانند كتابخانه هاي الكترونيك يا مجازي انجاميد . كتابخانه ها و كتابداران در چالش با رقيبان سرسختي قرار گرفتند كه از فناوريهاي رايانه اي و مخابراتي به خوبي استفاده مي كردند . اينترنت مفهوم كتابخانه را به عنوان يك نهاد دستخوش تحول كرده است .

تاريخچه فن آوري اطلاعات در كتابخانه ها
تاريخ استفاده از رايانه در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني را مي توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسيم كرد (فتاحي ،1377،43)
در دهه 1940 نخستين روشهاي نيمه ماشيني ذخيره و بازيابي اطلاعات با استفاده از نظام برگه اي لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت . اين نظام در واقع پيش آمد نظام هاي رايانه اي دهه 1960 بود .
در دهه 1980 شاهد گسترش نظام هاي پيوسته چه از نظر تنوع و ايجاد نرم افزارهاي آماده و تجهيزات چاپ و نمايش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و كاربرد اين نظام ها در كشورهاي در حال رشد بود . دهه 1990 دهه رشد اينترنت به حساب مي آيد و كتابخانه ها نيز از اين پديده حاصل از فناوريهاي جديد در كارهاي خود به خوبي استفاده كردند. اين مسير روز به روز در حال تحول و پيشرفت است و جهت آن به سوي افزايش تواناييهاي انسان در به دست آوردن دقيق اطلاعات مي باشد . استفاده از فن آوري اطلاعات نيازمند آموزشهاي ويژه نه تنها براي كتابداران كه مستقيما دست اندركار اطلاع رساني اند ، بلكه براي استفاده كنندگان عادي نيز مي باشد .باسواد كسي است كه سواد رايانه اي داشته باشد و خود بتواند مستقيما از امكانات رايانه اي استفاده كند .

زمينه هاي استفاده از فن آوري نوين در كتابخانه ها تخصصي
به طور كلي آنچه موجب شده است كه كتابخانه ها ومراكز اطلاع رساني از فن آوري نوين استفاده كنند عبارتست از سرعت ، حافظه ، دقت بسيار زياد در فراهم آوري ، انباشت و بازيابي اطلاعات به مدد رايانه و صرفه جويي در نيروي انساني ، ايجاد ارزش افزوده ، انعطاف پذيري در برابر نيازهاي گوناگون ، دسترسي يكپارچه به اطلاعات ، امكان استفاده ارزان از اطلاعات ساير كتابخانه ها و پايگاهها داده ها ، امكان روز آمد كردن و اصلاح اطلاعات به شكلي ساده و سريع و اشتراك در منابع .

فن آوري اطلاعات در كتابخانه ها كاركردهاي مختلفي دارد . اين كاركردها را مي توان به دو گروه كلي دسته بندي كرد.(هوشيار يزدان، 59،1381)
1. فعاليتهاي اساسي و داخلي كتابخانه نظير :مجموعه سازي ،فهرستنويسي ، امانت و كنترل نشريات ادواري
2. خدمات اطلاع رساني مانند : آگاهي رساني جاري ، اشاعه گزينشي اطلاعات ، خدمات مرجع ، خدمات پيوسته ، تحويل مدرك و...
فراهم آوري مواد اطلاعاتي در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني تخصص آينده :كاركردهاي جديدگزينش و فراهم آوري منابع جديد

گزينش و فراهم آوري منابع دانش بشري از نخستين كاركردهاي حرفه اي كتابداري تلقي مي شود و كتابداران براي انجام آن اصولي را تدوين كرده اند كه مبتني برچند قرن تجربه و دانش است . بدون ترديد ، اين وظيفه در حيطه مستقيم كاركردهاي كتابداران متخصص بوده و متولي ديگري ندارد . اكنون كه در عصر اينترنت حجم منابع اطلاعاتي و تنوع در اشكال فيزيكي آنها نيز بطور قابل ملاحظه اي افزايش يافته است ، حرفه كتابداري مي تواند با تكيه بر اصول مترقي گزينش و مجموعه سازي ، همچنان خدمات سودمند خود را به جامعه در دسترسي به مجموعه هاي كيفي تداوم بخشد كه اين امر با توجه به شرايط كنوني و با توجه به آشفتگي محيط اطلاعاتي و عدم آشنايي جامعه نسبت به چگونگي شناسايي منابع مناسب بسيار ارزشمند است . استفاده از فناوريهاي جديد بويژه پست الكترونيكي و وب سايت براي برقراري تعامل با كاربران و شناسايي نيازهاي آنان الزامي است .

