دانلود مقاله معنویت‏ و سکولاریسم

بخشی از مقاله

معنويت‏ و سکولاريسم
ترجمه سكولاريزم‏
براى سكولاريزم (secularism) و مشتقات مربوط به آن در زبان فارسى معادل‏هاى فراوانى به كار برده شده است. در ترجمه سكولاريزم: دنياپرستى، اعتقاد به اصالت امور دنيوى، غير دين گرايى، نادينى‏گرى، جدا شدن دين از دنيا، دنيويت، دنيوى‏گرى، روشنفكرى غير مذهبى، مذهب جدائى دين از سياست (حكومت) لائيسم، بى دينى، لامذهبى، علمانيّت ...
در ترجمه سكولار (secular): بى‏حرمت، ناسوتى، بشرى، زمينى (غير معنوى)، دنيوى، اين دنيايى، غير مذهبى، اين جهانى، عرفى، گيتيانه (در برابر دنيوى يا اخروى)، روشنفكر، لائيك، بى‏دين، ... و در ترجمه سكولاريزاسيون: (Secularization)نادينى، دنيوى كردن، جدا انگارى دين و دنيا، دين زدايى، علمانيت، عرفى شدن .... معادل‏هاى متكثر و فراوانى كه در برابر سكولاريزم و مشتقات مربوط به آن به كار برده شده است با صرف نظر از صحت و سقم آنها، نشان دهنده ‏دشوارى ترجمه اين لفظ در ادبيات فارسى است.

دشوارى ترجمه‏
مفاهيم كليدى و محورى هر فرهنگ و تمدن به سهولت قابل انتقال و قابل ترجمه در حوزه‏هاى فرهنگى رقيب نيست، دشوارى ترجمه اين مفاهيم‏به معادل يابى الفاظ محدود نمى‏شود، بلكه ريشه در دو امر دارد. اول: بار معنايى اين مفاهيم و بيگانه و نامأنوس بودن معناى آنها براى فرهنگى‏كه ترجمه در آن واقع مى‏شود و دوم: اثر مخرب و ساختار شكنانه برخى از اين مفاهيم و معانى براى فرهنگ‏هاى رقيب و در نتيجه موضع‏گيرى‏فرهنگ رقيب در قبال آنها.

موضع‏گيرى در قبال مفاهيم فرهنگى رقيب موجب مى‏شود تا برخى عوامل و انگيزه‏هاى اجتماعى و سياسى مانع از تبيين شفاف آنها شود، زيرا كسانى كه در متن فرهنگ رقيب، شيفتگى نسبت به آن مفاهيم دارند، در هنگام انتقال آن مفاهيم با رويكردى ترويجى و تبليغى از ترجمه‏هايى‏پوشش مى‏گيرند كه با ابهام خود مانع از برانگيخته شدن حساسيتهاى اجتماعى و فرهنگى گردد، و بلكه در صورت امكان در اثر ابهام و عوامل‏عارضى مورد استقبال عموم قرار گيرند.

هر يك از عوامل ياد شده در ترجمه سكولاريزم به گونه‏اى تأثير داشته‏اند و مجموعه اين امور وضعيت موجود را در ترجمه آن پديد آورده‏اند.
سكولاريزم و معنويت‏

با صرف نظر از معادل هايى كه براى سكولاريزم و مشتقات مربوط به آن به كار برده مى‏شود، در معناى سكولاريزم مى‏توان گفت اين لفظ ناظر به ‏نوعى هستى‏شناسى است كه اصالت را به امور دنيوى و اين جهانى مى‏دهد، و اين نوع از هستى‏شناسى كه با انسان‏شناسى و معرفت‏ شناسى‏مناسب با خود هماهنگ است در قبال نوع ديگرى از هستى‏شناسى است كه صورتى معنوى و دينى دارد.

