بخشی از مقاله
چکیده
مسجد حکیم از بناهای دوره صفویه میباشد که به شیوه اصفهانی ساخته شده است. هدف از پـژوهش ایـن مجموعـه بررسـی نقـوش بـه کـار رفتـه در کاشیکاری مسجد حکیم میباشد. بررسیها نشان میدهد نقوش کاشیکاری مسجد حکیم از اشکال هندسی و خط کوفی، خط بنای معقلی و سـاده و خط نستعلیق با هم در آمیخته شده است. در این مجموعه از رنگ آبی لاجوردی و سفید بیشتر استفاده شده است که زیبـایی خاصـی بـه ایـن مسـجد بخشیده است. همچنین از ریتم رنگ ها بر روی ریتم خطوط برای زیبایی بیشتر و بر روی کاشی ها از آیات و اسماء الهی استفاده شده اسـت. آیـههـای قرآنی برای فضای عرفانی مسجد و همچنین تجلی نام حضرت علی در نقوش کاشیکاری که جنبه اخلاقی و مذهبی دارند برای تزیین مسـجد بـه کـار رفته است. ضرورت این پژوهش بررسی نقوش کاشیکاری و اشکال به کار رفته در معماری اسلامی است که از نظر سیاسی، اجتمـاعی و مـذهبی مـورد اهمیت است. روش بررسی مجموعه تحلیلی و توصیفی و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانهای است.
واژه های کلیدی: مسجد حکیم، نقوش، کاشیکاری، رنگ، خط
1
مقدمه
تاریخ معماری اصفهان در ادوار گذشته همانند دیگر نقاط کشور، بومی و مورد توجه بوده است. اصفهان را میتوان پرذوق و شوقترین محفل هنر دوستان نامید. هنرمندانی که به تمام هنرهای مختلف آشنایی داشته و از زمانهای بسیار دور کنار معماران چیره دست این شهر میزیسته و هنرشان زبانزد جهانیان بوده است. ادوار تاریخی یادگارهای معماری زیادی را در شهر اصفهان برجای گذاشته است که هرکدام به نوبهی خود قابل بحث و بررسی است. در این میان از مسجد حکیم کمتر سخن به میان رفته در حالی که آثار زیبای نهفته در آن نه تنهامبیّن معماری دقیق و هنرمندانه دورهی صفویه است بلکه عناصر دینی به کار گرفته در آن، به دلیل عنایت به مذهب تشیع، جایگاه ویژهای را برای آن رقم زده است (زمرشیدی، .(4 :1390 نام علی (ع ) سطح وسیعی از تزیینات اماکن مذهبی اصفهان را پوشانده است. طرحهای پیچیده و ظریف که به عناصر و نمادهای شیعی اشاره دارد نشان دهندهی حب امیرالمومنین در دل هنرمندان است که به زیباترین وجهی تجلی یافته است (شایسته فر، .(2:1386
مسجد حکیم از مساجد اواخر دوره صفوی در منطقه قدیمی بابالدشت اصفهان میباشد و بانی آن حکیم محمد داوود ملقب به تقربخان، پزشک شاهعباس دوم و شاهصفی، بوده و بدینسبب، مسجد به حکیم شهرت یافته است (شاردن، (462 :1373 و چون در محله قدیمی جورجیر، در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر، که صاحببن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد، مسجد جورجیر نیز نامیده شده است (جابری انصاری، .(118 :1378
براساس کتیبههای مسجد، از معماران این بنا محمدعلیبن استاد علیبیک بنّا اصفهانی، از کاشیکاران آن میرزامحمد کاشیپز، و کتیبهنگار آن خوشنویس نامآور عهد صفوی، محمدرضا امامی، بودهاند. نام خوشنویس دیگری به نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبهها دیده میشود (گدار،.(328 :1375
مسجد حکیم، با نقشهای نامنتظم، در حدود هشتهزار مترمربع وسعت دارد (رفیعی مهرآبادی، .(608 :1352 این بنا که مانند بسیاری از بناهای دوره صفویه از آجر ساخته شده (ماهرالنقش، (32 :1376 از نوع مساجد چهار ایوانی است و سه ورودی اصلی دارد. سردر شرقی به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبهای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر، و دو پشتبغل مزین به خط بنّاییِ کاشیکاریشده است. سردر غربی با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچهای بنبست قرار دارد و به خیابان حکیم راه مییابد و نزدیک به در جورجیر است (هنرفر،.(41 :1344 سردر شمالی با انواع کاشیکاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای در ورودی دارد که به حجرهای راه مییابد. در بالای حجره دو پشتبغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش کاشکاری مَعْقَلی دیده میشود (ماهرالنقش، 51 :1376ـ52، .(54 در یک مسجد فرد مومن هیچگاه فقط یک بیننده صرف نیست، بلکه هرگاه با طهارت و حضور قلب به نماز می ایستد و به قرآئت آیههای قرآنی، ادعیه و احادیث منقوش و مکتوب بر در و دیوار مسجد میپردازد به نحوی با معنا و انعکاسات معنوی خطوط ارتباط برقرار میکند. بنابراین نه تنها معماران بلکه کتیبه
نویسان مسلمان میکوشند تا فضایی به وجود آورند که کلیه صفات و مقامات معنوی را متجلی سازند (شایسته فر، .(3:1381
