بخشی از مقاله
چکیده
براساس نظریههای تجارت بینالملل،کشورهای درحال توسعه به دلیل برخورداری از مزیتهـای نسـبی و فراوانـی نهادهها و منابع اولیه تولید، از تخصصهای اولیه اقتصادی برخوردار هسـتند. در ایـن رابطـه اقتصـاددانان توسـعه، تخصصگرایی بینالمللی را به دلیل وابستگی شدید اقتصاد به کالاهای صادراتی مورد انتقاد قرار میدهنـد. اینـان، معتقدند که تخصصگرایی بینالمللی در کالا برای یک کشـور منجـر بـه وابسـتگی شـدید اقتصـاد آن کشـور بـه درآمدهای صادراتی آن کالا میشود. و به دلیل غیرقابل پیشبینی بودن قیمت کالاهای صادراتی، نوسـانات شـدید آن منجر به نوسان و بیثباتی درآمدهای صادراتی گردیده و این امر، اثر منفی (و گاهی اوقات اثـر مثبـت) بـر کـل اقتصاد خواهد گذاشت.تغییرپذیری و نوسانات قیمت به طور عمده در بی ثباتی درآمدملی و رشداقتصـادی متبلـور میشود.
به همین منظور در این مقاله، رابطه بیثباتی درآمدهای حاصـل از صـادرات نفتـی و رشـداقتصـادی در ایـران بررسی میشود. زیرا، با درک صحیح و شناخت درست ماهیت و علل بیثباتی میتوان در جهت رفع و یا هدایت آن به بخشهایی که اثرات جانبی کمتری به بار میآورد، اقدام و از پیامدهای آن بر کل اقتصاد جلـوگیری کـرده و یـا آنها را محدود نمود. لذا در این مقاله، بـراسـاس الگـوی رشـد فـدر 1(1982) مبتنـی بـر رویکـرد هـمانباشـتگی سیستمیجوهانسن (1988) به بررسی اثرات حاصل از بیثباتی صادرات نفتی میپردازیم. نتایج حاکی از آن است که بیثباتی صادرات نفتی در بلندمدت اثری بر تولید ناخالص داخلی نداشته، بلکه، این اثـر در کوتـاهمـدت ظـاهر میشود.
∗ عضو هیئت علمیدانشکده اقتصاد دانشگاه تهران Email:abrishami_hamid@yahoo.com
∗∗ پژوهشگر مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی
1. Feder (1982)
2 نوسانات صادرات نفتی و رشد اقتصادی
واژههای کلیدی: نوسانات صادرات نفتی، رشداقتصادی، همانباشتگی سیستمی، مکانیسم تصحیح خطا.
فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران / شماره 13 3
.1 مقدمه
بخش وسیعی از مطالعات، رابطه بین بـیثبـاتی صـادراتی و رشـد اقتصـادی را بـا اسـتفاده از دادههـای کشورهای در حال توسعه مورد تجزیه و تحلیـل قـرار دادهانـد. تقریبـاً تمـامیمطالعـات قبلـی براسـاس دادههای مقطعی صورت پذیرفته است. مشکل عمده کـار بـا دادههـای مقطعـی آن اسـت کـه مطالعـات مبتنی بر این نوع از دادهها،مقدار متوسط اثرات را بـرآورد کـرده و هـیچگونـه اطلاعـات بیشـتری ارائـه نمیکند. تنها مطالعات معدودی نظیر لاو 1(1992) و ویلسـون 2(1994) در بررسـی چنـین رابطـهای از دادههای سریهای زمانی استفاده کردهاند . اما، در تمامیموارد از جملـه دو مطالعـه اخیـر در رابطـه بـا بررسی نامانایی دادهها، تحلیلی انجام نشده است و این احتمال وجود دارد که رگرسیونهـای بـرآوردی در این مطالعات، رگرسیون ساختگی باشد. همانطور که در بخش بعدی این مقاله مشاهده خواهیم کرد اغلب دادههای سریهای زمانی مورد بررسی نامانـا هسـتند. مقالـه حاضـر بـا تاکیـد بـر رویکـرد نـوین اقتصادسنجی سریهای زمانی در غالب متدولوژی جوهانسن (1988) به بررسی رابطـه میـان بـیثبـاتی صادرات نفت و گاز و اثر آن بر تولید ناخالص داخلی در اقتصاد ایران میپردازد.
در بخش بعدی مقاله ابتدا، به مباحث نظری اثرات بیثباتی بر متغیرهای مهـم اقتصـادی در سـطح خرد و کلان به همراه شواهد تجربی پرداخته میشود. در بخش سوم، انواع شاخصهای بیثباتی معرفـی شده و در بخش چهارم، به معرفی مبانی نظری الگو پرداخته میشود. در بخش پنجم نیز، بـه تخمـین و ارائه نتایج میپردازیم و در نهایت در بخش ششم، جمعبندی و توصیههای سیاستی ارائه میشود.