مجموعه مواد اطلاعاتي كتابخانه هاي تخصصي امروزي حتي با كتابخانه هاي تخصصي دهه گذشته بسيار تفاوت كرده است . جلوه هاي گوناگون اين تفاوت را مي توان در فراهم آوري انواع مواد جديد مشاهده كرد . اكنون بخش مهمي از منابع اطلاعاتي به ويژه منابع مرجع ، مانند دايره المعارفها ، انواع واژه نامه ها ، اطلسهاي جغرافيايي و جز آن و پايگاهها اطلاعاتي مانند چكيده نامه كتابداري و اطلاع رساني ((LISA به شكل الكترونيكي منتشر مي شوند. وجود مجله هاي الكترونيكي و پايگاههايي كه متن كامل مقاله ها را به صورت الكترونيكي در بردارند و همچنين وجود شبكه هاي اطلاع رساني پيوسته (online) تحولات زيادي را در امر فراهم آوري مواد موجب شده است . كتابخانه ها و مراكز اطلاع رساني اكنون با استفاده از انواع شبكه هاي محلي ، ملي و جهاني قادرند اطلاعات مورد نياز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خريد بسياري از منابع بي نياز گردند ، امري كه تا چند سال پيش ميسرنبود. (فتاحي ،1377،53)

با ادامه روند كنوني افزايش منابع الكترونيكي ، ظاهرا به تدريج از نقش كتابداران درشناسايي ،انتخاب و فراهم آوري مواد مكتوب كاسته مي شود . باگسترش شبكه ها و دسترسي مستقيم مراجعان به آنها نيازهاي محدود به چهارديواري كتابخانه به نيازهاي محدود در گستره جهاني تبديل مي شود.

اينترنت شرايط را براي مجموعه سازي تغيير داده و وابستگي كامل كتابخانه ها به مجموعه هاي اختصاصي را از ميان برداشته است . امكانات بسيار زيادي براي اشتراك در منابع به وجود آمده است . مواد كتابخانه اي در حال تبديل شدن از صورت چاپي به مواد الكترونيك است . در حالي كه هنوز به مواد چاپي نياز است ، كتابداران بايد مواد الكترونيك را نيز فراهم آورند. اما فراهم كردن و دسترسي به مواد الكترونيك با مواد چاپي كاملا متفاوت است . ضروري است كه كتابداران جايگاههاي اطلاعاتي يا مكانهايي را بشناسند كه آثار مورد نياز كتابخانه را به صورت الكترونيك نگهداري كنند ، و بدانند كه چه نوع موادي در اين جايگاهها نگهداري مي شود .
ابزارهاي انتخاب نيز دستخوش تغيير شده است . مهمترين ابزارهاي انتخاب كتاب و نشريات ادواري به صورت پايگاههاي اطلاعاتي در اينترنت،يا به صورت لوح فشرده نوري يافت مي شود .(حياتي،1380،187)
كتابداراني كه وظيفه مجموعه سازي و فراهم آوري در كتابخانه هاي تخصصي آينده را بر عهده خواهند داشت ، بايد بتوانند از امكانات پست الكترونيكي ارتباط خود را با كساني برقرار كنند كه در كار انتخاب مواد با كتابخانه همكاري مي كنند . بايد امكان دسترسي پيوسته و هميشگي انتخاب كنندگان را با فهرستهاي ناشران و منابع كتابشناختي تجاري مانند BIP ، فراهم كرد . (حياتي ، 188،1380)

سازماندهي و ذخيره اطلاعات در كتابخانه هاي تخصصي
پيشرفت فن آوري اطلاعات باعث تغييرات بنيادي در روشهاي ذخيره و بازيابي اطلاعات شده است . حاصل تحولات ظهور فهرست هاي همگاني پيوسته يا "اوپك"است .
گرچه از پيدايش فهرست هاي رايانه‌اي پيوسته تنها قريب چند دهه مي گذرد ، اما توسعه و تحول آنها بويژه از اول دهه 1980 بسيار سريع بوده است . در حال حاضر صدها كتابخانه در سراسر جهان فهرست پيوسته خود را از طريق شبكه جهاني وب در دسترس عموم قرار داده اندو بسياري ديگر در حال برنامه ريزي و طراحي "وب سايت " خود هستند . در اين فهرستها امكان جستجو ، نمايش ، ذخيره و انتقال نتايج جستجو در قالب فرمت هاي فهرستنويسي ماشين خوان (مارك و يوني مارك ) از طريق پست الكترونيكي پيش بيني شده است .

