بخشی از مقاله
مسجد حکیم اصفهان
تاريخچه اصفهان
اصفهان در ميان شهرهاي ايران گوهري يگانه است که در پي فراز و فرودهاي تاريخي و از پس غبار قرون و اعصار همچنان درخششي ناب و سحرانگيز دارد. چنان تازه و پرطراوت است که گوئي هم امروز پا به عرصه هستي نهاده و چنان اصيل و ريشه دار که گوئي همواره بوده. فرهنگ غني و
طبيعت زيباي اصفهان هماهنگي شگفتي دارند چنانکه گوئي بازتاب يکديگرند.گنبدهاي فيروزه اي ، آسمان آبي را طنين تکرار بخشيده ، گلدسته هاي بلند ، نداي خاموش چنارهاي کهنسال را که آيه هاي خاکي خداوندند به بانگي رسا نغمه توحيد سرداده و نقش و نگار گل و بوته ها و اسليمي ها ، باغهاي خرم و شاخه هاي پرشکوه را بي خزان و جاودان کرده و جلوه هاي رنگ و نور در کاشي
ها ، آفتاب درخشان اصفهان را معناي تازه اي بخشيده است.اصفهان از ديرباز بخاطر وجود پربرکت زاينده رود ، اين سرچشمه حيات ، از کانونهاي مهم زندگي در اين سرزمين بوده است ، چنانچه در تمامي ادوار تاريخي شناخته شده از شهرهاي مهم ايران به شمار ميرفته است.در دوره
هخامنشي آن را گابا يا گي مي ناميده اند که بعدا به جي تبديل شده و از اقامتگاههاي ويژه پادشاهان و از استانهاي مهم ايران بوده است. در دوره اشکاني نيز اصفهان يکي از چهار ايالت پهله قديم و از مراکز مهم حکومت اشکاني بوده است . قلعه سارويه و گنجينه بزرگ کتاب آن مربوط به همين دوره است. در دوره ساساني اصفهان مرکز تجمع سپاهيان و پادگان مرکزي ايران بوده است و از همين رو آن را اسپاهان يا سپاهان ناميده اند. اصفهان در سال 21 هجري به تصرف
سپاهيان اسلام در آمد و در سده هاي چهارم و پنجم هجري در دوره حکومت ديلميان اصفهان پيشرفت و عمران بسياري يافت ، کتابخانه بزرگي داشت و مهمترين مرکز علوم ديني ، ادبي و فلسفي در ايران بود. در همين دوره است که ابن سينا دانشمند و فيلسوف بزرگ ايران به تدريس مي پردازد و چندي نيز وزارت مي يابد.اصفهان در دوره سلجوقي و صفوي که بعنوان پايتخت برگزيده شده به اوج شکوه و عظمت خود دست يافت و يکي از بزرگترين و آبادترين شهرهاي جهان بود
. در فاصله ميان دوره سلجوقي و عصر صفوي يعني در دوره اوج و شکوفائي دو مصيبت بزرگ نيز بر اصفهان وارد آمد. يکي حمله مغول در قرن هفتم و ديگري قتل عام تيمور در اواخر قرن هشتم . اما اصفهان آنچنان که در طول تاريخ پرفراز و نشيبش نشان داده بار ديگر از ميان آتش و خاکستر سربرآورد شکوه گذشته را باز يافت .اکنون اصفهان بعنوان يکي از زيباترين شهرهاي جهان با پشتوانه عظيم فرهنگي ، هنري ، صنعتي و اقتصادي خود مورد توجه جهانگردان و ايرانگردان داخلي و خارجي قرارگرفته است.
مسجد حکيم
از جمله مساجد بسيار جالب و مشهور عصر صفوي، مسجد حکيم اصفهان است که کاشيکاريهاي زيبا و خطوط متنوع، کار اساتيد نامدار عصر صفويه، آن را در عداد يکي از شاهکارهاي معماري اسلامي قرار داده است.
اين مسجد با شکوه در محل مسجدي واقع شده که در دوران حکومت ديالمه آن را جورجير مي ناميده اند. و چون در انتهاي بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نيز معروف بوده است. امروز جز سردر اين مسجد بر جاي نمانده است. در نماي اين سردر اختلاف سطح ها را با نوعي اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرحهاي بسيار جالب توجهي نمودار گشته است . اين سردر نفيس و باشکوه با 1000 سال قدمت يکي از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار مي رود. مسجد
حکيم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوي ساخته شده است. علت نامگذاري اين مسجد به «حکيم» اين بوده که باني مسجد «محمد داوود» نامي بوده که به طبابت اشتغال داشته و حکيم داوود ناميده مي شده است.
