بخشی از مقاله
چکيده :
بلند مرتبه سازي براي استفاده ي حداکثر از فضا و منابع محدود به توسعه ي پايدار شهرها کمک ميکند، اما عدم توجه به ضوابط و معيارهاي لازم براي مکان يابي صحيح اين ساختمان ها ميتواند باعث بروز مشکلات متعددي در مناطق شهري گردد و ممکن است اين امر نگرانيها و يا حتي حوادث ناگواري را به وجود آورد.
بلندمرتبه سازي در کجا و با چه معيارها و مشخصاتي بايد انجام گيرد تا عوارض ناشي از ساخت اين بناها به حداقل ممکن کاهش يابد؟ اين پرسش اساسي است که درباره ي موضوع مطرح ميشود؛ ضوابط و معيارهاي مکان گزيني بهينه براي بلند مرتبه ها در هر شهر با توجه به شرايط خاص محلي، اولويت هاي اقتصادي، اجتماعي، محيط طبيعي و وضعيت تاريخي و .... با شهر ديگر متفاوت است . از آن جايي که عوامل کمي و کيفي متعددي در فرآيند مکان يابي تاثير دارند و هر معيار داراي ارزشي متفاوت در فرآيند مکان يابي است ؛ لذا ضروري است که چارچوبي مناسب براي تلفيق و ترکيب اين معيارها وجود داشته باشد. پژوهش حاضر قصد دارد که با شناخت معيارهاي موثر بر مکان يابي ساختمان هاي بلند و اولويت هاي آن ها، مکان بهينه جهت بلند مرتبه سازي مسکوني در سطح شهر قزوين را با استفاده از فرآيندي علمي مشخص ميکند.
در اين مقاله از روش فرآيند تحليل سلسله مراتبي (A.H.P) به عنوان ابزاري در جهت مشخص کردن وزن معيارها و از سيستم اطلاعات جغرافيايي (G.I.S) به عنوان ابزاري براي تلفيق ، تحليل و نمايش داده هاي مکاني با توجه به وزن به دست آمده از فرآيند تحليل سلسله مراتبي، در فرآيند مکان يابي استفاده شد و نشان داد که بلند مرتبه سازي در شهر قزوين بدون توجه به معيارهاي اساسي مکان يابي در حال انجام است و مکان هاي کنوني انتخاب شده براي بلند مرتبه سازي در اين شهر تنها براي سود و منفعت مالي و اقتصادي انتخاب شده اند.
کليدواژه ها:سلسله مراتبي(AHP)-اطلاعات جغرافيايي G.I.S -مکان يابي- ساختمان هاي بلند مسکوني- قزوين .
١. مقدمه
روند شتابان افزايش جمعيت شهري و در نتيجه رشد سريع شهرنشيني باعث نيازهر چه بيشترتوسعه ي فضايي شهرها شده است . شهرها ميتوانند به صورت افقي يا عمودي توسعه يابند و از اين طريق فضاي لازم را جهت سکونت و فعاليت در اختيار ساکنين خود قرار دهند.گسترش افقي و پراکنده شهرها(UrbanSprawl)باعث از بين رفتن اراضي کشاورزي و سبز اطراف شهرها شده و همچنين فشار اکولوژيکي بر محيط را افزايش ميدهد، به علاوه عوارض طبيعي در بسياري موارد امکان رشد افقي شهر را فراهم نميآورد. بنابراين امروزه مفهوم شهر فشرده (compactcity)در پاسخ به مسائل فوق مطرح گرديده است .
رشد فشرده شهري مستلزم ساخت در ارتفاع و تغيير الگوي ساخت وساز شهري ميباشد. به اين ترتيب ساختمان هاي بلند مرتبه به يکي از نمادها و الزامات کلان شهرهاي قرن ٢١تبديل شده اند.در ساخت ساختمان هاي بلند، آن چه قبل از هر چيز ضروري مينمايد، اين که مطالعاتي با در نظر گرفتن مکاني بهينه جهت بلندمرتبه سازي در شهر انجام شود. متاسفانه در سال هاي اخيرکه شاهد رونق بلندمرتبه سازي درکشورمان هستيم ، کمتر به در نظر گرفتن مکاني مناسب ، به منظور بلند مرتبه سازي توجه ميشود. بيتوجهي به اين گونه مسائل ، نتايج منفي و زيانباري بيش از اثرات مثبت بلند مرتبه ها به همراه خواهد داشت .چه بسا عدم توجه به مکان گزيني صحيح بلند مرتبه ها موجب نارساهايي گردد و اتفاقي فاجعه آميز در اثر ايجاد اين گونه بناها در مکان هاي نامناسب رخ دهد.در اين مقاله در ابتدا تعريفي از ساختمان بلند ارائه مي شود. آن گاه پس ازذکر معيارهاي موثر بر مکان يابي ساختمان هاي بلند باتهيه لايه هاي اطلاعاتي مربوط به معيارها در G.I.S و رتبه بندي معيارها، به وزن دهي معيارها و رتبه هاي مربوط به آن ها با استفاده از فرآيند تحليل سلسله مراتبي ميپردازيم ، در نهايت به تلفيق لايه هاي اطلاعاتي براساس وزن به دست آمده براي آن ها در نرم افزار G.I.S ميپردازيم .
