بخشی از مقاله
مالیات سبز و مالیات پیگویی، چرایی و چگونگی
چکیده:
منبع اصلی انرژی که اقتصاد جهانی بر مبنای آن شکل گرفته، سوختهای فسیلی است که علاوه بر محدود بودن این منابع، محیط زیست را نیز آلوده میسازد. در دنیای امروز بحرانهای زیست محیطی یکی از متداولترین بحرانهای جهانی است اما بدون بهره مندی از این منابع زیست محیطی، امکان دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی وجود ندارد لذا لازم است استفاده صحیح و کارا از این منابع در دستور کار قرار گیرد. در این بین مالیاتها میتوانند به عنوان ابزاری مؤثر در کاهش تخریب محیط زیست مورد استفاده قرار گیرند.
از طرفی مالیاتها به عنوان یک منبع درآمد قابل اطمینان، همواره مورد توجه بودهاند. اما از آنجا که این ابزار پر اهمیت اختلالاتی را در اقتصاد ایجاد میکند، اقتصاددانان پایههای مالیاتی جدیدی را معرفی نمودند که کمترین عدم کارآیی را در سیستم اقتصادی ایجاد کند، "مالیات سبز" از چنین ویژگی برخوردار است. در بین انواع مالیاتها، مالیات سبز بر پایه هزینه اعمال میشود از این رو گستردگی زیادی داشته و درآمد مناسبی را به همراه دارد و میتواند جایگزین سایر پایههای مالیاتی شود. این نکته از یک سو اثر اختلال زایی مالیاتهای دیگر را کاهش داده و از سوی دیگر برای جامعه به دلیل کاهش آلودگی فواید زیادی دارد.
اقتصاددانی به نام پیگو برای نخستین بار استفاده از مالیات را برای مقابله با انتشار آلودگی پیشنهاد نمود. بر اساس نظریه پیگو افرادی که محیط زیست را آلوده میکنند باید مقدار خسارتی را که در اثر انتشار آلودگی به محیط زیست وارد مینماید را جبران کنند. هدف اصلی استفاده از مالیاتهای زیست محیطی (مالیات پیگویی)، کاهش استفاده از منابع فسیلی ناپایدار و روی آوردن به استفاده از منابع تجدید پذیر انرژی و انرژیهای پاک است. استفاده از مالیاتهای زیست محیطی روشی نوین برای تخصیص بهینه منابع در راستای افزایش رفاه اجتماعی و کارایی اقتصادی است.
واژههای کلیدی: مالیات سبز، مالیات پیگویی، توسعه پایدار.
-1 مقدمه
محیط زیست یکی از مؤلفههای اصلی در سیاستهای کلان جهانی است و بسیاری از مؤلفههای دیگر از قبیل قدرت نظامی، سیاسی، اقتصادی و غیره را تحت تأثیر قرار میدهد. به همین دلیل مهمترین عامل و پیش نیاز هر فعالیت کلان، سازگاری آن با محیط زیست خواهد بود. اهمیت محیط زیست به اندازهای است که علاوه بر توجه جهانی به آن، در بسیاری از برنامهریزیها و سیاستگذاریهای بخشی نیز به عنوان اولویت مطرح شده است (حسینی و قربانی، .(1384
هر کشوری به منظور بهبود در ساختار اقتصادی و ثبات، نیازمند درآمدهای پایدار و دائمی است که بتواند موفقیت دولت را در این برنامه ریزیها و سیاستگذاریها افزایش دهد. در بین انواع منابع دولت، مالیات به عنوان منبع دائمی و قابل پیشبینی، همواره مورد توجه دولتمردان بوده است. اعمال مالیات چه به جهت کسب درآمد و چه به منظور ابزاری جهت سیاستگذاری، آثار متفاوتی را بر اقتصاد تحمیل می کند. این آثار که در اغلب موارد ناکارایی را در نظام اقتصادی تشدید میکند، به دلیل پایداری و ثبات درآمدی برای دولت قابل توجیه است. متخصصان اقتصاد همواره در پی شناسایی پایههایی از مالیات هستند که کمترین ناکارایی را بر جامعه تحمیل کند. در بین انواع مالیاتها تنها پایه مالیاتی که چنین ویژگی را دارد، مالیاتهای زیست محیطی (مالیات سبز) است (پژویان و امین رشتی، .(1386
