بخشی از مقاله
مقدمه
مورفولوژی شهری، جریانی عمده در مطالعه شکل شهر در جغرافیای شهری است .)Madanipour, 2001, p.77( مورفولوژی شهری، مطالعهای است که به بررسی شکل بافتهای شهری و گونهبندی آن در وضع موجود میپردازد. مطالعات مورفولوژی شهری در دورههای مختلف و همچنین متأثر از نگاههای متفاوت، تفاوتهایی را در شیوه مطالعه و محصول نهایی داشتهاند که در قالب مکاتب متفاوت مورفولوژی دستهبندی شدهاند. بررسی دستهبندیهای گوناگونی که از مکاتب موجود در حوزه مطالعات مورفولوژی شهری، توسط محققین ارائه شده است، نشانگر آن است که طبقهبندی صورت گرفته توسط "آنا ورنر مدون"1 را میتوان یکی از دستهبندیهای جامع از این مکاتب دانست. مدون در طبقهبندی خود مطالعات مورفولوژی شهری را در سه مکتب اصلی بریتانیایی، ایتالیایی و فرانسوی دستهبندی، و به بررسی و تحلیل آنها میپردازد.
جایگاه مطالعات مورفولوژی شهری در گذر زمان تغییراتی را شاهد بوده است. تا دهه شصت، عمده توجه جغرافیدانان شهری، ساختار دورنی شهر بود، با عنایت خاص به مورفولوژی، که اعصار و گونههای ساختمانی را ترسیم و عناصر متفاوت تاریخی و تشکیل دهنده نقشه شهرها را شناسایی میکرد .)Madanipour, 2001, p.79( از این روست که پس از شکست قاطعانه طبقهبندیهای کارکردی و شالودههای اقتصادی نظامهای شهری، از مورفولوژی شهری به این عنوان که بیشتر توصیفی است به شدت انتقاد شده که نتیجهای برای دستیابی به راهحلهای مناسب در اختیار متصدیان قرار نمیدهد و تنها به مشهودات و اشیاء بیروح توجه میکند.
اما در پی مورد اقبال واقع شدن تفکر سیستمی و برقراری کنشهای بین معماران، جغرافیدانان، تاریخدانان و اقتصاددانان شکل جدیدی از مورفولوژی شهری پایهگذاری شد و عمالً تالش شد که ساختار شهر به عنوان نتیجه توسعههای تاریخی در دورانهای مختلف مورد ارزیابی قرار گیرد .)Whitehand, 2007, p.ii02-ii06( برای انجام چنین مطالعهای، رویکردها و مکاتب مختلف، الگوهای متفاوتی را ارائه کردهاند. به نظر میرسد در مقایسه با الگوهای مختلف مطالعات مورفولوژی شهری در بافتهای تاریخی، مکتب بریتانیایی بیش از بقیه مورد توجه محققان باشد. با این وجود میتوان پیشنهاداتی را برای تکمیل آن با توجه به عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اثرگذار بر کالبد شهر ارائه نمود. لذا این مقاله به ارائه پیشنهاداتی در این جهت و در دستگاه تحلیلی مکتب اقتصاد سیاسی فضا میپردازد.
.1 روش و مراحل تحقیق
روش تحقیق را مطالعه فرآیند جستوجو )به جای محصول جستوجو( تعریف کردهاند .)Grout & Wang, 2007, p. 8( روشهای تحقیق در انواع متفاوتی نظیر روش تحقیق پایهای، توصیفی، تبیینی، اکتشافی، تجربی، استراتژیک، تطبیقی، تحلیلی و نظایر اینها در نظر گرفته شدهاند .)Andalib,2003, p.52-56( روش انجام این تحقیق، روش تحلیلی- تطبیقی است. بدین منظور، ابتدا به تبیین و تحلیل مکاتب موجود در مطالعات مورفولوژی شهری پرداخته میشود و سپس از طریق مقایسه تطبیقی مکاتب موجود، مطابق نمودار زیر، برای تدوین نظریهای در خصوص تکمیل مطالعات مورفولوژی موجود تالش میشود.