در هستى‏شناسى معنوى اصالت به هستى متعالى و قدسى داده مى‏شود، در اين نگاه ساحتى از هستى كه از آن با عنوان غيب ياد مى‏شود، بر اين‏ جهان و عالم محيط بوده و نسبت به آن معنا بخش و تعيين كننده است، به گونه ‏اى كه غفلت از آن هستى معنوى مانع از شناخت حقيقت اين‏ جهان مى‏گردد.
صور معنويت و دين‏

نگاه معنوى صور گوناگونى مى‏تواند داشته باشد مانند:
الف) اين نگاه با حفظ رويكرد معنوى و دينى خود يا نسبت به زندگى دنيا فعال و سازنده است و يا آن كه رويكرد منفى و زاهدانه نسبت به دنيادارد. اين رويكرد دوگانه را در مقايسه بين رهبانيت مسيحى كه عزلت و گوشه‏گيرى است و رهبانيت اسلام كه به تعبير پيامبر خاتم جهاد در راه‏خداوند است، مى‏توان ديد.
ب) نگاه معنوى يا موضعى مثبت نسبت به مراتب مختلف عقل و عقلانيت دارد، و يا آن كه در تقابل با آن قرار مى‏گيرد، اين دوگانگى نيز درمقايسه اديانى كه ايمان را در تقابل با عقل قرار مى‏دهند با اسلام كه عقل را به مصداق «ماعبد به الرحمان» با ايمان قرين مى‏داند، مى‏توان‏مشاهده كرد.

ج) نگاه معنوى مى‏تواند چهره‏اى توحيدى و يا اساطيرى داشته باشد، اين تقابل از مقايسه اديان توحيدى با اديان مشركانه كه به الهه‏هاى‏متعدد قائلند، روشن مى‏شود.
د) معنويت مى‏تواند صورتى صادق و يا كاذب داشته باشد.

صدق و كذب علمى و عملى‏
معنويت صادق و كاذب به دو معنا مى‏تواند به كار رود:

الف) صدق و كذب با معيار علمى و عقلى. در اين معنا معنويت صادق، معنويتى است كه مطابق با واقع باشد، و براهين عقلى و يا مكاشفات‏رحمانى صدق آن را تأييد نمايد، مانند توحيد كه موافق برهان است، و معنويت كاذب اعتقاد به حقايق فوق طبيعى و لكن به گونه‏اى خلاف واقع‏است، اين نوع معنويت كه با عقايد خرافى درآميخته است، موافق برهان عقلى و نقلى و مكاشفات صحيح نمى‏باشد. مانند باورهاى مشركانه واساطيرى.

ب) صدق و كذب بر اساس موافقت و يا مخالفت رفتار با اعتقاد يا عمل با علم. در اين معنا هرگاه رفتار و گرايش عملى فرد با باورها و اعتقادات‏معنوى او هماهنگ باشد، آن فرد در اظهار ايمان خود صدق و اخلاص دارد، و هرگاه بعد رفتارى او موافق باور و اعتقاد معنوى‏اش نباشد، مثل اين‏كه به رغم تصديق حقايق و آرمان‌هاى معنوى جهت‏گيرى عملى او صورتى دنيوى داشته باشد، اين معنويت كاذب است.

انسان فاسق گرفتار معنويت كاذب به اين معناست زيرا او به رغم اين كه به لحاظ نظرى داراى باور دينى است به لحاظ عملى مخالف آن رفتارمى‏نمايد و مدينه فاسقه در بيان فارابى نيز به همين معنا در سطحى فرهنگى داراى معنويتى كاذب است.

فرد منافق نيز از معنويت كاذب به معناى دوم آن برخوردار است زيرا او به رغم آن كه به لحاظ رفتارى گرايش دنيوى دارد. در بعد نظرى رفتار خودرا براى ديگران توجيه معنوى مى‏كند. در فاسق بين رفتار با اعتقاد فرد فاصله است و در منافق بين رفتار و انگيزه فرد با باور اعتقادى كه اظهارمى‏دارد اختلاف است. بين رفتار و اعتقاد باطنى منافق اختلافى نيست او در باطن خود باورى معنوى ندارد تا آن كه آن معنويت از طريق رفتارش‏تكذيب شود.

