بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه، تعریف کتاب و نشر در حال گسترش است، زيرا همانگونه كه تکنولوژی پیشرفت ميكند، خواستههای مصرفکنندگان نيز متحول میشود. به همین دلیل است که بهجز ساحت سنتی نشر، شاهد حضور کتاب در عرصههای مختلف و متنوع الکترونیک نیز هستیم که یکی از آنها قالب کتاب گویا1 است. کتاب گویا از بازنمونهای رواج مطالعه به شیوۀ نوین است.
کتاب گویا دیگر فقط یک برنامۀ کاربردی برای افراد دچار اختالل بینایی یا سایر اختالالت خوانشی نیست، بلکه به عنوان یک برنامۀ سرگرمكننده و كاربردي برای تمام کسانی است که به آن عالقه نشان میدهند [مانند کودکان، سالمندان، افراد کمسواد یا بیسواد، دانشآموزان، دانشجویان، زنان خانهدار، مدیران... و به طور کلی، همۀ افراد جامعه] )فورینی2، .)2008
در دهههای گذشته با محبوبیت رو به رشد کتابهای گویا مواجه بودهایم و این بدان معناست که منتقدان ادبی، محققان، و سیاستگذاران امرِ خواندن دیگر نمیتوانند چشم خود را بر روی این پدیده ببندند و این تأثیرات را نادیده بگیرند )روبری3، .)2008
امکان دسترسی سریع، حمل آسان و قابلیت استفاده در زمانها و مکانهای گوناگون، مانند سـفرهای بین شـهری و رفت و آمدهای شـهری، حین پیادهروی، زمان انتظار در صفهای طوالنی بانکها و ادارات مختلف، هنگام انجام کارهای روزمره و بسیاری موارد دیگر، از دیگر مزایای این نوع کتابها به شمار میروند.
برای تولید کتابهای گویا، مراکز تولید تخصصی بسـیاری در کشورهای جهان وجود دارد. در حال حاضر، تعداد فزایندهای از گروههای تجاری دریافتهاند که بازار پررونقی برای این محصول وجود دارد و مردم کمکم در اوقات فراغت خود به سمت استفاده از آن میروند و گوش
84
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
کتاب گویا فرصتی دوباره برای آشتی دادن کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
دادن به کتابها در این اوقات به جای خواندن آنها متداول شده است. برخی از شرکتها ادعا میکنند که در حال حاضر دهها هزار عنوان در قالب کتاب گویا در فهرست خود دارند. چندین گروه تجاری، که برخی با ناشران سنتی در ارتباطاند، و برخی از آنها تازه ظهور کردهاند، در اين زمينه فعاليتاند )انگلن4، .)2008
از کاربران عمدۀ این محصول کودکاناند و بنا بر تقاضای عمدهای که در میان این گروه برای این محصول وجود دارد، بخشـی از تولید محتوا در این زمینه به این گروه اختصاص دارد. کودکان استفاده از فناوری و وسایل پخشکنندۀ دیجیتال را دوست دارند، به طوری که فناوری باید در برنامۀ هر روزۀ آنها گنجانده شود. در جهان امروز، کودکان به طور متوسط هم در مدرسه و هم در خانه به فناوری دسترسی دارند: «پخشکنندههای سابق به کنار رفته و پخشکنندههای MP3 جایگزین آنها شدهاند. به نظر میرسد کودکان بیش از هر زمان دیگری به فناوری گرایش دارند. این تغییر تعریف سواد را تحت تأثیر قرار داده و تعاریف ما در قرن بیست و یکم را اصالح میکند» )کاردیلو5، کوویل6، دیتلو7، مایریک8، و لسسن9، .)2007
در سال 2010، طبق نظرسنجیای که انجمن ناشران کتابهای گويا انجام داد )ای. پی. ای10، )2010، تقریباً نیمی از شنوندگان كتاب گويا 45(درصد( كه کودکان زیر هجده سال داشتند گزارش كردهاند که فرزندان آنها به كتابهاي گويا گوش دادهاند. آنها مزاای گوش دادن فرزندانشان به کتابهاي گويا را بهوضوح مشاهده کردهاند. کتابهای گویا در افزایش عالقه و انگیزة کودکان به مطالعه میتواند نقش مؤثری داشته باشد.
بررسـی مجلۀ کتابخانۀ مدرسه نشـان میدهد که در سـال 2004 گردش کتابهای گویای کودکان در کتابخانهها 10/7 درصد و بودجۀ کتابخانهها برای کتابهای گویای کودکان، 4/8 درصد افزایش یافته است )کالرک11، .)2007
85
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
کتاب گویا فرصتی دوباره برای آشتی دادن کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
کتاب گویا چیست؟
کتاب گویا تلفیقی است از متن کتاب و صدای خوانده شدن آن. به عبارت دیگر، کتاب گویا از گویندهای کمک میگیرد که متنی را برای مخاطبی میخواند. این گوینده میتواند خود پدیدآورندة اثر باشـد، یا یک گویندة حرفهای، یا بازیگر معروف یا حتی یک آماتور. گاهی در کتاب گویا از جلوههای موسـیقایی و صوتی نیز استفاده میشـود و گاهی فقط صدای گوینده یا گویندگان شنیده میشود )ایروین12، .)2009
واژهنامۀ پيوسـتۀ كتابداري و اطالعرس ـاني)ODLIS( 13 در مقابل واژۀ كتاب گويا audio( )book آورده: «كتابي كه با صداي بلند خوانده ميشود و بر روي نوار يا سيدي ضبط ميشود، و معموالً اين كار توسط يك بازيگر يا گويندة حرفهاي يا نويسندة كتاب انجام ميشود. اين كتابها، در واقع براي افرادي كه مشكالت بينايي دارند بر روي نوار توليد ميشد. اما بازار كتابهاي گويا گسترش يافته؛ مثالً به افرادي كه پيادهروي ميكنند و دوست دارند در حين انجام تمرينات خود به اين كتابها گوش دهند، يا افرادي كه بايد ساعات طوالني را در سفر بگذرانند، همچنین افرادي كه بيسوادند يا مشكالت خوانشي )كمسواد( دارند، و افرادي كه گوش دادن به كتابها را به خواندن آنها ترجيح ميدهند.»