تصویر :1 الگوی مقایسه تطبیقی در جهت ارائه نظریه
1390 زمستان و پاییز . شماره7 آرمانشهر
)Flick, 2009, p.113(
رویکرد اصلی حاکم بر این مطالعه، مبتنی بر پارادایم انتقادی است. براساس این پارادایم، به مناطق شهری و یا برنامهریزی نمیتوان به عنوان موضوعات مطالعاتی جدا از جامعه پرداخت .)Allmendinger,2010, p.137( پارادایم
مقایسه تطبیقی مکاتب مطالعات مورفولوژی شهری
161
شماره صفحه مقاله: 159-171
انتقادی، به ارزیابی و انتقاد از نظامهای موجود میپردازد. این پارادایم خود را همچون "تحلیل هنجارین" مینمایاند، یعنی تحلیلی که با ماهیت اجتماعی و سیاسی برنامهریزی سروکار دارد، از برداشتهای عینی و "رها از ارزش" موضع اثبات گرا پرهیز میکند و آگاهانه در جستجوی راههای گذر از وضعیت موجود است .) Abdi Daneshpour, 2008, p.70( به جهت همین پارادایم است که مفاهیم و دیدگاههای مکتب اقتصاد سیاسی فضا، به عنوان مکتبی انتقادی اهمیت مییابد. براین اساس، پس از تعریف مفاهیم و واژگان مربوطه، گونهبندی مکاتب مطالعات مورفولوژی صورت میگیرد. سپس سه مکتب اصلی مطالعات مورفولوژی شهری با یکدیگر مقایسه شده و نقاط اشتراک و افتراق آنها مشخص میشود. نهایتاً با شناسایی کمبودهای این مطالعات و خالءهای علمی موجود، تالش میشود پیشنهادهایی در جهت رفع نواقص احتمالی ارائه گردد. این پیشنهادها در جهت ایجاد زمینههای تحلیل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در بازخوانی و گونهبندی شکلی بافتهای شهری است. به همین جهت، نتیجه این مطالعه، پرهیز از نگاه پزیتویستی به بافتهای شهری است.
.2 ترمینولوژی مورفولوژی و مورفولوژی شهری
ریشه لغت مورفولوژی )ریخت شناسی(، دو کلمهی مورف2 )فرم( و لوژی3 )الژیک( است که بدین معناست که مورفولوژی، منطق شناخت فرم است. این مطالعات در بسیاری از رشتهها به منظور توجه به شخصیت کالبدی، ساختار، تناسبات و تغییر شکل اشیاء و عناصر متشکلهی آنها انجام شده است .)Cortes, 2004a, p.3( این واژه که اولین بار توسط گوته4 شاعر آلمانی بهکار گرفته شد و در علومی نظیر بیولوژی نیز مورد استفاده قرار گرفت، براساس فرهنگ کوچک آکسفورد )1970( معرف علمی است که کار آن، بررسی شکل، فرم، ساختار خارجی یا شیوة مرتب شدن است، این واژه در بیولوژی برای بررسی «نه تنها شکل و ساختار در گیاهان، جانوران و میکرو ارگانیسمها، که اندازه شکل، ساختار و روابط میان اجزایشان» استفاده میشود، هر چند برحسب نوع، با مطالعه کارکرد ارگانیسمها اجزایشان- یعنی فیزیولوژی- متضاد است، انفکاک این دو، به گونهای تصنعی است که دلیل آن رابطهای نزدیک و متقابل میان کارکرد و ساختار ارگانیسمهاست.
