بخشی از مقاله
چکیده
در اقتصادهای پیشرفته از مالیاتهای مستقیم به عنوان ابزار بازتوزیع درآمـد و ثروت استفاده میشود. به عبارت دیگر، مالیاتهای مستقیم یکی از عوامـل مـؤثر تحقق عدالت اجتماعی در این کشـورها مـیباشـند. امـا در کشـورهای در حـال توسعه مانند ایران به علت نبود تشکیلات اداری و اجرایی کارآمـد مالیـاتی و بـا توجه به سایر شرایط اقتصادی و فرهنگـی ایـن جوامـع، مالیاتهـای مسـتقیم قـادر نیســتند وظــایف تــوزیعی خــود را بــه نحــو مطلــوب بــه انجــام برســانند. در ایــن وضعیت، مالیاتهای غیرمستقیم با انتظارات توزیعی غیـر معمـول از آن، در کنـار نظام مالیاتهای مستقیم غیر کارا قرار میگیرند. در مقاله حاضر ، اثـرات تـوزیعی مالیاتهای غیرمستقیم با تکیه بر محاسبه هزینه نهایی رفاه ناشـی از اعمـال مالیـات غیر مستقیم بررسی شده است.
برای مطالعه هشت گروه کالایی شامل: خوراکیها، آشامیدنیها و دخانیـات ، پوشاک و کفش، مسکن و سوخت و روشنایی، کالاهای بـا دوام، حمـل و نقـل
عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور
26 پژوهشنامه بازرگانی
و ارتباطات، بهداشت و درمان، تفـریح و تحصـیل، و کالاهـای متفرقـه انتخـاب شده است. نتایج به دست آمده حاکی از آن اسـت کـه اعمـال مالیـات بـر روی گروههـای کــالایی خوراکیهـا، مســکن، حمـل و نقــل و بهداشـت کــه مصــرف عمومی دارند، نسبت به سایر گروههـای کـالایی هزینـه نهـایی رفـاهی بـالاتر را سبب میشود.
هزینه نهایی رفاه اجتماعی ناشی از مالیاتهای ... 27
مقدمه
امروزه، دیگر تردیدی در میان اندیشمندان اقتصادی در رابطه با نقش محوری و مهم دولت در اقتصاد باقی نمانده است و تمامی اقتصاددانان به اهمیت دولت و نقش آن در سامان بخشیدن به اقتصاد و هدایت بازارها پی بردهاند. اختلاف اقتصاددانان، در درجه دخالت و تأثیرگذاری دولت در اقتصاد است. چنانکه میدانیم مهمترین اهداف و یا به عبارتی وظایف اقتصادی دولتها عبارتند از: تخصیص منابع، توزیع درآمد و ثبات اقتصادی.
پرسش قابل طرح عبارت از آن است که دولت چگونه و با توسل به کدام وسیله و ابزار میتواند در راستای تحقق این اهداف گام بردارد؟
بدون تردید از مؤثرترین ابزارهای در دست دولت، مالیات است. دولت با استفاده از اهرم مالیتها می تواند علاوه بر تأمین مالی هزینه هایش، در جهت نیل به اهداف سه گانه خویش حرکت کند. به عنوان مثال، دولت می تواند با اعمال مالیات بر تولید و یا مصرف کالایی خاص مانند کالاهای غیرضروری، تقاضا و تولید این کالا را کاهش دهد. بدین ترتیب منابع متمرکز شده بر روی تولید این کالا خود بخود به سمت تولیدات دیگر سوق مییابد. در حقیقت، دولت در اینجا به وسیله اعمال مالیات رفتار بازار را تحت تأثیر قرار داده است. همچنین، دولت به منظور دسترسی به ثبات اقتصادی و رهایی از بحرانهای ایجاد شده در اقتصاد، از اهرم مالیاتها به عنوان ابزار سیاست مالی می تواند به خوبی استفاده کند.
در زمینه توزیع درآمد نیز که شاید یکی از جنجال برانگیزترین وظایف اقتصادی دولتهاست، مالیات از ابزارهای بسیار مؤثر در دست دولت به شمار میروند به تجربه ثابت شده است که توزیع درآمدی که به وسیله نیروهای بازار شکل میگیرد، با آن توزیع درآمدی که جامعه برای اعضای خود می پسندد، متفاوت است. دولت با استفاده از سیاست مالیاتی مناسب و کارآمد مانند اعمال مالیاتهای تصاعدی بردرآمد، مالیات بر مصرف کالاهای غیر ضروری، مالیاتهای منفی و دیگر تدابیر مؤثر مالیاتی به نحو بهتری می تواند باز توزیع درآمد در جامعه و دستیابی به عدالت اجتماعی را باعث شود.
28 پژوهشنامه بازرگانی
فلسفه وجودی اغلب انواع مالیاتهای بر تولید واردات١ از جمله: تعرفهها، مالیات بر ارزش افزوده و مالیات بر مصرف و یا به طور کلی همان مالیاتهای غیرمستقیم، در سیستم مالیاتی کشورهای پیشرفته کسب درآمد مالیاتی برای دولت است. در این کشورها دستیابی به اهداف باز توزیع درآمد و اجرای سیاست های توزیعی از طریق مالیاتهای مستقیم ممکن می گردد و به همین سبب از نقطه نظر توزیعی برای مالیاتهای غیرمستقیم در مقایسه با مالیاتهای مستقیم نقش چندانی قایل نیستند. حال آنکه در کشورهای در حال توسعه نظیر کشور ما، به علت نبودن اطلاعات کافی و عدم کارائی نظام اجرایی وصول مالیات، بسیاری از مشاغل پردرآمد از دادن مالیات متناسب با درآمدشان می گریزند و بخشی از درآمد دولت به این ترتیب از بین می رود. مضافاﹰ اینکه سیستم باز توزیع درآمد در این جوامع ناکاراست. در این وضعیت مالیاتهای غیرمستقیم با انتظارات توزیعی غیرمعمول از آن، در کنار مالیاتهای مستقیم غیرکارا قرار میگیرند. با این تفکر در مقاله حاضر سعی شده است اثرات توزیعی مالیاتهای غیرمستقیم از طرق محاسبه هزینه نهایی رفاه بررسی شود.
