بخشی از مقاله
چکیده
انقلاب اسلامی ایران به عنوان انقلاب فرهنگی، آرمانهاي فرهنگی مختلفی داشته است که این آرمانها در قانون اساسی و اندیشه رهبران این انقلاب تجلی یافته است. با توجه به اینکه مبناي تمام فعالیت فرهنگی کشور در دوران بعد از انقلاب و در آینده این آرمانها هستند، در این مقاله آرمان هاي فرهنگی انقلاب اسلامی در قانون اساسی و دیدگاههاي امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبري بررسی شده است تا با کمک آن بتوان چشم انداز حوزه فرهنگ را در آینده ترسیم کرد. با بررسی آرمانهاي انقلاب اسلامی در قانون اساسی و دیدگاه رهبران انقلاب به این نتیجه میرسیم که بنیاد اصلی آرمانهاي فرهنگی انقلاب اسلامی، تربیت انسان کامل و حاکمیت ارزشها و فرهنگ اسلامی و انسانی در جامعه و ایجاد جامعه مطلوب و نمونه اسلامی به منظور تحقق تمدن اسلامی و اجراي حدود الهی است.
کلید واژگان: انقلاب اسلامی ایران، فرهنگ، آرمانهاي فرهنگی، قانون اساسی، حضرت امام خمینی، حضرت آیتاالله خامنهاي.
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
2
بیان مسئله
هر جامعهاي، آرمانی را دنبال میکند. بیشتر آرمانها از جهانبینی و ایدئولوژي و نگرش مردم یک جامعه
نشأت میگیرند. انقلابها نیز بر اساس آرمانهاي انقلابیون از یکدیگر تفکیک میشوند. آرمان عالی و اولیه
برخی از انقلابها رسیدن به جامعهاي بیطبقه است؛ جامعهاي که در آن مساوات اقتصادي به طور کامل
جلوهگر است؛ براي مثال میتوان تحولات انقلابی در کشورهاي مارکسیستی را نام برد. دسته دوم انقلابهایی که تأسیس جامعهاي مبتنی بر آزادي فردي و رفاه شخصی را به عنوان آرمان متعالی خود برگزیدهاند و در این
راستا هرچه که بهگونهاي در تقابل با این آزادي افسار گسیخته باشد، به کناري مینهند. جوامع به اصطلاح
لیبرالی، چنین فرآیندي را پشت سر گذاشتهاند. دسته سوم انقلاب هایی هستند که اصل را بر تربیت انسان الهی
گذاردهاند و آرمان عالی خود را تأسیس یک جامعه خداپسند قرار دادهند. در این انقلابها، فقط تأمین معاش
دنیوي و آسایش عمومی ملاك نیست، بلکه هدف اصلی بهکارگیري این ابزار براي تحقق وضعیت متعالیتر در
درون جامعه است و آن اینکه جامعهاي صالح و پاك ایجاد شود که افراد در درون آن بتوانند به تکامل معنوي خویش برسند. در این عصر، انقلاب اسلامی، مثال عالی این دیدگاه است. با توجه به اینکه این انقلاب،
انقلابی فرهنگی بوده است، بالطبع، فرهنگ بهعنوان مهمترین عرصه بعد از انقلاب مورد توجه رهبران و
مسئولین انقلاب قرار گرفت؛ چنان که در گفتمان امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبري، فرهنگ و موضوعات مرتبط با آن به عنوان گفتمانی غالب مطرح شده است. هدف رهبران انقلاب از مبارزه با رژیم شاهنشاهی، ایجاد جامعهاي بر مبناي آرمانهاي فرهنگیشان بوده است. بنابراین در این انقلاب، فرهنگ و آرمانهاي فرهنگی تعیینکننده فعالیت سایر حوزههاي اجتماعی از جمله اقتصاد و سیاست است. آرمانهاي فرهنگی انقلاب اسلامی همان اهداف سلبی و ایجابی انقلابند که مردم بهمنظور دستیابی به آنها علیه رژیم شاهنشاهی
شوریده و آن را سرنگون کردند. توصیف این آرمانها میتواند مبناي سیاستگذاري هاي مختلف فرهنگی کشور
قرار گیرد. عدم شناخت این آرمانها سبب عدم دستیابی به اهداف و آرمانهاي انقلاب خواهد شد. بنابراین بازشناسی آرمانهاي اصلی انقلاب اسلامی در حوزه فرهنگی به روش توصیفی ـ تحلیلی ضرورت بسیاري دارد.
