بخشی از مقاله
1مقدمه
یکی از اقدامات اساسی پیامبر گرامی اسلام (ص) تأسیس مسجد، به عنوان پایگاه اداره حکومـت اسـلامی بـود. درواقـع
ضرورت داشت مرکزی پایهگذاری شود که هم عبادتگاه مسلمانان به شمار رود و هم مرکز رتق و فتق امور سیاسـی، قضـایی،
آموزشی و حتی نظامی آنان باشد. مسجد در آغاز محلی برای نماز، تحصیل علم و محکمه قضایی و همچنین دارالحکومه بود.
علاوه براین، جایگاهی برای نگهداری بیت المال و غنائم جنگی و حتی محل نگهداری زندانیان و اسرای جنگی نیز محسـوب می شد. مسجد درواقع همه نهادهای سیاسی و اجتماعی را دربر میگرفت. از این رو، نقـش بـه سـزایی در تثبیـت و اسـتقرار دولت نوپای اسلامی در مدینه داشت. درمورد نقش و کارکرد مسجد، شاید بتوان گفت که در آن زمـان، عمیـقتـرین پیونـدها
میان علم و ایمان در مسجد برقرار شده بود. تمام معارف و احکام اسلامی در مسجد بیان میشـد و تعـالیم دینـی حتـی امـور مربوط به خواندن و نوشتن در مسجد صورت میگرفت. بعدها که به تدریج مراکز حکومتی و قضایی از مسـجد جـدا شـدند، مراکز فراگیری علم همچنان همسایگی خود را با مسجد حفظ کردند. از این رو حتی تا سدههـای اخیرمـدارس و دانشـگاههـا درکنار مساجد جامع شهرها ساخته میشد.
.2مسجد
واژه مسجد از فعلسَجَد«» است. در فرهنگ دینی، نام »مسجد« یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعـال اسـت. »مسجد« یعنی: جایگاه سجده، و سجده اوج عبادت و بندگی انسـان بـرای خداسـت; »السـجود منتهـی العبـاده مـن بنـی آدم«
(مجلسی, ,2013 ص. (164در حقیقت، برترین و اصیلترین محل برای عبادت و تقرب جسـتن بـه خداونـد متعـال مسـجد
است. بنابراین، در قرآن کریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بعد دیگری تکیه شده اسـت. مسـجد جایگـاه عبـادت و پرستش خالصانه خداوند است; »و ان المساجد الله فلا تدعوا مع االله احدا؛ مساجد ویژه خداسـت پـس هـیچ کـس را بـا خـدا مخوانید.« (جن(18/ مسجد جایگاه زمزمه و نجوای صادقانه با معبـود اسـت; »واقیمـوا وجـوهکم عنـد کـل مسـجد وادعـوه
مخلصین له الدین؛ در هر مسجدی روی خود را مستقیم ]به سوی قبله[ کنید و در حـالی کـه دیـن خـود را بـرای او خـالص
گردانیدهاید وی را بخوانید.« (اعراف(29/ مسجد پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است; »سبحان الذی اسری بعبـده لـیلا
من المسجد الحرام الـی المسـجد الاقصـی؛ منـزه اسـت آن ]خـدایی[ کـه بنـدهاش را شـبانگاهی از مسـجدالحرام بـه سـوی
مسجدالاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم سیر داد.« (اسراء(10/مسجد زیارتگاه خاص باری تعالی است; »الا طوبی لعبـد توضأ فی بیته ثم زارنی فی بیتی.« (حرعاملی, وسائل الشیعه, ص. ( 268 (حرعاملی, وسائل الشیعه, ص. » (422خوشا به حال
بندهای که در خانه خویش وضو بگیرد، آن گاه مرا در خانهام زیارت کند.« پیامبر اکرم (ص) انوار تابناک و بیآلایـش پرسـتش در مسجد، برای عرش نشینان پرتو افکنی میکند، آنسان که ستارگان آسمان برای ما خاک نشینان نـور افشـانی مـیکننـد; »ان بیوتی فی الارض المساجد تضیء لاهل السماء کما تضیء النجوم لاهل الارض.« (نوری, ه.ق,1408 ص. (361 ابعـاد تربیتـی
مسجد به گونهای با ابعاد عبادی آن مرتبط است; زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی بوده و پاسـخ بـه آن در واقـع،
