بخشی از مقاله
چکیده
شناخت و درجه بندی توان تولید اراضی به منظور کشت گندم دیم، می تواند به نحوه بهره برداری بهینه از این منابع کمک شایانی بنماید.همچنین با شناسایی پهنه های مستعد کشت دیم و نحوه پراکنش آن ها در مناطق مختلف، می توان توان تولیدی اراضی را مشخص و با اعمال روش های مدیریتی مناسب حداکثر بهره برداری را در کنار کاهش خسارات و آسیب رسانی به طبیعت، به عمل آورد
.در این مطالعه اطلاعات خاک،شیب،بارندگی،جهت ناهمواری ها،زمین شناسی ،دما و سطوح ارتفاعی در سطح بخش رضویه مطالعه شد.برای این منظور، لایه های اقلیمی و سایر لایه های مورد نیاز این تحقیق با استفاده از اطلاعات موجود، در محیط GIS به صورت بانک اطلاعاتی تهیه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند .پس از تهیه لایه ها، با تلفیق نقشه های به دست آمده در محیط نرم افزار، پهنه های مستعد جهت کشت گندم دیم در منطقه مشخص شد.بنابراین، هدف اصلی این تحقیق، بررسی نقش عوامل مختلف تاثیر گذار بر پهنه یابی مناطق مناسب جهت کشت گندم و مکان های مناسب برای کشت گندم دیم در منطقه است. کشت گندم دیم در تامین غذای مورد نیاز کشور از اهمیت بسزایی برخوردار است.توان اقلیمی برای تولید زراعی اراضی عمدتا تحت تاثیر مقدار،توزیع باران و نیاز آبی گیاهان می باشد. این پژوهش از نوع کاربردی و روش آن نیز توصیفی - تحلیلی است. دراین پژوهش از تحلیل سلسله مراتبی AHP در مکانیابی پهنه های کشت محصولات کشاورزی استفاده شده است. برای تعیین ارزش هر یک از معیارها و زیر معیارها از روش وزن دهی و تعیین ارجحیت با استفاده از روش پرسشنامه دلفی و نظر خواهی از کارشناسان با توجه به جدول ساعتی بهره گرفته شده است.و نتایج حاصله نشان داد که با در نظر گرفتن عوامل موثر در مکان یابی،بخش رضویه قابلیت کشت دیم را به طور مطلوبی دارا نمی باشد.اما بر خلاف تصور، کشاورزان منطقه سطح بسیار زیادی(66661.6 هکتار) از منطقه را به زیر کشت دیم برده اند،این در حالی است که فقط 5826هکتار از منطقه توان کشت دیم را دارد؛ البته کشت در پهنه هایی که توان مناسب را ندارد باعث کاهش راندمان محصولات زراعی دیم(400 - 600 کیلوگرم در هکتار)در منطقه به نسبت میانگین راندمان کشوری دیم 800)کیلوگرم در هکتار) شده است.
واژه های کلیدی
مکان یابی، سیستم اطلاعات جغرافیایی،تحلیل سلسله مراتبی،محصولات دیم،بخش رضویه
مقدمه
بدون شک کشاورزی مهمترین و حیاتی ترین فعالیت بشر و ضامن پایداری و رشد متوازن جامعه میباشد. بـا توجـه بـه رشـد روز افـزون جمعیت و تقاضای مواد غذایی از یکسو و نگرش سیاسی و اقتصادی به بخش کشاورزی از سویی دیگر ضـرورت پـرداختن بـه توسـعه زیـر بناهای این بخش عظیم و حیاتی ضروری است (جلال زاده و فمی،.(59: 1385 در رابطه با دانش مکان یابی می توان گفت که این دانش در این سرزمین سابقه بس طولانی دارد.