مفهومشناسی فرهنگ
تاکنون تعاریف متعددي از سوي صاحبنظران حوزه فرهنگ درباره واژه فرهنگ ارائه شده است؛ تا جایی که حدود 300 تعریف براي فرهنگ ثبت کردهاند و البته تعداد این تعاریف از آن زمان تاکنون نیز افزایش یافته
است. این تعاریف قابلیتهاي عملی و اکتشافی یکسانی ندارند.
بعضی در تعریف ماهوي فرهنگ، آن را »رفتار یا الگوهاي رفتاري« دانستهاند؛ پارهاي، «بازتاب اندیشه و شناخت بشر« محسوب کردهاند. گروهی، »شیوه و الگوي زندگی بشر« را فرهنگ نامیدهاند؛ برخی دیگر،
»مجموعه اندوختههاي مادي و معنوي« بشر را، فرهنگ برشمردهاند و بالاخره عدهاي »ارزشها، هنجارها، باورها و مجموعه امور پذیرفته شده و هنجار یافته اجتماعی« را فرهنگ قلمداد کردهاند (پیروزمند، 1386،
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
3
صص .(58-65 با در نظر گرفتن هسته اصلی تعاریف مختلفی که از فرهنگ صورت پذیرفته، »فرهنگ عبارت
است از: مجموعهاي از آداب، سنن، باورها و ارزشهایی است که مورد پذیرش و مقبولیت مردم یک جامعه قرار گرفته و براساس آن عمل کرده و میکنند؛ بهگونهاي که پذیرشهاي یاد شده به هنجارهاي اجتماعی
تبدیل شده و ارزشگذاري جامعه بر اساس آن صورت پذیرد« (ذوعلم، 1384، ص(141 و در همه عرصههاي
اقتصادي، سیاسی، خانوادگی و... بازتاب و انعکاس پیدا میکند.
آرمانهاي فرهنگی انقلاب اسلامی
بررسی شعارهاي انقلاب اسلامی نشان میدهد که بیشترین شعارهاي انقلاب اسلامی مربوط به اهداف و
آرمانهاي انقلاب دربعد فرهنگی بود و این مطلب بیانکننده این حقیقت است که نارضایتی مردم از ابعاد
فرهنگی نظام شاهنشاهی، تبدیل به نارضایتی سیاسی شده و در قالب شعارهاي سیاسی مربوط به وضعیت
نامطلوب رژیم گذشته، نمود یافته است؛ یعنی مردم ایران با توجه به نارضایتی شدید خود از نظام سیاسی
حاکم و وضعیت فرهنگی آن، میخواستند نظام جمهوري اسلامی را برپا و در قالب آن، به حاکمیت اسلام دست پیدا کنند و از این طریق اسلام و ارزشهاي فرهنگ اسلامی را در جامعه مستقر، و نظامی اسلامی را
ایجاد کنند (باقري، 1384، صص.(14-15 آرمانهاي فرهنگی انقلاب اسلامی فقط در سالهاي 1357-1342 به
وسیله انقلابیون که در رأس آن امام راحل(ره) بود ـ مطرح نشده است؛ بلکه این آرمانها در دوران بعد از انقلاب در قانون اساسی ثبت و در اندیشه امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبري در قالب سخنرانی و موضعگیري نیز مطرح شدهاند که ما این آرمانها را بازشناسی و تحلیل کردهایم.
