بخشی از مقاله
چکیده
این مطالعه به تبیین عوامل بیداری اسلامی، تغییر رژیم جوامع عربی و ارائه راهکارهایی جهت تداوم نهضتهای ایجاد شده پرداخته است. نهضتها مانند همه پدیدههای دیگر ممکن است دچار آفت شوند. تجددگرایی افراطی، انحراف از معنویت، رخنه فرصتطلبان، حرکتهای غلط انقلابیون، عدم مواجهه صحیح با آزادی، آفات اقتصادی، اخلاقی و نظامی برخی از آفتهایی هستند که به شدت نهضتهای نوظهور را تهدید میکنند.
از جمله چهارچوبهای بسیار حیاتی انقلاب اسلامی ایران که توجه بدانها سبب پایداری انقلاب شده است عبارتند از ادامه دادن مسیر عدالتخواهی، احترام به آزادی معقول، حفظ استقلال مکتبی و اسلامی. در ادامه، با بررسی مطالعات اخیر راهکارهایی برای حفظ و تداوم نهضتهای نوظهور حاصل از بیداری اسلامی مشخص شده است که از آن جمله میتوان به گفتمان فرهنگی، معرفی پیامهای انقلاب، گسترش خودباوری، تقویت روحیه انقلابی، مشارکت حداکثری در انتخابات، تکیه به برنامه ریزی های بلند مدت، تلاش برای آزادی فلسطین و موارد متعدد دیگر اشاره نمود.
-1 مقدمه
کشورهای عربی پس از استقلال خود دو مسیر متفاوت را در پیش گرفتند، عدهای به غرب گرایش یافته و حاکمان آنها راه نزدیکی به غرب را در پیش گرفتند و شماری نیز آمریکاستیزی را مطلوب دانسته و این راه را پیشه خود کردند. در واقع گروهی از این کشورها به اردوگاه غرب و گروهی نیز به اردوگاه شرق پیوستند. در طول جنگ سرد، این کشورها توانستند با کمک همپیمانان خود - آمریکا یا شوروی - ، گروههای مخالف داخلی را به بهانه اینکه از بلوک رقیب دستور میگیرند، به راحتی سرکوب کنند.
پس از آن نیز یکی از عوامل تأثیرگذار در هر گونه تغییر یا ثبات در جهان عرب، جهان غرب به رهبری آمریکا بوده است. در طی سالیان اخیر جهتگیری غرب چیزی جز حمایت از دیکتاتورهای کشورهای عربی که رویکرد فرمانبرداری از غرب را اتخاذ کردهاند نبوده و استراتژی غرب همواره در جهت ثبات و حفظ این رژیمها بوده است. دلیل این حمایتها آن بود که اولاً سیاستهای کلی یا همان استراتژیهای این نظامها کاملاً در راستای منافع غرب بود و ثاناًی سیاستهای آنها فقط از سوی دولتمردان این کشورها اتخاذ شده و مردم نقش و تأثیر چندانی در شکلدهی و تنظیم آن نداشتند.
در این صورت انتظار میرفت که غرب در راستای تأمین منافع خود، از هیچ تلاشی برای حفظ این حکومتها دریغ نکند. از مهمترین استراتژیهای دیکتاتورهای عرب که در راستای منافع غرب بود، میتوان به مواردی از جمله مدارا و مماشات با اسرائیل، مخالفت با هرگونه اسلامگرایی با توجه به اسلامهراسی غرب، فرمانبری محض از غرب در امور بینالمللی، سیاست ایران هراسی و مقابله با انقلاب اسلامی ایران، تأمین امنیت انرژی غرب، انعقاد پیمانهای نظامی، امنیتی و دفاعی با غرب و اعطای پایگاههای نظامی به آمریکا در منطقه اشاره کرد - کاکا شمشادی، 1393 ، ص . - 111 این عوامل که به فاصله گرفتن هرچه بیشتر دولت از جامعه منجر میشد، خیزشی مردمی را در پی داشت که به بیداری اسلامی و یا به اصطلاح متون غربی، بهار عربی شهرت یافت.
شهید آیت االله مطهری هویت اسلامی را عامل خیزش و بیداری مسلمانان در برابر شرق و غرب میدانستند، ایشان در کتاب نهضتهای صد ساله اخیر چنین آوردهاند: مسلمانان پس از یک دوره فروخفتگی و از هم پاشیدگی ذهنی باردیگر در جستجوی هویت اسلامی خود در برابر غرب سرمایهداری و شرق کمونیستی برآمدند - مطهری، . - 1377 تأثیرات شگرف و شگفتِ انقلاب اسلامی ایران در بیداری اسلامی کشورهای عربی و تحقق یافتن نوید حضرت امام خمینی، مبنی بر صدور انقلاب، موضوعی است که توجه بسیاری از صاحبنظران را به خود جلب کرده است. با توجه به گذشت چهار دهه از پیروزی انقلاب و استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، تأثیر آن در برخی کشورها از قوه به فعل درآمده است.