براین اساس، با توجه به رویکردهای متفاوتی که نسبت به این مفهوم وجود دارد، تعاریف مختلفی از مورفولوژی شهری ارائه شده که نمونههایی از آن عبارتند از:
•مورفولوژی شهری علمی است که بر اثرات ملموس نیروهای اجتماعی و اقتصادی متمرکز میشود و در این راستا به بررسی فرآیند شکلگیری انگارهها و تمایالتی میپردازد که فرم و قالب شهرها را پایهریزی میکنند. ساختمانها، باغها، خیابانها، پارکها و مجسمهها از عناصر مهم تحلیلهای مورفولوژیک هستند، هر چند این عناصر در بستر زمان همواره در معرض تغییر و تحول میباشند .)Moudon,1997, p. 3(
•مورفولوژی شهری بررسی نظاممند فرم، شکل، نقشه، ساختار و کارکردهای بافت مصنوع شهرها، و منشاء و شیوه تکامل این بافتها در طول زمان است .)Madanipour, 2001, p.78(
•مورفولوژی به معنای «طرحها، ساختمانها، کاربری، خیابانها، نقشهها و چشماندازهای شهری» است Madaـ( .)nipour, 2001, p. 78
•مورفولوژی شهری اصطالحی است که به عنوان شمار مختلفی از انواع تحقیق به کار گرفته میشود که تمامی آنها بر روی فرم فیزیکی مناطق شهری متمرکزند .)Whitehand, 2001, p.103(
•مورفولوژی شهری مطالعه طرح ترکیب فرم و فضای شهری است که به طراحان شهری کمک میکند تا با الگوهای محلی توسعه و روندهای تغییر آشنا شوند .)Carmona, Tiesdell, Heath & Oc, 2003, p. 61(
بنابراین، مشاهده میشود که بیشترین تأکید تعاریف موجود، بر جنبههای کالبدی شهر است که طراحان شهری میتوانند در شکلدهی به آن مداخله نمایند. با این حال در برخی از تعاریف، به نیروهای اجتماعی و اقتصادی اشاره شده که در گذر زمان بر بافتهای شهری اثر میگذارند. در ادامه به این موضوع پرداخته میشود که تحقیقات و مطالعات مورفولوژی شهری تا چه حد در تحلیل نیروهای اجتماعی و اقتصادی در گذر زمان موفق بودهاند. به نظر میرسد عدم توجه جدی به این نیروها، نقد مشترکی است که مطالعات مورفولوژی موجود با آن مواجه هستند.
.3 مکاتب مطالعات موفولوژی شهری
مطالعات بسیاری در خصوص مورفولوژی )ریخت شناسی( شهری انجام گردیده است که در یک طبقهبندی که توسط "آنا ورنر مدون" صورت گرفته به سه مکتب کلی بریتانیایی، ایتالیایی و فرانسوی تقسیم شدهاند .)Moudon, 1997, p.3( این تقسیم بندی از این جهت واجد اهمیت است که نوشتن در خصوص مورفولوژی شهری در زمینه جغرافیایی رشتههای نظیر معماری و طراحی شهری بدون ارجاع به مکاتب خاصی که در ارتباط با شیوههای گوناگون مطالعات هستند، غیرممکن است .)Bekkering, 2006, p.100( مطالعه این سه مکتب با این هدف صورت میگیرد که الگوی مطالعه مناسب جهت انجام مطالعات مورفولوژیک استخراج گردد.