صدق و كذبى كه از سنجش نظر و عمل يا از مقايسه ظاهر و باطن افراد به دست مى‏آيد معنايى نسبى دارد. يعنى هر كس كه رفتار او مطابق باورمعنوى‏اش باشد و به بيان ديگر در رفتار خود اخلاص داشته باشد و يا آن كه باور و رفتارش با معنويتى كه اظهار مى‏دارد. هماهنگ باشدمعنويتش صادق است و هر كس با رفتار خود عقايد خويش را تكذيب نمايد و يا انديشه و عملش برخلاف تظاهر معنوى و دينى‏اش باشد،معنويتش كاذب مى‏باشد. اين معناى از صدق و كذب ناظر به حقيقت اعتقاد فرد و مطابقت آن با متن واقع و جهان خارج نيست.

صور سكولاريزم‏
سكولاريزم نيز نظير معنويت به اقسام مختلفى تقسيم مى‏شود:
الف) سكولاريزم گاه به صورت يك تئورى نظرى است و گاه در قالب يك گرايشى عملى است، گرايش عملى سكولاريزم فرايندسكولاريزاسيون و دنيوى شدن را به دنبال مى‏آورد، دو بعد نظرى و عملى سكولاريزم گاه با يكديگر همراه‏ند و گاه بين آنها فاصله مى‏افتد. گرايش عملى سكولاريزم، هرگاه با اعتقاد و يا بيان و توجيه نظرى معنوى قرين باشد، نوعى معنويت كاذب را به دنبال مى‏آورد.

ب) چهرهء نظرى سكولاريزم گاه عريان و آشكار است، نظير فلسفه ‏هاى ماترياليستى كه به صراحت، متافيزيك و حقايق معنوى را انكار مى‏كنند و گاه پنهان و آرام است و آشكارا در مقام انكار و نفى معنويت قرار نمى‏گيرد.

ج) صورت آرام و پنهان سكولاريزم يا با سكوت از كنار گزاره‏هاى معنوى و دينى عبور مى‏كند، مانند پوزيتويستهاى حلقه وين كه به لحاظ معرفت‏شناختى گزاره‏هاى دينى را مهمل و بدون معنا دانسته و نفى و يا اثبات آنها را جايز نمى‏دانند، اين گروه تبيين اين جهان را با صرف نظر از عالم‏معنا انجام مى‏دهند، بدون آن كه به صراحت به نفى آن بپردازند، و يا اين كه با رويكردى دنيوى به توجيه، تبيين و در عين حال دفاع از گزاره‏ها وپديده‏هاى معنوى مى‏پردازند، مانند كسانى كه با روشهاى پراگماتيستى و يا تفسيرهاى كاركردگرايانه از مفيد بودن و كاركردهاى مثبت اجتماعى‏ديانت خبر مى‏دهند.

تفاسير سكولار دين‏
تفسير و توجيه سكولار و دنيوى ديانت و معنويت از جهات مختلف صور گوناگونى دارد.
الف) به لحاظ خاستگاه: برخى از آنها دين و معنويت را حاصل فعاليت ذهنى آدمى براى تبيين نظرى جهان در مرحله‏اى از مراحل تكوين‏معرفت بشرى مى‏دانند و بعضى ديگر تفسيرهاى احساسى وروانكاوانه از معنويت ارائه مى‏دهند. و برخى از تفاسير نيز رويكردى اجتماعى درتبيين و توجيه معنويت دارند.

ب) از جهت منطقه حضور و قلمرو: برخى دين را محدود به قلمرو فردى و درونى افراد دانسته و در حد پديده‏اى شخصى و روانى آن را به رسميت‏مى‏شناسند. و بعضى ديگر قلمرو دين را در امور اجتماعى و سياسى جستجو كرده، و آن را در قالب نوعى ايدئولوژى كه به تفسير و توجيه معيشت‏و رفتار و ساختار اجتماعى، مى‏پردازد، مى‏نگرند، اين گروه تعينات مختلف دينى را در قالب تعيّنات اجتماعى مى‏بينند. رويكردهاى ايدئولوژيك‏به دين و معنويت نيز صورتهاى راديكال و يا محافظه كارانه، چپ و راست، سوسياليستى و يا ليبراليستى و... مى‏تواند داشته باشد.