هدف سیستم اقتصادی در هر جامعهای دستیابی به حداکثر رفاه اجتماعی است و در نظام مالیاتی هر جامعه، ترکیب منابع و سهم نسبی هر یک از انواع درآمدهای مالیاتی یکی از مهمترین موضوعات و مباحث مورد توجه سیاستگذاران و مجریان به شمار میرود، به طوری که میتوان گفت چگونگی شکلگیری این ترکیب و سهم نسبی هر یک از انواع درآمدهای مالیاتیعموماً نشانگر تمایلات و گرایشهای عمده سیاستگذاران به ترجیحات اقتصادی-اجتماعی میباشد. در واقع، استفاده از مالیاتهای زیست محیطی روشی نوین برای تخصیص بهینه منابع در راستای افزایش رفاه اجتماعی است (پایتختی اسکویی و ناهیدی، .(1386
-2 مالیات سبز چیست؟
امروزه محیط زیست به عنوان یکی از مهمترین ارکان توسعه پایدار قلمداد میشود و توسعه سایر بخشهای اقتصادی و اجتماعی در گروی پایداری و کارکرد صحیح آن معنا و مفهوم پیدا میکند. به همین دلیل نیز طی سالهای گذشته و به ویژه از اوایل دهه 1990 و هم زمان با بر گزاری کنفرانس سران در سال 1992 در ریودوژانیروی برزیل، توجه جامعه جهانی بیش از پیش به موضوع حفاظت از محیط زیست معطوف و به همین دلیل نیز تفاهم نامههای منطقهای و بین المللی متعددی برای حفاظت از محیط زیست در جامعه جهانی منعقد شد. تحولات زیست محیطی در سطح بین المللی از یک سو و گسترش فرایندهای تخریب محیط زیست در داخل کشور مانند بسیاری از کشورها موجب گردیده است تا موضوع حفاظت از محیط زیست بیش از گذشته در کانون توجه سیاستگذاران و تصمیمگیران قرار گیرد. به همین دلیل سیر تحولات سیاستها و برنامههای محیط زیست در خلال سالهای گذشته روند تکاملی را نشان میدهد و از ارتقای جایگاه محیط زیست در نظام برنامهریزی کشور و توجه بخشهای مختلف به رعایت ملاحظات زیست محیطی حکایت دارد. براین اساس، طی سالهای گذشته اقدامهای زیادی برای حفاظت از محیط زیست صورت گرفته است، اما این اقدامها نیازمند تداوم و پیگیری دقیق برای تحقق اهداف است (پورغفار دستجردی، .(1393
-3 مبانی نظری مالیاتهای زیست محیطی
تخصیص بهینه منابع، تحقق وضعیت بهینه پارتو و دستیابی به حداکثر رفاه اجتماعی، زمانی حاصل میشود که هزینه نهایی اجتماعی ناشی از فعالیت اقتصادی یک فرد یا یک واحد اقتصادی با منافع نهایی اجتماعی حاصل از آن برابر گردد. هزینه نهایی اجتماعی شامل هزینههای داخلی (خصوصی) و هزینههای خارجی است. هزینههای خارجی زمانی ظاهر میشود که فعالیت اقتصادی فرد یا واحد اقتصادی برای سایر افراد و یا واحدهای اقتصادی و به طور کلی برای جامعه، ایجاد ضرر میکند (مانند آلودگی محیط زیست).
در چارچوب مکانیزم بازار توجهی به هزینههای خارجی نشده وتخصیص منابع براساس هزینههای داخلی (خصوصی) صورت میگیرد. چنین شرایطی منجر به عدم تحقق وضعیت بهینه پارتو و ناتوانی یا شکست بازار در تخصیص بهینه منابع میگردد. براین
اساس بخش عمومی بایستی در راستای هدف حداکثر رفاه اجتماعی، در مکانیزم بازار دخالت نموده و از طریق بکارگیری ابزارهایی، تخصیص منابع را براساس برابری منافع و هزینههای نهایی اجتماعی هدایت نماید (دخالت غیرمستقیم).