مقاله شامل بخشی است که در آن به ارایه مدل و استخراج فرمول محاسباتی هزینه نهایی رفاه ناشی از مالیاتهای غیر مستقیم پرداخته شده است. در بخش بعدی محاسبه هزینه نهایی رفاه و تجزیه و تحلیل ننایج به دست آمده صورت گرفته است. و بالاخره بخش آخر به نتیجه گیری کلی و ارایه پیشنهاداتی در این زمینه اختصاص یافته است.
١ . تبیین هزینه نهایی رفاه اجتماعی مالیاتهای غیر مستقیم
در مطالعه حاضر برای بررسی اثرات توزیعی مالیاتهای غیرمستقیم به محاسبه هزینه نهایی رفاه اجتماعی ناشی از مالیاتهای غیرمستقیم می پردازیم. بدین منظور در طراحی مدل از تابع رفاه اجتماعی ساموئلسون ‐ برگسون٢ که تابعی از مطلوبیت غیر مستقیم تک تک افراد جامعه است، بهره گرفته میشود.
١. در سیستم حسابداری ملی (SAN) سال ١٩٩٣ طبقهبندی جدیدی برای مالیاتهای ارایه شده است که درآن مالیاتهای غیر مستقیم در زمره مالیات بر تولید و واردات محسوب می شوند.
2. Samuelson - Bergson
هزینه نهایی رفاه اجتماعی ناشی از مالیاتهای ... 29
(١) W= W( V1, V2, ...., VH)
تابع مطلوبیت غیرمستقیم افراد یا خانوارها به صورت زیر تعریف می شود که با جایگزاری آن در رابطه (١)، رابطه (٢) به دست می آید:
V h = Vh (p, mh) h = 1, 2, ... , H
(٢) W = W [V1 (p, m1), V2 (p ,m2), ..., VH (p, mH)]
که در آن: p، بردار قیمت کالاها و خدمات مختلف برای مصرف کننده است و mh،
درآمد فرد یا خانوار hام است که هیچگونه مالیاتی بر آن اعمال نمیشود.
از جانب محدودیت درآمدی مالیاتهای غیر مستقیم میتوان نوشت:
(٣) P i = qi + ti
که در آن qi ، قیمت ثابت برای تولید کننده است و نیز سودخالص وجود ندارد. ti ،
نرخ مالیات است. Pi قیمت برای مصرف کننده است که با فرض ثابت بودن qi تمام مالیاتها به مصرف کنندگان منتقل می شود.
لذا می توان نوشت:
(٤) ∂χ ∂χ
k k
∂t ∂p
i i
درآمد دولت از محل مالیاتهای غیرمستقیم (Rº) به صورت زیر به دست می آید:
(٥) Ro n∑ ti χ i
i1
(٦) χ i H∑xih
h1
h است.
xi ، مصرف خانوار h ام از کالای i و هχ ، مصرف کل خانوارهای از کالای i
30 پژوهشنامه بازرگانی
i، تعداد گروه کالایی و h، تعداد گروه خانوارها که در مطالعه حاضر به ترتیب برابر با ٨ و ١٠ هستند.
اکنون می توان از طریق حداکثر کردن تابع رفاه اجتماعی (رابطه ٢) با قید درآمد مالیاتهای غیر مستقیم (رابطه ٥) و تشکیل تابع لاگرانژ مربوطه، شرایط درجه اول را به صورت زیر استخراج نمود.
(٧)
(٨)
χ h ) − R H t ( n λ ,...,V ) L W (V ,V
o ∑ ∑
i i H 2 1
h1 i1
∂χ n H ∂p ∂V ∂W H ∂L
) o k t . ∑ h χ λ(∑ i . h . ∑
∂t k k 1 i h 1 i ∂t ∂P h 1 ∂V ∂t
i i h n i
H ∂L
o ∑ χ h ) − R ) t ∑
o i h 1 i i 1 ∂λ
با حل دستگاه معادلات (٨) نرخهای بهینه مالیاتی به دست می آیند.
از نظر دولت تغییر درآمد مالیاتهای غیرمستقیم از طریق تغییر نرخ مالیات به عنوان متغیر ابزار اولیه٣ ممکن میباشد و این امر به واسطه تغییر قیمت کالاها بر روی رفاه اجتماعی اثر میگذارد. حال اگر جمع آوری یک واحد اضافی درآمد مالیاتی مدنظر دولت باشد و از اینرو اقدام به افزایش نرخ مالیات بر کالاها نماید، رفاه اجتماعی کاهش می یابد. این کاهش رفاه اجتماعی در واقع هزینه ای است که به جامعه تحمیل میشود. بنابراین، هزینه نهایی رفاه اجتماعی مالیاتهای غیر مستقیم عبارت از میزان کاهش در رفاه اجتماعی در اثر اعمال مالیات است. هزینه نهایی رفاه اجتماعی مالیاتهای غیر مستقیم با الهام از مطالعه احمد و استرن٤ به صورت زیر تعریف می شود.