تجزیه و تحلیلهای صورتگرفته نشان میدهند که افزایش ظرفیت و گسترش موج بیداری اسلامی، ریشه در تأثیرپذیری از انقلاب اسلامی ایران دارد. اسلامخواهی و مطرحشدن اسلام در قالب عامل بازدارنده در برابر منافع استعماری قدرتهای بزرگ، استکبارستیزی و اوجگیری اندیشه ضد صهیونیستی در سطح منطقه و نیز شکلگیری، تقویت و الگوبرداری گروهها و جنبشهای اسلامی از انقلاب اسلامی ایران را میتوان از حوزههای تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران برشمرد.
شهید مرتضی مطهری میگوید: »قویترین حربه دفاعی انقلاب اسلامی و مؤثرترین اسلحه پیشرفت آن، ایمان ملت به نیروهای خویش و بازگشت به ارزشهای اصیل اسلام است« - مطهری، 1389ش، ص. - 122 تنها انقلاب حقیقی دینی که بر اساس اندیشهها و آموزههای اسلام ناب محمدی پیدایی گرفته، انقلاب اسلامی ایران است. ا انقلاب اسلامی ایران را نمیتوان با انقلابهای مدرن سنجید، زیرا از لحاظ مبادی نظری و نیز ماهیت عملی خود بیبدیل است .
این انقلاب نهضتی بیدارگرانه است که بیشک در بیدارگری بسیاری از نهضتهای اسلامی و جنبشهای دینی، اصلیترین و اصیلترین نقش را در دهههای اخیر ایفا کرده است. با توجه به موارد فوق، این نوشتار در پی تبیین عوامل و زمینههای اتفاقاتی است که در جریان تحولات بیداری اسلامی منجر به تغییر رژیم جوامع عربی خاورمیانه شده است. همچنین قصد دارد ضمن معرفی آفاتی که احیانا نهضتهای ایجاد شده را تهدید میکند، به ارائه راهکارهایی جهت تداوم آنها بپردازد. بنابراین بخش اول این مقاله به دلایل شکلگیری بیداری اسلامی خواهد پرداخت. در بخش دوم آن آفتهای نهضتهای ایجاد شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت با بررسی منابع مختلف، عوامل لازم برای تداوم نهضتها، که غالبا برگرفته از الگوهای انقلاب اسلامی ایران است بطور کامل مطرح شده است.
-2 بیداری اسلامی
واژه »بیداری اسلامی« برای اولین بار از طرف مقام معظم رهبری ابداع و برای قیامهای منطقه بهکاربرده شد و از طرف خود ایشان تعریف بیداری اسلامی اینگونه بیان شده است - نصرتپناه و امیدی، 1396، ص » : - 96بیداری اسلامی یعنی حالت برانگیختگی و آگاهیای در امت اسلامی که اکنون به تحولی بزرگ در میان ملتهای این منطقه انجامیده و قیامها و انقلابهایی را پدید آورده که هرگز در محاسبه شیاطین مسلط منطقهای و بینالمللی نمیگنجید؛ خیزشهای عظیمی که حصارهای استبداد و استکبار را ویران و قوای نگهبان آنها را مغلوب و مقهور ساخته است - «آیتاالله خامنهای، . - 1390/6/26عدهای از صاحبنظران، آغازگر بیداری اسلامی را شخصیتهایی چون امیر عبدالقادر، سید جمالالدین اسدآبادی، شیخ فضلاالله نوری، سید حسن مدرس و همچنین امام خمینی - ره - معرفی میکنند - شیبانیفر، 1383ش، ص. - 104 عدهای دیگر نیز، نقطه عطف آن را در دهه هفتاد میلادی و به خصوص وقوع انقلاب اسلامی ایران معرفی مینمایند.
اما در عمل سید جمالالدین اسد آبادی را میتوان از اولین کسانی دانست که بیداری اسلامی را در کشورهای اسلامی آغاز کرد. او میخواست هم در اندیشه مسلمانان و هم در نظامات زندگی آنها رستاخیز بزرگی ایجاد کند. سیدجمال مهمترین و مزمنترین درد برخی جوامع اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد و با این دو به شدت مبارزه میکرد. بر اساس مطالعه و تجربیات سید جمالالدین اسدآبادی دردهایی که در برخی جوامع اسلامی عربی بصورت مشترک رویت میشد عبارت بودند از - دبیرخانه بینش مطهر، 1392، ص : - 38-1 استبداد حکام، جهالت و بیخبری توده مسلمان و عقب ماندن آنها از کاروان تمدن -2 نفوذ عقاید خرافی در اندیشه مسلمانان و دور افتادن آنها از اسلام نخستین -3 جدایی و تفرقه بین مسلمانان.