تفسير روانكاوانه فرويد نوعى رويكرد روانى و بيشتر فردى به دين است، و تبيين دوركيم و يا ماركس از ديانت، تبيين اجتماعى و ايدئولوژيك‏مى‏باشد.
معنويت كاذب‏

توجيه سكولار معنويت و دين نوعى معنويت كاذب است.
كذب علمى اين نوع معنويت بر مبناى هستى‏شناسى دينى و تفسير معنوى جهان در صورتى است كه بيان فوائد و كاركردهاى دنيوى ديانت باتقليل گرايى و تنزل حقيقت دين به همين افق محدود باشد، كسانى كه متافيزيك را ممتنع دانسته و يا گزاره‏هاى متافيزيكى و معنوى را به‏لحاظ معرفتى مهمل مى‏دانند، در تفسيرهاى روانى و يا كارگرايانه خود ناگزير به چنين تقليلى گرفتار مى‏شوند.

كذب عملى تفاسير سكولار از ديانت بيشتر توسط ارباب سياست محقق مى‏گردد، آنان با نگرش سكولار و دنيوى خود هنگامى كه به‏كاركردهاى اجتماعى و مفيد دين آشنا مى‏شوند، براى تحقق بخشيدن به اغراض سياسى و دنيوى خود، از ديانت به عنوان يك پوشش مفيد وكارآمد بهره مى‏برند، افراد براى پوشش دينى دادن به رفتار دنيوى خود گاه از تفاسير آرام و پنهان سكولار نسبت به دين استفاده مى‏كنند و گاه‏نيز از تفاسير معنوى و دينى بهره مى‏برند. استفاده از تبيين‏هاى معنوى و دينى براى توجيه رفتار توسط كسانى كه به لحاظ نظرى و عملى معتقدو عامل به نگاه و آرمانهاى معنوى نيستند، نوعى ديگر از معنويت كاذب است، اين نوع از كذب غير از كذب معنوى كسانى است كه گرايش و رفتارعملى آنان مغاير با باورها و اعتقادات نظرى معنوى خودشان مى‏باشند. معنويت كاذب اين گروه با نفاق اجتماعى آميخته است زيرا آنان به رغم‏اين كه خود باورى و اعتقادى معنوى و دينى ندارند، رفتار دينوى خود را در چشم ديگران به گونه‏اى دينى توجيه مى‏كنند.
زمينه‏ها و انگيزه‏ها
براى تفسير و توجيه سكولار از دين و براى معنويت كاذب زمينه‏ها و انگيزه‏هاى مختلفى وجود دارد برخى از آنها فردى و بعضى اجتماعى، و بعضى‏علمى و برخى عملى است.
ديدگاه‏هاى معرفت شناختى اى كه با رويكرد پوزيتيويستى و يا شكاكانه معرفت عقلى را تاب نياورده و ارزش جهان شناختى معرفت شهودى ووحيانى را نمى‏پذيرند. به دلايل منطقى اگر هم به صورت عريان در تقابل بانگاه معنوى و دينى قرار نگيرند چاره‏اى جز ارائه تفسير سكولار ازمعنويت و دين ندارند، لا دين لمن لا عقل له.