الف) آرمانهاي فرهنگی در قانون اساسی
حقوق اساسی هر سرزمینی مطابق اهداف، آرمانها، ارزشها و هنجارهاي آن سرزمین تهیه و تدوین میشود، در واقع این سند قانونی که آن را میثاق ملی هم مینامند، مبنی بر هویت جامعه است که به شکل حقوق بیان شده است(محرمی، 1383، ص .(80 بنابراین در بررسی آرمانهاي فرهنگی هر کشور و هر انقلابی، باید بیش از هر چیز به قانون اساسی بهعنوان میثاق ملی مراجعه کرد. قانون اساسی جمهوري اسلامی ایران که
به وسیله خبرگان اسلامشناس با هدایت و رهبري حضرت امام خمینی(ره)، در دوران بعد از انقلاب تهیه شد، درحقیقت نقشه معماري نظام جمهوري اسلامی بر اساس اهداف و آرمانهاي انقلاب محسوب میشود و
مهمترین آرمانهاي کشور در همه ابعاد در آن تجلی یافته است. همچنین این قانون در حکم چارچوبی پایدار، فراگیر، هادي و مستحکم براي مهندسی و مدیریت کشور است (ناظمی، 1386، ص.(59
نحوه تعیین جهتگیريهاي فرهنگی نظام جدید (انقلاب اسلامی) و به خصوص نحوه برخورد با مظاهر
فرهنگی غرب از یک طرف و ارزشهاي فرهنگی بومی و اسلامی از طرف دیگر، یکی از مباحث مهم مجلس خبرگان بوده است. این مباحث که به شدت از بحثهاي موجود در میان نیروهاي انقلاب، متأثر بود (فوزي،
1384، ج1، ص(297 به شکل حقوقی در قانون اساسی و بهویژه در مقدمه آن تجلی یافت. مطابق مقدمه قانون اساسی که اهداف و جهتگیري هاي کلان انقلاب را مشخص کرده است، »حکومت از دیدگاه اسلام، برخاسته
کنگره ملی بررسی اندیشههاي فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
4
از موضع طبقاتی و سلطهگري فردي یا گروهی نیست؛ بلکه تبلور آرمان سیاسی ملتی همکنش و همفکر است
که بهخود سازمان میدهد، تا در روند تحول فکري و عقیدتی راه خود را بهسوي هدف نهایی (حرکت به سوي االله) بگشاید« و با موازین اسلامی، جامعه الگوي (اسوه) خود را بنا کند و »رسالت قانون اساسی این
است که زمینههاي اعتقادي نهضت را عینیت بخشد و شرایطی به وجود آورد که در آن انسان با ارزشهاي والا
و جهانشمول اسلامی پرورش یابد« (مقدمه قانون اساسی). همچنین قانون اساسی، هدف حکومت را رشد
دادن انسان در حرکت به سوي نظام الهی میداند تا به این وسیله »زمینه بروز و شکوفایی استعدادها به منظور
تجلی ابعاد خداگونگی انسان فراهم آید)«مقدمه قانون اساسی). و تربیت و تحول فرهنگی افراد جامعه و
رساندن فرد به سعادت را سرلوحه کار و هدف اصلی حکومت میداند و اقتصاد را نیز در حکومت اسلامی
وسیلهاي در جهت خدمت به این هدف میداند.
مطابق مقدمه این قانون، تربیت انسان و رشد دادن آن در حرکت به سوي نظام الهی و ایجاد جامعه نمونه
اسلامی، آرمانهاي فرهنگی انقلاب اسلامی هستند. اما دستیابی به این آرمانها نیازمند فراهم شدن بسترهایی است که وظیفه دولت انجام دادن آن است. در این خصوص دولت موظف است به ایجاد زمینه بروز و شکوفایی استعدادهاي انسانها و تحول فکري و عقیدتی آنها، و »ایجاد محیط مساعد براي رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوا و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی)«اصل («2» بپردازد و سطح آگاهیهاي
عمومی را در همه زمینهها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانههاي گروهی و وسایل دیگر بالا ببرد. دولت
همچنین وظیفه دارد وسایل آموزش و پرورش رایگان و وسایل تربیت بدنی رایگان را براي همه ملت تا پایان دوره متوسطه، تحصیلات عالی تا سر حد خودکفایی کشور (اصل («30» را تأمین کند.
ایجاد جامعه نمونه بدون از بین بردن مراکز فساد و ایجاد عدالت در سطح جامعه امکانپذیر نیست؛ به همین دلیل »رفع تبعیضهاي ناروا و ایجاد امکانات عادلانه براي همه در تمامی زمینههاي مادي و معنوي«
مورد توجه قرار میگیرد(اصل («2» و بر از بین بردن مراکز و مظاهر فساد در جامعه، برچیدن سفره ارتشا و
تملق، احیاي مفاهیم دینی همچون جهاد و شهادت و »تأمین استقلال اقتصادي جامعه و ریشهکن کردن فقر و محرومیت و نیز درآوردن نیازهاي انسان در جریان رشد، با حفظ آزادي او، بر اساس ضوابط اسلامی« (اصل
(«43» تأکید میشود.