در گذشته های دور بناهای عمومی بسیار بزرگ و قابل توجهی ساخته شده اند که در ساخت هـر کدام یکسری اصول و قواعد خاص در انتخاب مکان آنها به کار رفته است. انسان بیش از هر موجود زنده بر محیط زیست کره خاکی تـاثیر گذاشته و آن را دستخوش تغییر کرده است که دلیل آن بهره گیری انسان از ابزار هایی بـوده اسـت کـه موجـودات زنـده دیگـر فاقـد آن هستند. انسان در طی قرن اخیر با کمک فن آوری های نوین و با اتکا به منابع طبیعی ارزان قیمـت، بـویژه سـوختهای فسـیلی در زمینـه تأمین غذای جمعیت روز افزون جهان به پیشرفتهای شگرفی نائل آمده است. متاسفانه این دستاوردها در برخی موارد به قیمـت گزافـی از نظر مشکلات زیست محیطی همراه بوده است و پی آمدهای مختلفی از قبیل فرسایش خاک، کاهش تنوع زیستی، تغییر اقلـیم و آلـودگی آب، خاک و هوا را در برداشته است.در مجموع، روند فعلی شرایط کشاورزی به شکلی است که به نظر می رسد کشاورزی امروزی قادر بـه حل بحران های بوجود آمده نیست.رفاه برای تمام مردم تامین نشده است.هنوز مهمترین چالش جهان امروز، امنیت غذایی و تـامین ایـن نیاز اولیه انسان است. این چالش در مناطقی که ویژگی های اقلیمی و محیطی، محدود کننده تولیـد محصـولات کشـاورزی هسـتند،نظیر مناطق خشک و نیمه خشک (این موارد به عنوان عوامل ریسک هستند)که ایران هم در چنین اقلیمی قرار دارد، اهمیت دو چنـدان یافتـه است. به همین دلیل در چند دهه اخیر بویژه در طی چندین سال گذشته، نگرشها، انگاره ها و ایستارهای جدیدی در رابطه بـا نـوع بهـره برداری پایدار از منابع طبیعی شکل گرفته است.مبانی چنین دیدگاه هایی اتکا به اصول اکولوژیک و درک روابط پیچیده بیولوژیکی و بهره گیری از فن آوریهای بوم سازگار از یک طرف و از طرفی هماهنگی با فرهنگهای جوامع مربوط می باشد.لذا این بیـنش هـا تمـامی جنبـه های فنی،اقتصادی و اجتماعی را در بر دارند.در این راه کشاورزی باید با اتکا به تجربیات گذشتگان و بهره از دانش و خرد انسان هایی کـه در طول هزاران سال به عنوان جزیی از محیط به شکلی پایدار از آن بهره برداری کرده اند و نیز استفاده از فناوری ها و دانش نوینی که در چند دهه اخیر فضای نوین اندیشه جوامع را تشکیل داده است گام بردارد (برداشت های شخصی از مصاحبه با کارشـناس مسـوول واحـد زراعت جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی،.(1391 مطالعه حاضر مکان یابی پهنه های کشت محصولات زراعی را بـا اسـتفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی ،از دیدگاه سیستمی و کل نگر به رشته تحریر در آورده است. یکی از راه هایی که جهت ریشه کن کردن فقر غذایی و ایجاد امنیت غذایی در کشور،با توجه به افزایش روز افزون جمعیت می توان پیشنهاد کرد،کشت مناطق مناسب دیم و افزایش رانـدمان محصولات زراعی استراتژیک در کشور است.از این رو توجه به مناطقی که مناسب کشت دیـم هسـتند از ضـروریات اسـت و جلـوگیری از کشت در پهنه های نامناسب کشت نیز از بدیهیات است. از این رو است که در مکان یـابی پهنـه هـای کشـت در ایـن تحقیـق بـه عوامـل طبیعی،اقتصادی و اجتماعی در منطقه توجه خاص شده است و ارایه راهکارهای پیشنهادی جهت اجرایی شدن، تماما بر اساس یافته های اجتماعی و اقتصادی منطقه است.