مورخين و محققيني که در تاريخ صفويه تتبع و مطالعه کرده اند درباره اين شخص مي نويسند : وي طبيب شاه عباس دوم بوده که به دلائلي مورد خشم قرار مي گيرد. و از بيم جان به هندوستان مي گريزد. و چون در آن ديار ترقي مي کند و برخي معالجاتش در مورد بزرگان و امرا موثر واقع مي شود به لقب تقرب خان ملقب شده و ثروت زيادي مي اندوزد. حکيم داوود مقداري از اين ثروت براي کسانش به اصفهان مي فرستد و از آنان مي خواهد مسجدي عالي در شهر اصفهان بنا کنند.
بدين ترتيب مسجد حکيم ساخته مي شود. کتيبه سردر شمالي مسجد که به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشي لاجوردي است بيانگر اين مطلب است، که خطاط اين کتيبه محمد رضا امامي خوشنويس نامدار عصر صفوي است و تاريخ آن 1073 هجري قمري يعني سال اتمام مسجد است. در طرفين اين سردر در دو لوحه کوچک با خط نستعليق سفيد بر زمينه لاجوردي رنگ سازنده اين سردر زيبا و نفيس به نام محمد علي بن استاد علي بيک بنا» اصفهاني معرفي شده است.
بر سر در شرقي مسجد حکيم با خط نستعليق سفيد برزمينه کاشي لاجوردي سال شروع ساختمان مسجد يعني 1067 هجري قمري نوشته شده است.
در داخل ايوان جنوبي بعد از آيات و عبارات قرآني نام محمد رضا امامي و تاريخ 1071 هجري قمري آمده است. تزئينات داخل گنبد مسجد معقلي ساده ترکيب آجر کاشي است. کتيبه اطراف اين گنبد به تاريخ 1069 هجري کتابت شده است و نويسنده آن محمد رضا امامي است. نويسنده کتيبه اطراف محراب نيز محمد رضاامامي و تاريخ کتابت 1071 هجري است.
دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته که کتيبه شبستان شرقي به تاريخ 1069 هجري به وسيله محمد رضاامامي نوشته شده است. اما خطاط کتيبه شبستان غربي محمد باقر شيرازي است و تاريخ آن 1254 هجري قمري است.
ايوان شمالي مسجد نيز حاوي کتيبه هاي بسيار زيبا است در اطراف اين ايوان آيات قرآن کريم به خط محمد رضا امامي و تاريخ 1071 هجري نوشته شده است.
در طرفين اين ايوان دو حجره کوچک خودنمائي مي کنند که بر آنها اشعاري با خط بنائي ساده سه رگي نوشته شده است. در ايوان غربي نيز آيات قرآني با نام محمد رضا امامي و تاريخ 1073 هجري به چشم مي خورد. مسجد حکيم شبستان مسقف و زيبائي دارد که در سمت مغرب واقع شده است و داراي محراب بسيار نفيس و جالبي مي باشد که کتيبه آن به خط ثلث سفيد بسيار عالي
نوشته شده است. يکي از دلايل شهرت مسجد حکيم علاوه بر فرم و ساختار گلي مسجد که آن را در عداد يکي از بهترين بناهاي مذهبي ايران درآورده است وجود خطوط بنايي در گوشه هاي اين اثر نفيس و کم نظير است. توضيح اين نکته ضرورت دارد که آغاز استفاده از خط بنايي که الهامي از خط کوفي است به عصر تيموريان باز مي گردد اما در عصر صفويه اين خط در اصفهان به کمال و اعتلا» رسيد و مراحل تکامل را پيمود و به مرتبه اي رسيد که خطاطان و استادان از آن در اماکن متبرکه و مساجد استفاده کردند.
از مجموع مطالعات انجام شده بر روي مسجد حکيم اين نکته مشخص مي گردد که قسمت گنبد و مقصوره و شبستانهاي طرفين مسجد حکيم در دو مرحله ساخته شده است. مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفويه و مرحله ديگر در زمان گسترش مسجد در دوره هاي بعد از صفويه بود. با احداث خيابان حکيم و نمايان شدن جبهه غربي مسجد بر تعداد گردشگراني که اين ساختمان بي بديل را مورد بازديد قرار مي دهند افزوده شده و علاقمندان بسياري براي بازديد از آن اظهار اشتياق مي کنند.