.2 پیامدهای کلان بیثباتی صادراتی
براساس نظریههای تجارت بینالملل، کشورهای در حال توسعه به دلیل برخورداری از مزیتهای نسـبی و فراوانی نهادههای تولیدی از تخصصهای اولیه اقتصادی بهرهمند میشوند. همچنین، وفـور نهـادههـای تولیدی در این کشورها ورود سرمایهگذاریهای مستقیم خارجی را تشدید کرده است. در همـین حـال، برخی از اقتصاددانان توسعه تخصصگرایی بینالمللی3 را به دلیل وابستگی شدید اقتصـاد بـه کـالاهـای صادراتی مورد انتقاد قرار میدهند. این گروه معتقدند که تخصصگرایی بینالمللی در صـدور کـالا بـرای یک کشور منجر به وابستگی شدید اقتصاد آن کشور به درآمدهای صـادراتی شـده و بـه دلیـل غیرقابـل پیشبینی بودن قیمت کالاهای صادراتی،در صورت نوسـانات شـدید قیمـت، درآمـدهـای صـادراتی نیـز دستخوش بیثباتی شده و این امر، اثر منفی بر کل اقتصاد خواهد گذاشت. به عبارت دیگر، در کشورهای درحال توسعه، صادرات به عنوان یک نهاده تولیدی(مواد اولیه و واسطهای) رفتار میکند. زیرا، در اغلـب
1. Love(1992) 2. Wilson(1994) 3. International Specialization
4 نوسانات صادرات نفتی و رشد اقتصادی
این کشورها سهم اعظم واردات را کالاهای سرمایهای و واسطهای که به عنوان یک نهاده تولیدی استفاده میشود، تشکیل میدهد و چون منابع تأمین مالی این نوع واردات از محل درآمـدهای صـادراتی اسـت، لذا، بیثباتی درآمدهای صادراتی منجر به اختلال در واردات این نوع از نهـادههـای تولیـدی شـده و بـه دنبال آن رشد اقتصادی را متأثر میکند.1
تغییرپذیری و نوسانات قیمت، منجر به نوسانات کلان اقتصادی شده که این امر، در اقتصاد عمـدتاً در بیثباتی درآمد ملی ظاهر شده و به شکاف میان مزیتهـای بـالقوه و مـؤثر ناشـی از تخصـصگرایـی بینالمللی منجر میشود. در نظریههای سنتی توسعه اقتصادی، بـر پیامـدهـای منفـی بـیثبـاتی کـلان اقتصادی تأکید فراوانی شده است.2 براساس نظریه میردال 3(1958) بیثباتی قیمت محصولات صادراتی در شرایطی که قیمت به سمت پایین چسبنده باشد، منجر به تورم در اقتصاد میشـود. در ایـن شـرایط، کسری بودجه چرخه متقابلی از خود نشان میدهد که واکنش بهینه در جهت تعادل اقتصادی است و به دلیل وجود اثر چرخدندهای4، میان کسری بودجه و بیثباتی درآمدهای صادراتی رابطه مثبتـی مشـاهده میشود. براساس نظریه نرکس(5(1962 و قبل از آن کینز 6(1938) بیثباتی کلان اقتصـادی منجـر بـه نااطمینانی7 در اقتصاد شده که این امـر، اثـرات منفـی بـر تصـمیمات سـرمایهگـذاری و پیشـرفتهـای تکنولوژیکی خواهد داشت. در این رابطه، کینز معتقد است نااطمینانی زمانی رخ میدهد کـه هـیچ پایـه علمی برای پیشبینی نوسانات احتمالی وجودنداشته باشد . البته، پیشرفتهای اخیر در ادبیـات ریسـک این امکان را فراهم آورده تا از محاسبات ریسک در این رابطه استفاده شود. چنین تفکراتی در مطالعـات بعدی از سوی هیرشمن 8(1958) و فریدمن 9(1954-57) مبتنی بر رویکردهای مختلف به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. هیرشمن مشاهده کرد نوسانات درآمدهای صادراتی در کوتاهمدت به طور قابل توجهی واردات کالاهای ساخته شده را کاهش میدهد و این امر، به نفع صنایع تولید داخلـی خواهـد بـود. ایـن منفعت، ناشی از اثرات پیامدهای مثبت استراتژی جانشین واردات 10 بر رشد اقتصادی است. فریدمن در این رابطه اشاره میکند براساس نظریه درآمد دایمی، بیثباتی درآمدی منجر به افزایش نـرخ پـسانـداز میشود. لذا، آزادسازی بازار کالاهای اولیه سهم درآمدهای صادراتی را از بنگـاههـای دولتـی بـه بخـش
1. Feder(1982),Sinha(1999) 2. Guillaumont(1958) 3. Myrdal(1958) 4. Ratchet effect 5. Nurkes(1962) 6. Keynes(1938) 7. Uncertainty 8 . Hirschman(1958) 9. Friedman(1954)
10. Import Substitution Strategy
فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران / شماره 13 5
خصوصی منتقل میکند. به همین دلیل است که فرضیه درآمد دایمیفریدمن یکی از محورهـای اصـلی در مباحث مدیریت ریسک محسوب میشود.
در این بخش از مقاله، به بررسی پیشرفتهای اخیر نظریههای اقتصادی درباره پیامدهای بـیثبـاتی درآمدهای صادراتی بر اقتصاد کلان میپردازیم. در ادبیـات اقتصـادی بررابطـه بـین بـیثبـاتی صـادرات کالاهای اولیه و رقابتپذیری1 در کوتاهمـدت تأکیـد بسـیاری شـده اسـت. امـا در بلندمـدت، بـیثبـاتی اینگونه درآمدها میتواند به نوسانات رشد اقتصادی منجر شود