آرمانشهر 1390 زمستان و پاییز . شماره7
162
-3-1 مکتب بریتانیایی
مکتب بریتانیایی را میتوان شکوفاترین سنت تحقیق در مورفولوژی شهری جغرافیایی، دانست. مدون این مکتب را بریتانیایی میدانند، چرا که شاخصترین مطالعات در چارچوب این مکتب توسط "کانزن"5 انجام گرفته که گرچه اصالتاً آلمانی است؛ اما پس از مهاجرت به بریتانیا و با مطالعه بر روی شهرهای انگلیسی چارچوب آن تدوین نموده است .)Moudon, 1997, p.3( اما براساس نظر "الرخام"6 ، با توجه به سنت مورفوژنتیک آلمانی کانزن، این مکتب را میتوان تحت عنوان مکتب آلمانی معرفی نمود. شاید این امر را بتوان ناشی از آن دانست که مورفولوژیستهای انگلیسی به توصیف و طبقهبندی بیشتر از مفهومسازی فرایندها عالقهمند بودند .)Larkham,1998, p.160(
کانزن در دهۀ سی، مطالعات خود را بر روی بسیاری از شهرهای انگلستان، خصوصاً "آلنویک"7 متمرکز نمود. خود او این مطالعات را "منظر شهری"8 میدانست که ترکیبی از مطالعه نقشۀ شهر، فرم ساختمانها و کاربری بود. نقشه شهر شامل خیابانها و ترکیب آنها در نظام شبکه، قطعات و تجمع آنها در بلوکها و طرح بلوکها میشود .)Bekkering, 2006, p.105 ; Levy, 1999, p.80( عالوه بر این، وی دو مفهوم "کمربند حاشیهای"9 و دوره تغییر قطعات زمین10 را نیز تبیین نمود. کمربند حاشیهای به معنی بروز کالبدی دورههای تغییر کند یا حتی سکون در نواحی ساخته شده و دوره تغییر قطعات زمین به معنای پر شدن تفکیکی قطعات تفکیکی است که به آغاز مرحله حداکثر زیربنا منجر میشود و در نهایت به خالی شدن قطعات زمین و آمادگی آنها برای توسعه جدید منجر خواهد شد
.)Larkham, 1998, p.163 ; Mirmoghtadaee, 2006, P.132(
کانزن همچنین با مطالعه تاریخی توسعه شهر، واحدهایی را تحت عنوان "واحدهای نقشه"11 تعریف مینماید که در دورههای مختلف مورفولوژیک شکل گرفتهاند. از آنجا که هر دوره شرایط خاصی را در توسعه شهر دارد، چنین تقسیم بندیای عملی و منطقی است .)Bekkering,2006, p.105(
تأثیری که کانزن بر مطالعه مورفولوژی شهری داشته است در سه حوزه قابل تأمل است که عبارتند از: -1 توجه آن به ماهیت و میزان تغییر منظر شهری 12 ، -2 بنگاههای درگیر در فرآیند تغییر و -3 مدیریت این تغییر .)Larkham,1998 , p. 164( پس از کانزن، میراث او به وسیله تحقیقات "وایتهند" 13 توسعه یافت و مرزهای مورفولوژی شهری از جغرافیا تا حوزه اقتصاد شهری، مطالعه ارتباط بین شهر و ساکنان آن و پویایی شیوههای تولید ساختمان گسترش یافت. وایتهند در سال 1974 مرکز تحقیقات بیرمنگام را با هدف مطالعه شهرهای قرون وسطایی تأسیس نمود. عالوه براین، افراد دیگری نظیر الرخام و "اسلیتر"14 که دانش آموختگان همین مرکز تحقیقاتی بودند نیز این مکتب را ادامه دادند
.)Moudon,1997, p. 4(
رویکرد بریتانیایی مؤید این ایده است که توسعههای موجود شهری رویدادهای کامالً جدیدی نیستند و در واقع ادامهی روندهای تغییر گذشتهاند .)Bekkering, 2006, p.106( بنابراین مکتب بریتانیایی با توجه به حوزههای تدقیق شده مطالعه با فرآیندی مشخص به مطالعات مورفولوژی شهری میپردازد و به طور همزمان به وضع موجود و فرآیندهای تغییر آن توجه دارد.