بیان مساله
از جمله ارکان اصلی توسعه پایدار هر کشور، تأمین غذای کافی با قیمت مناسب برای افراد آن جامعه می باشد. در عصر حاضر با توجه به محدودیت منابع و افزایش روزافزون جمعیت و در نتیجه افزایش تقاضا برای محصولات غذایی، ایجاب می کند که از منابع محدود به نحو بهینه استفاده شود . رشد فزاینده جمعیت در چند دهه اخیر دولت را برآن داشته تا به فکر تامین مواد غذایی در داخل کشور باشد. بـرای تامین غذا و خود کفایی کشاورزی، باید به یکی از مسایل بنیادی در کشاورزی یعنی بهره برداری از زمین با در نظر گرفتن شرایط طبیعی منطقه پرداخت. یکی از مهمترین اهداف برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشـور بهبـود شـاخص تغذیـه و کـاهش واردات محصولات کشاورزی است. لذا توجه به شرایط اقلیمی به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده تولید محصولات کشاورزی به خصوص دیم، ما را بیشتر یاری خواهد نمود . از آنجایی که تفکیک مناطق کشت در کشور ما بیشتر بر اساس سنت ها بوده و پتانسـیل اقلیمـی - کشاورزی اکثر مناطق کشور در حال حاضر نا معلوم است، سعی ما در این تحقیق این است که با توجه به پتانسیل های اقلیمی ، از طریق تحلیل های بارش و دما، بتوان منطقه را در رابطه با تولید گندم دیم پهنه بند ی کرد . با مشخص کردن مناطق مساعد کشت و توصیه های لازم، عملا می توان افزایش عملکرد محصول و استفاده بهینه از شرایط اقلیمی را ارایه داد و این امر برنامه ریزی هـای مناسـب در حیطه کشاورزی استان را میسر خواهد نمود(کمالی و همکاران،.(1 :1387 شناخت و درجه بندی پتانسیل های تولید به منظور کشت،می تواند به نحوه بهره برداری بهینه از این منابع کمک شایانی بنماید.همچنین با شناسایی مناطق مسـتعد کشـت و نحـوه پـراکنش آنهـا در مناطق مختلف،می توان پتانسیل های تولیدی اراضی را مشخص و با اعمال روش های مدیریتی مناسب حداکثر بهره بـرداری را بـه عمـل
آورد(دماوندی و همکاران،.(1 :1389 کشت گندم دیم در تامین غذ ای مورد نیاز کشور از اهمیت بسز ایی برخوردار است. گنـدم گیـاهی است که به مقدار زیاد در مسـاحت وسـیعی از زمـین هـای کشـاورزی دنیـا و ایـران کشـت مـی شـود.با توجـه بـه اهمیـت اسـتراتژیک گندم،شناسایی مناطق مساعد برای کشت این محصول زراعی براساس داده های اقلیمی و سـایر عوامـل تـاثیر گـذار در کشـت آن،باعـث افزایش عملکرد آن خواهد شد.تولید محصولات دیم، بیش از همه به آب و هوا و شرایط اقلیمی بستگی دارد(آرخی و همکاران ،.(1 :1388 شناسایی پهنه های مناسب کشت دیم با توجه به دخیل کردن انواع متغییرهای موثر در افزایش بهره وری،می تواند به عنوان یکی از موثر ترین راه های رسیدن به توسعه و جلوگیری از هدر رفت منابع باشد .روی این اصل استفاده صحیح از پتانسیل های منطقـه ماننـد: منـابع آب و خاک و افزایش تولیدات کشاورزی به صورت پایدار توسط روش های مکانیابی که بتواند اهداف فـوق را بـرآورده کنـد، از ضـروریات است. در حال حاضر رسیدن به خود کفایی در تولید محصولات و نحوه سازماندهی اراضی کشاورزی از اساسی تـرین مسـایل کشـاورزی ایران می باشد،و عدم توجه به آن باعث هدر رفتن امکانات بالقوه طبیعت و عقب ماندگی در بخش کشاورزی است. راندمان پـایین تولیـد، پایین بودن درآمد تولیدکنندگان، بالا بودن هزینه های تولید، تداوم سیستمهای ناسالم بازاریابی و درآمد ناچیز کشاورزان و روسـتاییان از عواقب چنین برخوردهایی است.(خواجه شاهکوهی و جعفری آهنگری ، .( 181 : 1384 مکان یابی مناسب برای انواع فعالیت هـا یکـی از تصمیمات بحرانی برای اجرای یک طرح گسترده ؛ نیازمند تحقیق در مکان از دیدگاههای مختلف است. از آنجا که مدیریت منابع نیـاز بـه اطلاعات واقعی دارد، حجم بزرگی از اطلاعات جزئی برای کاندیدا کردن مکانهای مختلف باید جمع آوری، ترکیب، تجزیه و تحلیل شـوند تا ارزیابی صحیحی از عواملی که ممکن است در انتخاب تاثیر داشته باشد، صورت پذیرد. تصمیمگیری راجع به چند مکان مشکل اسـت و نیاز به انتخاب با توجه به فشارهایی که گزینههای جایگزین در یک معیار چند گانه وارد میآورند، دارد(غلامرضا فولادوندی،.(1 :1388