پاسخ به یک نیاز طبیعی و مهم اوست.مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسـب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم میکند. در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری از مکتبهای تربیتی دیگر، »انزوا
طلبی« و »جمع گریزی« بیماری روحی شناخته میشود، در حالی که اجتماعی بودن و جمعگرایی (در حـد معقـول آن) نشـانه
سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او بـه حسـاب مـیآیـد. مسـجد بـا فراخـوانی پیوسـته مسـلمانان بـه جمـع، روح
جمعگرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت میکند. مسجد کانون رایزنـی و مشـورت اسـت، خداونـد متعـال پیـامبر خویش را فرمان داده تا در کارهای مهم، با مردم مشورت کند: »و شاورهم فی الامـر؛ در کارهـا بـا آنـان مشـورت کـن.« (آل
عمران(159/ امام خمینی رحمه االله در گفتاری، این نقش مسجد را مورد تأکید قرار داده و مـیفرمایـد: »ایـن مسـجدالحرام و
مساجد دیگر در زمان رسول اکرم (ص) مرکز جنگها و سیاستها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده; این طور نبوده است
در مسجد پیامبر، همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد، مسائل سیاسیش بیشتر بوده و اسلام میخواهد که مردم آگاهانه بـرای
مصالح مسلمین در آنجا فعالیت کنند.« (موسوی خمینی, ,1364 ص. (67
1.2مسجد پایگاه عمومی
مسجد پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون است، ازاینرو جایگاه مناسبی بـرای تعـاون اجتمـاعی مسلمانان و مشارکت آنان در رفع نارساییهای اجتماعی است. مسجد در جایگاه اصیل خود، یک الگوی ارزشگذاری اسـت، ارزشهای فراموش شده در مسجد مطرح میشود. امینالاسلام طبرسی در تفسیر خود، مینویسد: »عدهای از "مؤلفه قلـوبهم" نزد پیامبر (ص) آمدند و درخواست کردند در بالای مجلس بنشیند و فقیران و خرقه پوشان مانند سلمان، ابوذر، صهیب، عمار
و خباب را از خود دور کند تا آنها خود در کنار پیامبر (ص) باشند; زیرا حضور این افراد و مجالست آنهـا بـا رسـول خـدا (ص)، مانع از شرکت ایشان در محضر پیامبر(ص) و همنشینی با حضرت میگردید. با مطرح شدن ایـن درخواسـت، آیـه 28
سوره کهف نازل گردید: »و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم بالغدوه و العشی یریدون وجهه ولاتعد عیناک عنهم ترید زینـه
الحیوه الدنیا و لاتطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هویه و کان امره فرطا؛ شکیبا ساز خویش را با آنان که پروردگار خـود را صبح گاهان و شبانگاهان میخوانند و رضای او را می طلبند و یک لحظه از آنان چشم مپوش که به زینتهای دنیا مایل شوی
و هرگز از آنان که دل هایشان را از یاد خود غافل کردیم و تابع هوای نفس شدند و به تبهکـاری پرداختنـد، متابعـت مکـن."«
(طبرسی, ص. (465 مسجد هرچند یک واحد اجتماعی کوچـک، ولـی نمـاد یـک جامعـهاسـلامی و نمونـه عینـی حاکمیـت
ارزشهای اسلامی است. بنابراین، تحقق ارزشهایی از قبیل تقوا، علم، جهاد، برادری، مساوات و عدالت باید از مسـجد آغـاز
شود.
2 .2نقش اجتماعی و سیاسی
نقشی است که این نهاد مقدس در گسترش عدالت در ابعاد گوناگون آن و مبارزه بـا ظلـم و بـی عـدالتی ایفـا مـیکنـد.