مسجد حكيم
مسجد حكيم اصفهان يكي از مساجد بسيار نفيس چهار ايوانه است كه در فاصله سالهاي 1051 تا1073 هـ .ق مقارن با سلطنت شاه صفي و شاه عباس دوم به همت طبيب حكيم محمد داوودخان ملقب به تقرب خان بر روي ويرانه هاي مسجد جامع جور جيراز بناهاي قرن چهارم هجري ساخته شده است . براساس كتيبه هاي موجود ، معمار اين بنا محمدعلي بن ستاد علي بيك اصفهاني است . آنچه مسجد حكيم را در عداد مساجد بسيار نفيس دوران صفويه قرار مي دهد
، ارزشهاي خاص معماري ، كتيبه هاي متعدد آن است كه به دست استاد محمدرضا امامي ، خوشنويس نامدار عصر صفويه تحرير شده است . از ديگر قسمتهاي ديدني اين بنا مي توان به محراب بسيار زيبايي كه با مقرنسها و كتيبه ها كه به خط ثلث بر زمينه لاجوردي تزئين يافته است اشاره كرد .جد تاریخی اصفهان مسجد حکیم است . که در زیر مطالبی در مورد این مسجد می گذارم امیدوارم مورد توجه دوستان قرار بگیره .
معروف به: مسجد جامع رنگرزان
موقعیت: خیابان حیكم
سال تاسیس: قرن 4 هجری
به وسیله طبیب شاه عباس دوم در محل ویرانه های مسجد جامع جوجیر یا مسجد صاحب اسماعیل بن عباد ساخته شد
خطاط: محمد رضا امامی
سر در قدیمی مسجد با قدمت 1000 ساله یكی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود
از دلایل شهرت این مسجد علاوه بر فرم و ساختار گلی مسجد وجود خطوط بنایی در گوشه های این اثر نفیس و كم نظیر است
از جمله مساجد بسیار جالب و مشهور عصر صفوی، مسجد حکیم اصفهان است که کاشیکاریهای زیبا و خطوط متنوع، کار اساتید نامدار عصر صفویه، آن را در عداد یکی از شاهکارهای معماری اسلامی قرار داده است.
این مسجد با شکوه در محل مسجدی واقع شده که در دوران حکومت دیالمه آن را جورجیر می نامیده اند. و چون در انتهای بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است. امروز جز سردر این مسجد اثری بر جای نمانده است. در نمای این سردر اختلاف سطح ها را با نوعی اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرحهای بسیار جالب توجهی نمودار گشته است. این سردر نفیس و با شکوه با 1000 سال قدمت یکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می رود.
مسجد حکیم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است. علت نامگذاری این مسجد به « حکیم » این بوده که بانی مسجد « محمد داوود » نامی بوده که به طبابت اشتغال داشته و حکیم داوود نامیده می شده است.
مورخین و محققینی كه در تاریخ تتبع و مطالعه كرده اند درباره این شخص می نویسند: وی طبیب شاه عباس دوم بوده كه به دلائلی مورد خشم قرار می گیرد. و از بیم جان به هندوستان می گریزد. و چون در آن دیار ترقی می كند و برخی معالجاتش در مورد بزرگان و امرا مؤثر واقع می شود به لقب تقریب خان ملقب شده و ثروت زیادی می اندوزد. حكیم داوود مقداری از این ثروت را برای كسانش به اصفهان می فرستد و از آنان می خواهد مسجدی عالی در شهر اصفهان بنا كنند.
بدین ترتیب مسجد حكیم ساخته می شود. كتیبه سردر شمالی مسجد به خط ثلث سفید بر
زمینه كاشی لاجوردی است بیانگر این مطلب است، كه خطاط این كتیبه محمد رضا امامی خوشنویس نامدار عصر صفوی است و تاریخ نامدار عصر صفوی است و تاریخ آن 1073 هجری قمری یعنی سال اتمام مسجد است. در طرفین این سردر در دولوحه كوچك با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی رنگ سازنده این سردر زیبا و نفیس به نام محمد علی بن استاد علی بیك بناء اصفهانی معرفی شده است.
بر سر در شرقی مسجد حكیم با خط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی لاجوردی سال شروع ساختمان مسجد یعنی 1067 هجری قمری نوشته شده است.
در داخل ایوان بعد از آیات و عبارات قرآنی نام محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری گنبد به تاریخ 1069 هجری كتابت شده است و نویسنده آن محمد رضا امامی است. نویسنده كتیبه اطراف محراب نیز محمد رضا امامی و تاریخ كتابت 1071 هجری است.
دو شبستان در شرق و غرب گنبد قرار گرفته كه كتیبه شبستان شرقی به تاریخ 1069 هجری به وسیله محمدرضا امامی نوشته شده است. اما خطاط كتیبه شبستان غربی محمد باقر شیرازی است و تاریخ آن 1254 هجری قمری است.