1390 زمستان و پاییز . شماره7 آرمانشهر
-3-2 مکتب ایتالیایی
رویکرد دیگری که در مورفولوژی شهری وجود دارد، دیدگاههای معماران ایتالیایی است. مکتب ایتالیایی پیش از دو مکتب دیگر به موضوع مورفولوژی شهری پرداخته است. از دهه 1950 معمار ایتالیایی به نام موراتوری15 مطالعاتی درباره گونهشناسی خانهها و محل استقرار آنها در شهر انجام داد و تاریخ فعال شهر را بر مبنای آنچه ساخته بود و با این تفکر که شهر تبلور کالبدی توسعههای فرهنگی است، مطالعه کرد .)Mirmoghtadaee, 2006, p.133( موراتوری تالش میکند که نظریهای برای طراحی بر اساس فرآیندهای سنتی ساخت شهر ایجاد کند .)Moudon,1998, p.145( بنابراین ایتالیاییها نخستین گروهی بودهاند که به مطالعات گونهشناسی دقیق مورفولوژی شهری پرداختهاند. این مکتب عالوه بر مطالعاتی که موراتوری بر روی ونیز و رم انجام داد، توسط مطالعات افراد دیگری نظیر سروالتی16 و اسکناوینی17 بر روی بولونیا، کانیگیا 18 بر روی کومو و نیز نوشتهها و پروژههای طراحی نسلی از معماران ایتالیا نظیر روسی19 و آیمونیو20هدایت
شد .)Bekkering, 2006, p.100(
مکتب ایتالیایی در ابتدا در مؤسسه ملی آسیکورازیونی )آی ان ای(21 که موراتوری مسئول گروه هدایت مناطق رومی بود، شکل گرفت. اما در سالهای بعد، دانشگاههای مهمی از سراسر ایتالیا به عنوان پایگاههای آکادمیک مکتب مذکور فعالیت کردند که به طور اخص میتوان به دانشگاه رم اشاره نمود .) Cataldi et al., 2002, p.4( این مکتب را میتوان پاسخی برای یکسانسازی و استانداردگرایی مدرنیسم به حساب آورد. بیشتر مطالعات در این چارچوب بر روی گونههای ساختمانیای بود که پایه شکلدهی به نسج شهری و کل شهر به حساب میآیند.
ضعف این رویکرد در ابتدا در تمرکز بر شرایط فعلی بدون توجه به سیر تحول تاریخی بافت بود .)Bekkering, 2006, p.100( اما با مطالعات کانیگیا، این مطالعات پاالیش بیشتری پیدا کرد. مطالعات وی با هدف درک فرم مصنوع از طریق بررسی فرآیند
مقایسه تطبیقی مکاتب مطالعات مورفولوژی شهری
163
شماره صفحه مقاله: 159-171
تاریخی شکلگیری انجام شد. گرچه کانیگیا روند تاریخی شکلگیری بافت را مدنظر قرار میدهد، اما میان ارتباط فضایی متقابل عناصر مصنوع و ارتباط متقابل زمانی تمایز قائل میشود. براین اساس ارتباط فضایی عناصر مصنوع برمبنای تقسیمبندیهایی قرار دارد که یک سلسلهمراتب را تشکیل میدهند. اجزاء شامل عناصر، ساخت عناصر و سیستم ساختها و ارگانیسم سیستمهاست .) Mirmoghtadaee, 2006, p.133 ( از نظر کانیگیا که رویکردی اندامواره )ارگانیک( را میپذیرد، فرآیند گونهشناسی ارتباط میان گونهی ساختمانها و بافت شهری است که با "سلول ابتدایی"22 آغاز میشود. این فرآیند "شبه گونههایی"23 که از نظر عملکردی متفاوتند را خلق میکند که منجر به "بافت پایه" 24 و "بافتهای خاص"25 میشوند .)Levy, 1999, p.80( پس از کانیگیا نیز، "گروه فلورنتین"26 را میتوان فعالترین مرکز و مرجع نظری دانشگاهی این مکتب دانست .)Cataldi et al.,2002, p. 8( بنابراین امروزه مکتب ایتالیایی به عنوان مکتبی که عمدتاً به تحلیل موروفولوژیک وضع موجود از طریق گونه شناسی نسج شهری میپردازد، شناخته میشود.