قضاوتهای امیرالمؤمنین(ع) در »دکه القضاء« مسجد کوفه در امتداد همین نقش مسجد بوده است. در بعـد عـدالت اجتمـاعی
نیز مسجد همواره کانون مبارزه با ستم و بیعدالتی بوده است. بهعنوان نمونه، میتوان به خطبه آتشین فاطمه زهرا (ع)، کـه در دفاع از مقام ولایت و مبارزه با ستم بر اهل بیت پیامبر(ص) در مسجدالنبی ایراد شد، اشـاره کـرد. در دوران انقـلاب اسـلامی،
مردم ایران علیه نظام ستم شاهی، جلوههایی از نقش مسجد را در بعد ستم ستیزی، آشکارا مشاهده کردند، تا آن جا که میتوان
انقلاب اسلامی ایران را »فرزند مسجد« برشمرد. اکنون نیز جلوههـایی از همـین مبـارزات مقـدس را در برخـی از کشـورهای اسلامی مانند الجزایر، تونس، مصر، عراق، فلسطین اشغالی و بحرین شاهدیم. از دیگر نقشهای اجتمـاعی و سیاسـی مسـجد،
میتوان کارکرد مسجد را در پرورش نیروهای متعهدی دانست که حکومت اسلامی به آنها نیاز دارد; زیرا مسجد بـار هـدایت
فکری و تربیتی نیروهای جامعه را بردوش دارد. در سایه رفت و آمد به مسجد، خلق و خویها و آداب و منشهـای افـراد تـا
حد زیادی هویدا میشود. مسجد بستر مناسبی برای تحقق امر به معروف و نهیازمنکر میباشد; زیرا مرکـز حضـور و تجمـع نیروهای زبده و برگزیده است; »لایأتی المسجد من کل قبیله الا وافدها و من کل اهل بیت الانجیبها« (شـیخ صـدوق, ,1385
ص. (325 مسجد پایگاه جوان مردانی است که در برابر تعرض به مقدسات دینی برمیآشوبند و عرصـه را بـر متجـاوزان بـه
حریم دین تنگ میکنند. مسجد جایگاه گرد آمدن فرزندان مکتب است; آنان که با یک دست قرآن و بـا دسـتی دیگـر سـلاح
برگرفتهاند. این حضور نشان قدرت و عزت اسلام و مسلمانان است و سبب میشود تا خیرهسران نتوانند به حریم دین تجاوز
کنند. (حرعاملی, وسائل الشیعه, ص. (325 از سوی دیگر، در سایه تجمع و انسجامی که مؤمنان در مسجد مییابند، مـیتـوان
بهترین تشکل مردمی را برای مبارزه با منکرات و مفاسد اجتماعی پیریزی نمود. »و لا یزالون یقـاتلونکم حتـی یـردوکم عـن دینکم؛ کافران همواره با شما می جنگند تا آن گاه که شما را از دینتان برگردانند.« (بقره(217/ در اسلام، مسجد جایگـاهی بـه وسعت یک مکتب جامع و زنده و متناسب با هدفها و آرمانهای یک رسالت جهانی و ظرفیتی فراگیـر و بـه فراخـی تمـامی
انسانها و همه بشریت دارد. دین اسلام تنها آیین نجات بخش و سعادت آفرین بشر است که در همه جنبههای زندگی، اعم از
اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی، برنامههای جامع و کاملی تنظیم نموده و همه را برای آمـوختن ایـن
درسها زیر چتر تعلیم و تربیت خود قرار میدهد. از اینرو، پیش از هر چیز، به کانونی پر جاذبه نیاز اسـت کـه بتوانـد همـه
اقشار را به خود جذب نماید و در خود جای دهد. بر این اساس، پیامبر گرامـی اسـلام(ص) در نخسـتین فرصـتی کـه در راه دعوت به اسلام به دست آورد، به تأسیس مسجد به عنوان یک پایگاه مهم اجتماعی و تربیتی اسـلام اقـدام نمـود و در اولـین قدم، در فاصله زمانی کوتاهی که قریب هفده روز طول کشید، در بین راه هجرت به مدینه و در چند کیلومتری این شهر، اقدام به تأسیس مسجد قبا نمود و به تعلیم و تربیت مسلمانان پرداخت. این موضوع بیشتر به ایـن دلیـل اسـت کـه کلیـه معـارف و
مظاهر اسلامی از مسجد سرچشمه میگیرد و در دنیای اسلام گسترش پیدا میکند.