ایوان شمالی مسجد نیز حاوی كتیبه های بسیار زیبا است در اطراف این ایوان آیات قرآن كریم به خط محمد رضا امامی و تاریخ 1071 هجری نوشته شده است.
در طرفین این ایوان دو حجره كوچك خود نمائی می كنند كه بر آنها اشعاری با خط بنائی ساده سه رگی نوشته شده است. در ایوان غربی نیز آیات قرآنی با نام محمد رضا امامی و تاریخ 1073 هجری به چشم می خورد. مسجد حكیم شبستان مسقف و زیبایی دارد كه در سمت مغرب واقع شده و دارای محراب بسیار نفیس و جالبی می باشد كه كتیبه آن به خط ثلث سفید بسیار عالی نوشته شده است. یكی از دلایل شهرت مسجد حكیم علاوه بر فرم و ساختار كلی مسجد كه آن را در عداد یكی از بهترین بناهای مذهبی ایران در آورده است وجود خطوط بنایی در گوشه های این دو اثر نفیس و كم نظیر است.
توضیح اینكه ضرورت دارد كه آغاز ا
ستفاده از خط بنایی كه الهامی از خط كوفی است به عصر تیموریان باز می گردد اما در عصر صفویه این خط در اصفهان به كمال و اعتلاء رسید و مراحل تكامل را پیمود و به مرتبه ای رسید كه خطاطان و استادان از آن در اماكن متبركه و مساجد استفاده كردند.
از مجموع مطالعات انجام شده بر روی مسجد حكیم این نكته مشخص می گردد كه قسمت گنبد و مقصوره و شبستانهای طرفین مسجد حكیم در دو محله ساخته شده است. مرحله اول همزمان با ساخت مسجد در عهد صفویه و مرحله دیگر در زمان گسترش مسجد در دوره های بعد از صفویه بود. با احداث خیابان حكیم و نمایان شدن جبهه غربی مسجد بر تعداد گردشگرانی كه این ساختمان بی بدیل را مورد بازدید قرار می دهند افزوده شده و علاقمندان بسیاری برای بازدید از آن اظهار اشتیاق می كنند.
تزئین در معماری مساجد ایرانی، از صدر اسلام تا دوران قاجاریه
زیبائی شناسی در هنر ایران بر اصل تزئین استوار است. تزئین نوعی تقلید و الهام از طبیعت است که به اشکال گوناگون در هنر ظاهر می شود. در معماری ایرانی، قبل از اسلام و در دوران اسلامی، عنصر تزئین نقش اساسی دارد و حضور تزئینات که عمدتا پر کار و متنوع می باشد، از معماری و ساختمان جدائی ناپذیر است.
موضوع و هدف اصلی این پژوهش بررسی نقش اصلی و اساسی تزئین در معماری ایران است که به صورت های طبیعت گرا و نمادین تجلی یافته است. در این سلسله مباحث نقوش اصلی تزئینی در مساجد ایران، از قدیمی ترین آنها در صدر اسلام تا دوران قاجاریه مورد بررسی قرار می گیرد. مساجد ایران تا کنون با رویکرد های متنوع و گوناگونی چون ویژگی های معماری، سبک شناسی بنا، ویژگی های تاریخی و غیره مورد بررسی قرار گرفته اند. اما تمرکز بر ویژگی های خاص تزئینی آن ها و مقایسه سیر تحول نقوش تزئینی کمتر مورد توجه قرار رفته است. تزئین یکی از ارکان
جدائی ناپذیر هنر ایران است. به گونه ای که هنر هائی همچون معماری، نقاشی، نقش برجسته، فرش، ظروف و اشیاء و لباس ها بدون تزئین در ایران کمتر یافت می شود. این تزئینات در معماری و به خصوص در مساجد ایران به گونه ای به کار گرفته شده که نه تنها سبب دل زدگی نمی شود بلکه ابهت و عظمت بنا را نیز دو چندان می کند. زیرا نقوش با تنوع بسیاری ظاهر شده اند. نکته ای که در تزئینات سایر ملل کمتر دیده می شود.
نقوش تزئینی در هنر ایران، در دوره اسلامی شامل اشکال نباتی، تصاویر آدمی، تصاویر حیوانی، خطوط و اشکال هندسی می شود، که البته تنها اشکال هندسی و خوشنویسی در تزئین مساجد به کار برده شده است. از آنجا که باور های مردم و اعتقادات دینی ایشان مبنی بر ستایش عناصر طبیعت بوده، بدیهی است که این عناصر طبیعی به اشکال مختلف در هنر ها جلوه گر شده است. البته در این مطالعه علاوه بر نقوش تزئینی، شکل ها و قوس های تزئینی در معماری مساجد نیز مورد توجه بوده است.