مالیاتهای زیست محیطی یکی از ابزارهای اقتصادی در اختیار دولت برای رسیدن به تخصیص بهینه منابع است. این نوع مالیات منجر به "داخلی کردن" هزینههای خارجی شده و زمینه تحقق وضعیت بهینه پارتو را مهیا میسازد (پایتختی اسکویی و ناهیدی، .(1386
-4 پایه مالیاتی زیست محیطی
اخذ مالیات به دلایلی مانند کسب درآمد، سیاست گذاری، بازتوزیع و غیره صورت می پذیرد، ولی از آنجا که همه مالیات ها دارای آثار تخصیصی و توزیعی می باشند، از این رو اقتصاددانان به دنبال شناسایی پایه های مالیاتی هستند که موجب کمترین عدم کارآیی در اقتصاد کشور گردد. یکی از پایه های مالیاتی که این خصوصیات را دارد، پایه مالیاتی زیست محیطی می باشد. این پایه مالیاتی بر آلودگی های تحمیل شده بر محیط زیست کشور وضع می گردد که ضمن عدم کارآیی اقتصادی منجر به تقویت فواید اجتماعی نیز می شود. پایه مالیاتی مزبور که بر اساس هزینه اعمال می گردد، در اصطلاح به عنوان مالیات سبز (Green Tax) نامیده میشود. در صورتی که هرگونه تصمیمگیری و عمل در فرآیند تولید و توزیع واحدهای اقتصادی باعث اثرگذاری مثبت یا منفی بر گروه دیگر شود، این موضوع تحت عنوان پیامد خارجی نامیده میشود. با توجه به اینکه آلودگی زیست محیطی به منزله یک عامل خارجی بر رفاه سایر افراد یا گروههای خاصی اثر منفی دارد، به عنوان عوارض خارجی غیراقتصادی محسوب می شود (طهماسبی و امیری، .(1394
دولت از روشهای مختلفی میتواند نسبت به کنترل پیامدهای خارجی کلیه واحدهای اقتصادی اقدام کند. به کارگیری ابزارهای مالیات و یارانه و همچنین اعمال قوانین و مقررات خاص از مهم ترین این روش ها به حساب می آید. در اغلب موارد این اتفاق می افتد که هر واحد اقتصادی فقط درصدد حداکثر کردن خالص منافع خود است و این بنگاههای اقتصادی به منظور رسیدن به اهداف سوداگرانه خود، موجب پیامدهای خارجی منفی و تحمیل آلودگی های زیست محیطی به جامعه شوند. بدیهی است که در صورت تحقق این شرایط دولت باید ضمن ورود به موضوع، نسبت به اخذ مالیات از واحد اقتصادی به میزان ضرر و زیان وارد شده به جامعه اقدام کند و در واقع به اندازهای که از فایده خالص اجتماعی کاسته شده است از واحد اقتصادی، مالیات اخذ و جهت جبران آسیبهای اجتماعی و در راستای افزایش منافع اجتماعی، سرمایه گذاری لازم را به عمل آورد. در صورت تحقق این شرایط است که واحد اقتصادی برای حفظ خالص منافع خود نسبت به کاهش هزینههای مالیاتی خود اقدام و راهکارهایی جهت کاهش آلودگیهای زیست محیطی انتخاب خواهد نمود و در مجموع این فرآیند موجب کاهش هزینههای اجتماعی ناشی از آلودگیها میشود (همان منبع).