افرادى كه به لحاظ شخصى تربيت و علقه معنوى و دينى دارند. هنگامى كه به لحاظ معرفت شناختى از دفاع عقلانى دين باز مى‏مانند به‏انگيزه‏هاى روانى - فردى به سوى تفسيرهاى سكولار از دين گرايش خواهند داشت كه به لحاظ نظرى صورتى عريان و آشكار ندارد، وتفاسيرى را دنبال مى‏كنند كه با توجيه دنيوى از حضور ديانت دفاع مى‏كند.
در شرايطى كه معنويت و ديانت در حوزه فرهنگ عمومى فعال و پرتحرك باشد زمينه بسط معنويت كاذب به معناى تفسير و توجيه رفتارهاى‏دنيوى بر اساس آرمانها و يا منطق دينى، از ناحيه كسانى پديد مى‏آيد كه به لحاظ عملى رويكرد دنيوى و سكولار دارند، اعم از اين كه به لحاظنظرى باور دينى داشته و يا در بعد نظرى نيز سكولار باشند.

سكولاريزم پنهان‏
افرادى كه به لحاظ عملى گرايش دنيوى دارند و به لحاظ نظرى نيز در انديشه و باور خود سكولار هستند. در تعقيب اغراض دنيوى و يا سياسى خود تاهنگامى كه الزامات فرهنگى آنها را به پوشش گرفتن از تفاسير معنوى و دينى ترغيب نكند زمينه و انگيزه‏اى براى اين كار ندارند و اگر هم ازناحيه فرهنگ عمومى ناگزير از آن شوند، استفاده از تفاسير آرام و پنهان سكولار را به توجيهات معنوى ترجيح مى‏دهند زيرا اين نوعى از تفاسيرضمن آن كه آنها را از خطرات مقابله با فرهنگ عمومى مصون مى‏دارد. ريشه باور معنوى را در حوزه فرهنگ عمومى خشكانده و زمينه تحول‏فرهنگ را به سوى انگاره‏هاى سكولار و دنيوى فراهم مى‏آورد.

جريانى كه استحاله فرهنگ دينى را در دستور كار خود قرار داده باشد از روش فوق براى تغيير فرهنگ استفاده خواهد كرد زيرا اين روش ضمن‏آن كه مانع از مقابله مستقيم با فرهنگ عمومى مى‏شود از پوششهاى معنوى و دينى‏اى كه هويت معنوى فرهنگ را به رسميت مى‏شناسد دورى‏گزيده و با ترويج پنهان و آرام باورهاى سكولار امكان تحول فرهنگ را در عميق‏ترين لايه‏هاى معرفتى آن فراهم مى‏آورد.

بعد تاريخى سكولاريزم‏
به لحاظ تاريخى اعتقاد و نگاه معنوى به عالم و آدم مقدّم بر نگاه دنيوى و سكولار است، مقطعى از تاريخ گذشته بشر را نمى‏توان يافت كه نگاه دينى‏و معنوى بر حوزه فرهنگ و زندگى او غلبه نداشته باشد، حضور نگاه معنوى را در تاريخ گذشته بشرى در ادبيات و همچنين در آثار تمدنى به جاى‏مانده از آنها مى‏توان ديد.

نگاه سكولار به عالم و آدم گرچه در گذشته تاريخ نيز حضور داشته است و لكن در هيچ يك از دوره‏هاى پيشين از بعد فرهنگى و تمدنى غلبه‏نيافته است، غلبه و رسميّت اين نگاه مختص به دنياى مدرن است. باور، اعتقاد و گرايش دنيوى در يك فرايند تدريجى كه از آن با عنوان‏سكولاريزاسيون ياد مى‏شود، در فرهنگ و تمدن غرب از رنسانس به بعد گسترش يافت و به تدريج باتسخير سازمانها و نهادهاى اجتماعى تامرحله تدوين اعلاميه جهانى حقوق بشر استمرار يافت. اين نگاه اينك از طريق امكانات و ظرفيتهاى موجود در تمدن غرب داعيه جهانى دارد.
بعد تاريخى توجيه معنوى سكولاريزم عملى‏