مدت ها است که این سوال مطرح است که مناسب ترین مکان ها برای کشت محصولات زراعی دیم کجا ها هستند؟
کشت محصولات زراعی دیم در مناطقی که استعداد کشت دیم را ندارند در چند سال اخیر در اکثر مناطق، بحران هـایی را بـرای جامعـه روستایی و محیط طبیعی به وجود آورده است،و تنها با شناسایی پهنه های مناسب برای کشت محصولات دیم است که می توان از ادامـه این روند جلوگیری کرد.هرساله کشاورزان زیادی بدون توجه به توان و پتانسیل های منطقه شروع به کشت محصولات زراعی دیم کرده که عواقب متعددی را نیز به وجود می آورند.از جمله مهم ترین این مسایل شامل موارد ذیل است:-1آسیب رساندن به محیط زیست طبیعـی -2فرسایش خاک -3تخریب منابع و مراتع طبیعی -4 افزایش هجوم ملخ به سایر مزارع در بعضی مناطق و... مطالعات و تحقیقـات نشـان می دهد که همه مناطق قابلیت کشت محصولات زراعی دیم را ندارند ، تنها کشـت در بعضـی منـاطق اسـت کـه کشـاورزان را بـه سـود اقتصادی و رفاه نسبی می تواند برساند.لذا در منطقه مورد مطالعه شناسایی مناطق مناسب کشت محصولات کشاورزی دیم با توجه به در نظر گرفتن عامل ریسک(در این تحقیق کم بودمنابع آب و خشکسالی جهت کشاورزی به عنوان عامل ریسک در نظر گرفتـه شـده اسـت) اقلیم،نوع خاک و ... و پیشنهاد کشت مناسب برای آن پهنه ها از ضروریات است. قرن 21، قرن تکنولوژیاست و هم اکنون تقریباً بیش از نیمی از مردم جهان همچنان در روستا ها به سر می برند. همگام با رشد و گسترش شهرها، مسائلی همچون رشد جمعیـت، محـدودیت منابع، مکان گزینی نامناسب کاربری های مختلف و... برنامه ریزان و متخصصان مرتبط را به اتخاذ تدابیر و راهبردهایی برای فائق آمدن بر این نابسامانیها وادار کرده است. تصمیمگیری راجع به چند مکان مشکل است و نیاز به انتخاب بـا توجـه بـه فشـارهایی کـه گزینـههای جایگزین در یک معیار چند گانه وارد میآورند، دارد(فولادونـدی،1،.(1388 کشـاورزی و صـنایع وابسـته بـه آن بـیش از پـیش مسـتلزم مکانهای ویژه ،سازگار و منطبق با شرایط محیطی است و این در حالی است که فعالیتهای کشـاورزی از دیربـاز در توسـعه منـاطق نقـش اساسی داشته اند. ( پورمحمدی،1388، .(98با توجه به بیان تمام مسایل و در نظر گـرفتن نقـش روسـتا و روسـتایی و کشـاورزان در امـر توسعه مساله توجه به مکان های مناسب کشت محصولات زراعی از موارد تاثیر گذار در امر رسیدن به سود و بازده اقتصادی است و شـاید بتوان گفت تنها با این راه است که می توان از مهاجرت های بی رویه و خالی شدن روستا ها جلوگیری کرد،زیرا بـا شناسـایی پهنـه هـای مناسب کشت محصولات با توجه به در نظر گرفتن عامل ریسک در مناطق است که می توان با مطالعه در ویژگی های پهنه های انتخابی، بهترین نوع کشت و سازگار ترین محصول را برای این پهنه ها پیشنهاد کرد تا کشاورزان بتوانند از حداقل امکانات و زمین خـود بـه سـود قابل توجه و راندمان مناسب دست پیدا کنند. مهم ترین سوالی که در این پژوهش مطرح است این است که:
.1با توجه به شرایط طبیعی،کدام مناطق برای کشت محصولات زراعی دیم اولویت بیشتری دارند؟
پیشینه و سابقه تحقیق