-5 انواع مالیاتهای سبز
مالیات سبز (زیست محیطی) یکی از پایههای مهم مالیاتی است. این مالیات به عنوان ابزار سیاستی مالی آثار تخصیصی در پی دارد. مالیاتهای سبز به 2 گروه تقسیم میشوند:
-5 -1 مالیاتهای مستقیم
-5 -2 مالیاتهای غیرمستقیم در سند چشمانداز جمهوری اسلامی ایران به برخورداری آحاد مختلف جامعه از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی،
فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد خانواده به دور از فقر و فساد و بهره مندی از محیط زیست مطلوب تأکید شده است. بنابراین، به کارگیری مالیاتهای سبز دولت را در تأمین اهداف این سند یاری میکند (شمیرانی و شعبانی، .(1387
-5-1 مالیاتهای مستقیم زیست محیطی (مالیات پیگویی)
این مالیاتها دارای نرخ معین هستند به طوری که نسبت به هر واحد انتشار آلاینده یا تخریب زیست محیطی وضع میشوند. نرخ مالیات با هزینه نهایی اجتماعی در سطح کارآمد اجتماعی انتشار آلودگی برابر است. سطح کارآمد اجتماعی انتشار آلودگی زمانی رخ میدهد که منافع نهایی منتج از رفع آلودگی برای شرکتها برابر هزینه نهایی اجتماعی انتشار آلایندهها باشد. به طور کلی مالیات های پیگویی هزینههای اجتماعی و شخصی اقدامات خود مواجه گردند. این نوع مالیات تنها در مقیاس محدود و به طور عمده در اروپا مورد استفاده قرار میگیرد (پورغفار دستجردی، .(1393
در ارتباط با میزان و نرخ مالیات دو نکته وجود دارد:
-1 در بسیاری اوقات تعیین دقیق میزان مالیات بر آلودگی ممکن نیست و به راه حلهای دیگری متوسل میشوند. یکی از این روشها مشخص کردن میزان هزینههای خارجی نهایی است که میتوان آنها را به عوامل زیر ارتباط داد: الف- میزان تولید کارخانه و مقدار آلودگی که از این مقدار بوجود می آید.
ب - میزان قرار گرفتن انسانها در معرض این آلودگی و خساراتی که بروز میکند (فردی و اجتماعی). ج- ارزشگذاری پولی آلودگی
-2 اگر نرخ مالیات یکسان نباشد و آلودهکننده با فرضهای مالیاتی مختلف مواجه باشند، بنگاه، هزینهها را از طریق انتقال فعالیت های اقتصادی از یک بخش با نرخ مالیات بالاتر به بخش دیگر با نرخ مالیات پایینتر، کاهش میدهند (امین رشتی و صیامی عراقی، .(1391
-5-2 مالیاتهای غیرمستقیم زیست محیطی
در مالیاتهای غیرمستقیم زیست محیطی به جای اخذ مالیات مستقیم برحسب هر واحد آلودگی، مالیات را بر نهادههای تولید و یا کالاهای مصرفی که استفاده از آنها به نوعی با آسیب زیست محیطی در ارتباط است، وضع میگردد. این مالیاتها با کاربرد مکانیزم قیمتگذاری تشویقی، موجب میشوند که تولید کنندگان و مصرف کنندگان رفتارهای دفع و انتشار آلودگی خود را تغییر دهند و بدین ترتیب ممکن است که سطح انتشار کارآمد اجتماعی حاصل گردد.
مالیاتهای غیرمستقیم زیست محیطی تنها زمانی میتواند با نازلترین هزینه موجب انتشار آلودگی درسطح کارآمد اجتماعی شود که یک رابطه تناسبی ثابت بین اقلام مشمول مالیات و سایر متغیرهای تنظیمی وجود داشته باشد . این مالیات به طرق مختلف در کشورهای جهان مورد استفاده قرار میگیرد. مالیات بر انرژی، عوارض کودهای شیمیایی، مالیات بر کربن، مالیات سوختهای فسیلی، از روشهای مختلف وضع مالیات غیرمستقیم زیست محیطی میباشد.
مالیاتهای غیرمستقیم زیست محیطی این مزیت را دارد که اغلب وضع مالیات بر کالاهای آلاینده محیط زیست، نسبت به وضع مالیات برخود آلایندهها که به واسطه راهحل وضع مالیات پیگو ضروری میباشد، آسانتر است (پایتختی اسکویی و ناهیدی، .(1386
-6 مزایا و معایب وضع مالیات بر انتشار آلایندهها (مالیاتهای مستقیم زیست محیطی)
مزایا
- از آنجایی که این مالیات به صورت هزینه بر واحدهای اقتصادی تحمیل می شود واحدهای اقتصادی به منظور حفظ کارایی تولید سعی در کاهش هزینهها و در نتیجه کاهش آلودگی محیط زیست خواهند داشت.