با توجه به آنچه بيان گرديد، در اين پژوهش به سوالات زير پرداخته ميشود:
١- چه عوامل و معيارهايي در مکان يابي ساختمان هاي بلند مرتبه موثر ميباشند؟
٢- بر اساس معيارهاي بدست آمده ، چه مناطقي در شهر قزوين داراي قابليت و پتانسيل لازم به منظور بلندمرتبـه سـازي ميباشند؟
٢. فرضيات پژوهش
با توجه به سوالات پژوهش ،فرضيات به قرار زير ميباشند:
١- در مکانيابي ساختمان هاي بلند مرتبه معيار هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي -فرهنگي، زيسـت محيطـي و کالبـدي و ... مؤثرند.وزن و اهميت اين معيارها در شهرهاي مختلف به تبع شرايط محلي ،اولويت هاي اقتصادي، اجتماعي، سياسـي، محيط طبيعي، وضعيت تاريخي و ... متفاوت است .
٢- به نظر ميرسد در شهر قزوين ساخت و مکان يابي ساختمان هاي بلند مرتبه به صورت پراکنده و بدون توجـه بـه اصـول مکان يابي اين گونه بناها صورت ميگيرد. در شهر قزوين مناطق خاصي داراي پتانسيل بلندمرتبـه سـازي هسـتند کـه بـا شناخت معيارهاي مؤثر بر مکان يابي ، وزن و اهميت آن ها با استفاده از فرآيند سلسله مراتبي(AHP)و GIS ميتوان اين مناطق را شناسايي نمود.
٣. تعريف ساختمان بلندمرتبه
تصور مردم و حتي متخصصين مختلف از ساختمان بلند مرتبه يکسان نيست .اين موضوع ريشه درنسبي بودن مفهوم بلند بر اساس شرايط کالبدي و فضايي محيط انسان ساخت بر ميگردد. دوشيوه ي اصلي براي تعريف ساختمان هاي بلند به صورت زير وجود دارد :
١)تعريف براساس تعيين حد ارتفاع ساختمان ها
٢)تعريف با توجه به ويژگيهاي ساختمان و يا مکان استقرار آن در شهر و منطقه
سازمان برنامه و بودجه تعريف ساختمان بلند را به اين نحو ارائه داده است :
هر بنايي که ارتفاع آن (فاصله قائم بين تراز کف بالاترين طبقه قابل تصرف تا فراز يا نبش ترين سطح قابل دسترسي براي ماشين هاي آتش نشاني )از ٢٣متر بيشتر باشد ، ساختمان بلند محسوب ميشود.اين تعريف بر اساس شيوه ي مطرح شده در بند١ميباشد.
با توجه علت متغير بودن معيارهاي تعاريف حاصل از روش ١ در طول زمان ، (براي مثال ارتفاع نردبان هاي آتش نشاني با پيشرفت تکنولوژي تغيير ميکند) اين نوع تعاريف قابل قبول به نظر نميرسند. تعاريف به دست آمده از روش دوم به علت توجه به ويژگيهاي منطقه اي و محلي مکان استقرار ساختمان بلند، کاربرديتر و قابل قبول تر هستند. به عنوان نمونه شهرداري تهران ساختمان هاي بلندتر از ١٠ طبقه را بلند در نظر ميگيرد در حالي که شهرداري قزوين ساختمان هاي بلندتر از ٦طبقه را بلند محسوب ميکند. اين تفاوت ناشي از ويژگيهاي کالبدي و فضايي شهرهاست . در اين پژوهش با توجه به مطالب فوق الذکر ساختمان هايي با بيش از ٦طبقه جز ساختمان هاي بلند مرتبه فرض شده اند.
٤-تعريف مکان يابي و کاربرد G.I.S در مکان يابي
انتخاب مکان مناسب براي يک فعاليت درسطح شهريکي ازتصميمات پايداري براي انجام يک طرح گسترده است که نيازمند تحقيق درمکان ازديدگاه هاي مختلف ميباشد ازآنجاکه مکان يابي نيازبه اطلاعات واهميت زيادي دارد ، حجم بزرگي از اطلاعات جزئي براي معرفي مکان هاي مختلف بايدجمع آوري ،ترکيب ،تجزيه وتحليل شوندتاارزيابي صحيحي ازعواملي که ممکن است در انتخاب مکان بهينه تأثير داشته باشد صورت پذيرد. بنابراين درمقياس شهر مکان يابي فعاليتي است که قابليت ها وتواناييهاي يک منطقه راازلحاظ وجودزمين مناسب وکافي وارتباط آن با سايرکاربريهاي شهربراي انتخاب مکاني مناسب براي کاربري خاص ،موردتجزيه وتحليل قرارميدهد.قابليت هاوتوان هاي يک مکان باتوجه به اين که براي چه مفاهيمي درنظرگرفته شود،متفاوت خواهدبود،بنابراين بسته به نوع کارکردموردنظربايدشاخص هايامعيارهايي با هم تلفيق شوندتاتوان مکان باتوجه به آن ،موردبررسي قرارگيرد.