كتابداران متخصصي كه در بخش فهرستنويسي مي خواهند باقي بمانند ، بايد از توانايي كافي در كاربرد رايانه و امكانات شبكه ها به خصوص اينترنت ، برخوردار باشند . همچنين بنوانند در رفع نيازها و مشكلات اين بخش با مديران شبكه يا سيستم رايانه اي كتابخانه همكاري و باتوجه به برخورداري آنها از دانش تخصصي كتابداري ، سيستمي كارآمد را براي كتابخانه ها طراحي كنند . از اين رو ، اقتدار فهرستنويسان و ساير كتابداران متخصص تحت الشعاع متخصصان رايانه اي قرار گرفته كه حضور خود را در كتابخانه ها به تدريج بيشتر مي كنند.

به لحاظ تاريخي شواهدي كه در متون تخصصي وجود دارد حكايت از آن دارد كه ، گرچه در كاركردهاي جديد سازماندهي منابع اطلاعاتي ، فناوري رايانه قادر است در كار سازماندهي يكدستي ، سرعت و سهولت ايجاد كند و حتي در برخي زمينه ها به شكل خودكار به اين امر بسپارد . اما تنها ذهن تحليلگر و خلاق فهرستنويس و نمايه ساز حرفه اي است كه مي تواند محتواي اطلاعاتي آثار راكشف كند و ارتباط آثار را با يكديگر شناسايي و كنترل نمايد .

خدمات مرجع در كتابخانه هاي تخصصي
اصطلاح مرجع الکترونيک از تاره ترين اصطلاحات رايج در حرفه کتابداري است . فراواني مشاهده اين اصطلاح در متون کتابداري ، برنامه هاي مديريت فهرست هاي پستي و برنامه هاي همايش ها ،ويا به عبارت ديگر ، بسامد بالاي اصطلاح يادشده علاقه و اشتياق جدي کتابداران را دراين خصوص منعکس مي کند . به رغم اختلافات موجود مابين تعريف ارائه شده ، همگان متفق القول و براين باورند که مرجع الکترونيکي ، خدمات مرجع را از طريق پست الكترونيکي يا نرم افزار گپ زني و يا ويدئوکنفرانس ، که به مرجع زنده نيز معروف است ، فراهم مي آورد.

اصطلاح مرجع هاي الکترونيک و مرجع هاي مجازي هم عنوان با مرجع ديجيتالي به کار مي رود اگرچه مرجع هاي مجازي تنها به مرجعي اشاره دارد که بواسطه مسافت و فضاي فيزيکي نامحدود مي باشد. (مايو،2002،ص22) همچنين هورن خدمات مرجع الکترونيکي را خدمات مرجعي مي داند که با استفاده از امکانات و ابزارهاي الکترونيکي و شبکه هاي رايانه اي به مراجعه کنندگان ارائه مي شود (هورن،2000،320)
فيليپ بي بعضي از ويژگيهاي خدمات مرجع از طريق پست الکترونيکي را بدين صورت بيان مي کند:

- بيشتر کتابخانه ها فرم الکترونيکي تهيه کرده اند که مراجعه کننده ، درخواست اطلاعات خود را در آن فرم مي نويسد و از طريق پست الکترونيکي ارسال مي کند .
- خدمات مرجع از طريق پست الکترونيکي از طريق سايت وب کتابخانه ارائه مي شودکه در اين صورت ، فرم ها با استفاده از زبان نشانه گذاري فرامتني طراحي و توسعه يافته اند .
- خدمات مرجع از طريق پست الکترونيکي باعث ايجاد يک رابطه اينترنتي بين کاربران و متخصصان مي گردد که در غير اين حالت ، امکان پذير نبود.