به لحاظ تاريخى تا هنگامى كه نگاه معنوى و دينى به عالم در قلمرو فرهنگ بشرى غلبه و رسميت داشته باشد، رويكرد دنيوى بشر بيشتر به بعدعملى محدود مى‏شود، و در اين حال افراد رويكرد دنيوى خود را با نوعى از توجيهات معنوى كه به لحاظ تئوريك و نظرى نيز كاذب است، پوشش‏مى‏دهند، زيرا توجيه معنوى رفتار دنيوى در هر حال معنويتى را كه به لحاظ نظرى كاذب و دروغين است به دنبال مى‏آورد. بسيارى ازحاكميت‏هاى سياسى در گذشته تاريخ از اين قبيل است نظير فرعون كه خود را در زمره خداوندكاران مى‏خواند و با عبارت انا ربكم الاعلى ‏داعيه ربوبيت داشت. و يا همانند پادشاهان و امپراطوران ايران، روم و چين كه مشروعيت خود را در انتساب آسمانى و الهى خود توجيه مى‏كردند،و يا بنى اميه كه با عنوان خليفه رسول خدا(ص) به قتل فرزندان رسول خدا مبادرت مى‏ورزيدند.

تفسير دنيوى انديشه‏هاى دينى‏
غلبه سكولاريزم در دوران مدرن به موازات حذف اصل نگاه معنوى و دينى از قلمرو فرهنگ عمومى و علمى، زمينه توجيهات معنوى كاذب ودروغين را نيز خشكاند، و از اين پس به جاى تفسير دينى رفتارهاى سكولار تفسير دنيوى و سكولار انديشه‏هاى دينى بسط و گسترش يافت.

تفسير سكولار در دنياى مدرن در بسيارى از موارد در قالب سكولاريزم عريان با انكار و نفى، ديانت همراه بود، و در مواردى هم كه تفسيرسكولار دين با حفظ مبناى دنيوى خود با نگاهى مثبت به كاركردها و آثار دنيوى باورهاى دينى مى‏نگريست، توجيه ديانت را غالباً در قلمروزندگى خصوصى محدود مى‏ساخت، و حضور آن را در عرصه قدرت و سياست تاب نمى‏آورد. به عنوان مثال دوركيم كه تفسير كاركردى اجتماعى‏از دين ميكند، كاركرد مثبت دين را محدود به جوامع غير صنعتى دانسته و عنصر جايگزين را براى دنياى جديد با عنوان اخلاق صنفى و مانند آن‏معرفى مى‏كند.

مقاومت اجتماعى سكولاريزم و ديانت
غلبه سكولاريزم در عرصه فرهنگ مدرن، مانع از آن مى‏شود تا از دين به عنوان يك ايدئولوژى جهت تفسير و توجيه رفتارهاى سياسى استفاده‏شود.
سكولاريزم خود يك ايدئولوژى ضد معنوى و ضد دينى است و بلكه عميق‏ترين لايه براى ايدئولوژى‏هاى مختلفى است كه با اصالت بخشيدن‏به زندگى دنيوى بشر در پى تفسير و توجيه آن برمى‏آيند، اين ايدئولوژى در صورتى كه معنويت و ديانت به حوزه فرهنگ عمومى بازگشت نمايدمقاومت خود را براى پيش‏گيرى از حيات مجدد ديانت در عرصه سياست مديريت خواهد نمود.
مقاومت سكولاريزم در برابر حركت‌هاى معنوى و دينى صورتهاى مختلف عملى و نظرى خواهد داشت، اقتدار و سياست و غرب با همه اهرم‌هاى‏اقتصادى، نظامى و ابزارها و امكانات در

اين ميدان عمل خواهد كرد، و در اين مسير از فعاليتهاى نظرى‏اى كه در حوزه علوم انسانى سكولارشكل مى‏گيرد استفاده كرده و به نوبه خود با استفاده از صنعت فرهنگ در جهت تقويت اين‏گونه علوم و نظريات عمل مى‏نمايد.
پست سكولاريزم‏