اين شاخص هاومعيارهانسبت به نوع کاربردمتفاوت هستنداما همه ي آن هادرجهت انتخاب مکان مناسب همسوميشوند؛ استفاده ازاين شاخص ها نيازبه داشتن اطلاعات صحيح وکامل ازمکان دارد ودستيابي به اين اطلاعات نيازمند تحقيقات گسترده وجامع مي باشد.
هدف نهايي اين معيارها يافتن محلي است که کمترين آثار سوء را داشته باشد. يکي از مهمترين تواناييهاي G.I.S که آن رابه عنوان سيستمي ويژه و انحصاري مجزا ميکند، توانايي تلفيق داده ها براي مدل سازي مکان يابي و تعيين تناسب اراضي از طريق ارزش گذاري پهنه ي سرزمين است ؛ زيرا در نتيجه تلفيق و ترکيب معيارها، بهترين نقطه براي استقرار مراکز و مکان بهينه انتخاب ميشود. از آن جايي که وزن معيارها با يکديگر برابر نيستند از فرآيند سلسله مراتبي A.H.P نيز به منظور يافتن اهميت و وزن هر معيار استفاده ميشود.
٥- معيارهاي مکان يابي ساختمان هاي بلند درشهر قزوين به طور کلي پنج عامل اساسي که بيشترين تاثير را در مکان گزيني بلندمرتبه ها عبارتند از:
٥-١- عامل اقتصادي
٥-٢- عامل کالبدي
٥-٣- عامل جمعيتي
٥-٤- عامل زيست محيطي
هر يک از اين عوامل خود شامل معيارهايي هستندکه در ادامه به توضيح هريک از آن ها مي پردازيم .
نمودار شماره ١: معيارهاي اقتصادي موثر بر مکان يابي ساختمان هاي بلند مرتبه مسکوني
نمودار شماره ٢: معيارهاي کالبدي موثر بر مکانيابي ساختمان هاي بلند مرتبه مسکوني
نمودار شماره ٣: معيارهاي زيست محيطي موثر بر مکانيابي ساختمان هاي بلند مرتبه مسکوني
نمودار شماره ٤: معيارهاي اجتماعي موثر بر مکانيابي ساختمان هاي بلند مرتبه مسکوني
٦-روش شناسي پژوهش
در اين پژوهش به ارائه مدلي براي مکان يابي ساختمان هاي بلند در شهر قزوين با توجه به معيارهاي فوق ميپردازيم . بدين منظور ابتدا براساس شبکه اصلي معابر، شهر به ٣٩منطقه تقسيم شد. نقشه شماره ١اين مناطق را نشان ميدهد اين مناطق در واقع گزينه هاي مورد بررسي براي ساخت بلند مرتبه ها هستند. مدل مفهومي فرآيندو روش شناسي اين پژوهش در نمودار شماره ٥نشان داده شده است .
براي ساده سازي فرآيند و همچنين بر اساس محدوديت هاي داده اي در پايگاه هاي اطلاعاتي شهر قزوين موارد زير به عنوان مهمترين معيارهاي قابل بررسي مطرح هستند.اين معيار ها در واقع حاصل خلاصه سازي و اجرايي سازي معيارهاي بيان شده در قسمت قبل ميباشد.
نمودار شماره ٥: فرآيند پزوهش –ماخذ: نگارندگان
الف : قيمت زمين در مناطق مختلف
ب : نسبت طول معابر با عرض بيش از ١٢متر به سطح کل منطقه ج : سرانه خدمات محله اي در مناطق مختلف د : تراکم جمعيت در مناطق مختلف ذ: نسبت فاصله از مناطق صنعتي
ز: روند بلندمرتبه سازي در مناطق مختلف
ر: نسبت طول معابري که در جهت باد غالب قرار دارند به سطح کل منطقه ه : نسبت اراضي خالي با مساحت بيش از ٥٠٠متر مربع به سطح مناطق
در اولين اقدام ، ساختار سلسله مراتبي مربوط به مکان يابي ساختمان هاي بلند را مشخص ميکنيم .(نمودار٦) در اين نمودار سلسله مراتب سه سطحي شامل : هدف ، معيارها و رتبه ها مشاهده ميشود. تبديل موضوع يا مساله مورد بررسي به يک ساختار سلسله مراتبي مهمترين بخش از فرآيند تحليل سلسله مراتبي محسوب ميشود. زيرا در اين مرحله با تجزيه مسائل مشکل و پيچيده به شکلي ساده که با ذهن و طبيعت بشري مطابقت دارد تبديل و بيان ميشوند. به عبارت ديگر فرآيند تحليل سلسله مراتبي مسائل پيچيده را تجزيه و آن را در قالب ارتباطات چند سطحي بين اجزاء ساده تر مساله بيان مي دارد