2.3مسجد; کانون مذهبی ـ اجتماعی
کار مسجد تنها عبادت نیست، مسجد به عنوان خانه خدا، در فقه اسلامی جایگاه ویژهای دارد و برای آن احکـام خاصـی
وضع شده است. مسجد جایگاه ارشاد و تبلیغ مسائل اسلامی است. پیامبر اکرم(ص) و سپس خلفا ارشادات خود را در مسجد
بیان میکردند و مسلمانان برای آموزش مسائل دینی به مساجد روی میآوردند. بنـابراین، مسـاجد در پـی تغییـر روحیـات و
خلقیات مردم بر اساس موازین اسلامی بودند و در نهایت، ساختار اجتماع در جهت هماهنگی با اصول اعتقـاد اسـلامی تغییـر مییافت.
2.4مسجد; مرکز آموزش
باید در نظر داشت که پس از ایجاد و توسعه مدارس، مساجد نیز مانند سابق، جنبه تربیتی و تعلیمی خود را حفـظ کـرد.
علت اساسی آن که مساجد به شکل مراکز آموزشی درآمد، تعلیم علوم شرعی بود. بنابراین در درجه نخست، علم قرائت قرآن و تفسیر و حدیث و فقه در مساجد و همچنین تعلیم زبان و ادب عربی مورد توجه بـود. (صـفا, ,1354 ص. 6و.(8 مسـاجد
نهادهای اساسی آموزش در زمینههای قرآن، احکام، اخلاق و علومی ماننـد کـلام و فقـه بـودهانـد. در پیونـد بـا همـین نقـش
آموزشی، به تدریج، مساجد عهدهدار کتابخانههای عظیم و پر رونقی شدند که در برخی از شهرهای ایـران امـروز نیـز وجـود
دارد. مساجد محل پرورش استادان بزرگی بودند که بعدها خود از علما و مدرسان بنام اسلام گردیدند. طی قرنها، کـه تمـدن اسلامی سیر نزولی خود را طی میکرد، مساجد دیگر به عنوان یک نهاد اسلامی، نقشها و کارکردهای مذکور را ایفا نمیکـرد.
با توجه به تحولاتی که در اروپا رخ داده بود و در آن کلیسا صرفا نقش عبادی داشت، در بازتاب این تحول فکری بـر جوامـع
اسلامی، در کشورهای اسلامی نیز مساجد از نقش اصلی خود تهی گردید و تنها به یک بعد آن، که عبادت بود، توجه میشد.
2.5مسجد و دانشگاه
اکنون نیز استفاده از مساجد به عنوان دانشگاه و تشکیل کلاس های درسی در زمینه های فقه، اصول، تفسیر و کلام اکنـون
در حوزه های علمیه بزرگ و کوچک رایج است و علاوه بر جنبههای علمی، جنبههـای تربیتـی و اخلاقـی در آنهـا مـد نظـر
استادان و طلاب می باشد. مبالغه نیست اگر گفته شود که مسجد در گذشته، همان نقشی را داشت که دانشگاههـا و مؤسسـات آموزش عالی کنونی دارند. اساتید علما، که مسلمانان به آنها مباهات میکنند، حیـأت علمـی خـود را در رواقهـای مسـاجد سپری میکردند و آنگاه که بهره کافی کسب مینمودند، حلقه های درس تشکیل میدادند و به تعلیم مـیپرداختنـد. از ایـنرو میتوان گفت که مساجد مسلمانان در هیچ روزی از حلقه درس علما و طلاب خالی نبوده، حتـی امـروزه نیـز در ایـن زمینـه، مساجد همچون ستارگان فروزانی میدرخشند و همه ساله هزاران استاد از این مساجد و مؤسسـات وابسـته بـه آنهـا خـارج میشوند و به نشر اسلام و علوم اسلامی میپردازند. از جمله این مساجد، مسجد جامع القرویین، جامع الازهر و جـامع عتیـق
میباشد. بطور کلی، نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان بر کسی پوشیده نیست. اندک اندک
مساجد موقعیت سالهای نخستین ظهور اسلام را به دست آوردهاند. تأسیس کتابخانهها و تـالار اجتماعـات در درون مسـاجد این حقیقت را آشکار میسازد که مساجد در اسلام بدان گونه که بعضی پنداشتهاند،منحصراً برای ادای فریضه نمـاز نیسـت