تجديد حيات معنوى پديده‏اى است كه از دهه پايانى قرن بيستم حضور خود را در سطح جهانى نشان داده و نظر جامعه شناسان و عالمان‏اجتماعى را به خود جلب كرده است. نقطه عطف اين جريان درانقلاب اسلامى ايران به وقوع پيوست و بعد جهانى آن با به رسميت شناخته‏شدن حركتهاى تمدنى رقيب دنياى غرب ظاهر و آشكار شد.
پست سكولاريزم، امروز عنوانى است كه تحقيقات پژوهشگران سكولار را نيز متوجه خود كرده است. نظريه‏پردازان سكولار غرب در آخرين‏تلاشهاى نظرى خود نيز قصد توجيه و تفسير دينى و معنوى وضعيت موجود جهان را ندارند، زيرا اين گونه تفاسير حتى اگر كاذب و دروغين هم‏باشد به منزله به رسميت پذيرفتن حضور معنويت و قبول تحقق عالمى جديد است. آنها مى‏كوشند تا اين پديده معنوى را در چارچوب نگاه‏دنيوى خود، شناسايى نموده و با دانش ابزارى خويش راهكارهاى كنترل و تسخير آن را ارائه دهند.

هابرماس‏
سخنرانى هابرماس در دانشگاه تهران نمونه‏اى از تلاش نظرى و گوياى حركت علمى سكولاريزم در قبال حركت معنوى جهانى است كه در حال‏تحقق است، جهان آينده!
او عبور از سكولاريزم و حضور ديانت و معنويت را براى دنياى غرب مشروط به دو شرط كرد. شرط نخست: پذيرفتن مرجعيت عقل عرفى بود وشرط دوم: پذيرفتن مرجعيت seience كه همان دانش و عقل ابزارى است.

در مراتب معرفتى‏اى كه هابرماس ارائه مى‏دهد، عقل ابزارى با اخذ بنيانها و مبادى خود از عقل ارتباطى كه در حوزه عرف قرار مى‏گيرد، به‏تصرف در عالم مى‏پردازد، در ديدگاه او عقل عرفى كه در محدوده ارتباطات اجتماعى و انسانى است در ذيل عقل انتقادى واقع مى‏شود. عقل‏انتقادى عقلى است كه رسالت روشنگرى مدرن را بر عهده دارد و به همين دليل است كه در شرايطى كه با حضور فلسفه‏هاى پسامدرن‏روشنگرى مدرن به چالش كشيده شده است او با دفاع از عقل انتقادى مدرنيته را همچنان پروژه‏اى ناتمام مى‏خواند.
دين و مرجعيت عرف و علم ابزارى‏

قرار دادن دين در تحت مرجعيت عقل عرفى و ابزارى به معناى نازل كردن آن به پائين‏ترين لايه معرفتى بشر معاصر است، پذيرفتن مرجعيت عرف‏براى دين و معنويت به معناى اين است كه شرط حضور ديانت در دنياى سكولار، عرفى شدن و دنيوى شدن، يا به بيان روشن‏تر سكولار شدن‏آن است. يعنى دين بايد تفسيرى سكولار و قرائت اين جهانى از خود داشته باشد. دين به جاى آن كه عصر و عرف خود را به سوى دينى شدن‏هدايت و راهبرى نمايد حقيقت خود را به سوى عصرى و عرفى شدن تنزل داده و بلكه در خدمت آن درآورد. و پذيرفتن مرجعيت عقل ابزارى به‏اين معناست كه دين بايد در چهارچوب مديريت و تدبير مربوط به اين جهان عمل و رفتار نمايد، و قواعد رفتارى خود را نيز بر همين اساس‏تنظيم نمايد.

ديانت در صورتى كه شرايط فوق را براى خود در دنياى سكولار بپذيرد در موقعيتى كه معنويت خيزش مجدد جهانى خود را شروع كرده است. به‏صورت ابزارى كارآمد در جهت كنترل و و استحاله اين حركت جهانى در خواهد آمد، و از اين طريق ديانت كه در طى قرن نوزدهم و بيستم گمان‏بر حذف آن از حوزه فرهنگ بشرى مى‏رفت، شاهد اسارتى مدرن خواهد بود.