به نظر مي رسد چنانچه کتابخانه اي اقدام به ارائه خدمات مرجع از طريق پست الکترونيکي نمايد، مي تواند يک پايگاه داده طراحي کند تا اولا کليه نامه هاي الکترونيکي در آن ذخيره شوند ، ثالثا نظام خدمات ، قادر باشد داده هاي موجود خود را به اشتراک بگذارد. چنانچه اين موارد رعايت شوند ، استفاده از اين شيوه در وقت کاربران صرفه جويي قابل توجهي به همراه خواهد داشت ، زيرا استفاده از مصاحبه پايگاه داده ها اين امکان را به وجود مي آورد که پرسش و پاسخ ها قابل کنترل و بازيابي شوند ، ارائه پاسخ به پرسش هاي يکسان و حتي در موضوع هاي مرتبط تسهيل گردد و در نهايت خود کاربران نيز بتوانند در بين پاسخ و پرسش ها به جستجوبپردازد(فيليپ ،1999)

اكنون به مدد فن آوري نوين، هم اطلاعات كتابشناختي منابع ، هم چكيده و هم متن كامل آنها در دسترس و انتقال پذير و قابل ذخيره است . با گسترش شبكه اينترنت و امكانات گوناگون آن مانند پست الكترونيكي ، پروتكل انتقال پايگاه (file transfer protocol/ftp) ، اتصال از راه دور(telnet)، شبكه وب جهاني و مرورگرهاي آن( web browsers) استفاده كنندگان مستقيما و بدون واسطه كتابدار و كتابخانه ها به مجموعه هاي اطلاعاتي ، پايگاههاي داده ها و منابع الكترونيكي دسترسي دارند.

امكاناتي كه توسط فن آوري نوين بوجود آمده است ، خدمات مرجع را از محدوده يك كتابخانه فراتر برده و كتابداران مرجع امكان دسترسي به اطلاعات را بدون محدوديتهاي زماني و مكاني در اختيار استفاده كنندگان قرار مي دهند . به عبارت ديگر ، كتابداران شاهراه اطلاعاتي در اختيار دارندكه چنانچه توانايي استفاده از آن را داشته باشند در كار خود موفق خواهند بود . بنابراين ، ضروري است كتابداران مرجع با تلاش و به كمك مهارتهاي خود اين شاهراههاي اطلاعاتي را كه انتهايي براي آن نمي توان در نظر گرفت در اختيار نيازمندان به اطلاعات قرار دهند ( پريرخ،1378، 198)

خدمات تحويل مدرك و امانت بين كتابخانه اي در كتابخانه هاي تخصصي
يكي ديگر از كاربردهاي فن آوري نوين اطلاعات در نسخه برداري از مدارك يا تهيه نسخه الكترونيكي آن به منظور ارسال به مراجعان يا اعضاي خارج از كتابخانه و همچنين امانت بين كتابخانه اي است . لذا از طريق پست الكترونيكي مي توان مكاتبات لازم را انجام داد و مقدمات امانت بين كتابخانه اي و ارسال مدارك در كتابخانه هاي تخصصي را فراهم نمود .
واحد امانت در كتابخانه هاي تخصصي موجب افزايش استفاده از مواد كتابخانه اي گرديده است تا كتابداران در جستجوي روشهاي سريعتر براي پاسخگويي به درخواستهاي استفاده كنندگان و مراجعان باشند.
فن آوري نوين اطلاعات در واحد امانت نيز مانند ساير واحدها جهت تسهيل خدمات اطلاع رساني كاربردهاي ملموسي دارد . ثبت مشخصات امانت گيرندگان ، تهيه فهرست مواد به امانت رفته ، تهيه فهرست كتابهاي رزرو شده ، تهيه يادداشتهاي پي گيري و آمار و گزارشها از جمله هدفهاي عمده خودكارسازي خدمات امانت است . همچنين كليه درخواستها ي امانت خارج از كتابخانه را مي توان از طريق پست الكترونيكي انجام داد. فناوريهاي نوين موجب شده است كه كاربران خود بتوانند مديريت امانت و رزرو را از طريق رايانه هاي راه دور انجام دهند(هوشيار يزدان،1381،57)