دانشنامۀ آزاد ويكيپديا در ذيل مدخل كتاب گويا آورده است: «کتاب گویا )به انگلیسی: )Audio Book یا كتاب صوتي، متن کتابی است که توسط یک یا چند گوینده خوانده میشود و به صورت فایل صوتی درمیآید یا گاهی به صورت نمایشنامه بازی میشود. کتاب گویا ممکن است با موسیقی یا افکتهای صدایی همراه باشد. گاهی نویسنده با صدای خودش کتاب را میخواند و گاهی گویندگان حرفهای این کار را انجام میدهند.»
به گفتۀ هريس14، کتاب گويا، همانطور كه از نامش پيداست، صداي ضبطشدهاي است که شما میتوانید به جای خواندن متن یک کتاب یا نوع دگری از انتشارات، به آن گوش دهيد. مضمونی
86
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
کتاب گویا فرصتی دوباره برای آشتی دادن کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
که از این تعاریف استنباط میشود این است که محتوای کتاب گویا با کتاب چاپی تفاوت ندارد، بلکه این نحوۀ ارائۀ محتواست که تغییر کرده، همانطور که فوريني )2008( کتاب گویا را بازنمود شفاهی یک کتابِ نوشتهشده ميداند.
در برخی تعاریف نیز به جنبۀ سرگرمی و عامهپسند بودن این محصول تأکید میشود، مانند تعریف پيترز)2007( 15 از كتاب گويا که بدین نحو ارائه شده: «كتابهاي گویا آثار داستانی، غیر داسـتانی، شـعر، و دراماند كه در درجۀ اول به جای خواندن بصری، گوش داده میشوند»، یا تعریف واژهنامۀ آكسفورد از کتاب گویا که آن را يك كتاب، به طور معمول رمان، میداند كه خوانده شده و بر روي سيدي يا نوار كاست ضبط ميشود. اشاره به متداول بودن رمان به عنوان یکی از گونههای محتوایی کتاب گویا، به دلیل گسترده و عام بودن طیف مخاطبان این محصول است.
به نظر مكتبيفرد )1384(، هدف از ضبط کتاب گویا، انتقال متن کامل یک کتاب یا نوشته روی یک محمل صوتی است؛ به نحوی که برای هر کس که قادر به خواندن نیست، قابل درک و شنیدن باشد. از این رو، بین کتاب گویا و یک نمایشنامۀ رادیویی یا نوار قصه، تفاوتهای اساسی وجود دارد؛ زیرا معموالً کتاب گویا توسط یک نفر خوانده میشود که لحن او نیز چندان احساساتی نبوده و بیشتر به کتابخوانی با صدای بلند شبیه است.
از مجموع تعاریف ذکرشده چنین برمیآید که کتاب گویا کاربردهایی گسترده در بین انواع کاربران خواهد داشت، به نحوی که نمیتوان از قابلیتهای آن در بین گروههای کاربران، بهخصوص کودکان، صرف نظر کرد.
تاریخچۀ تولید کتاب گویا
دربارۀ منشأ و خاستگاه كتابهاي گويا دو ديدگاه و عقيده وجود دارد. یک دیدگاه این است
87
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
کتاب گویا فرصتی دوباره برای آشتی دادن کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
که کتاب گویا نخستین بار و در پاسخ به نیاز نابینایان تهیه شد اما به دلیل جذابیت مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت. در سال ۱۳۹۱، ایاالت متحدۀ امریکا اولین بار این نوع کتابها را برای نابینایان با عنوان «پروژۀ کتاب برای افراد نابینا»16 مطرح کرد و اولین کتاب گویا در سال ۲۳۹۱ تولید شد.
تقریباً به طور همزمان در منطقۀ جغرافیایی دیگری، مؤسسۀ ملی سلطنتی برای نابینایان17 )در بریتانیا(، در دهۀ بیست میالدی تهیۀ کتابهای گویا را برای سربازانی که در جنگ جهانی اول آسیب دیده بودند و دچار نابینایی یا کمبینای شده بودند، در دستور کار خود قرار داد و این کتابها برای اولین بار در سال 1935 در بین این افراد توزیع شد» )روبری، .)2008
اما به اعتقاد برخی کتابهای گویا ادامة سنت دیرینة قصهگویی و نقالی هستند )ایلیاد و ادیسة هومر و بیوولف18 و شاهنامة فردوسی(. این سنت تا به امروز به شیوههای مختلف ادامه داشته و به عقیدة برخی موج جدید عالقه به کتابهای گویا نوعی احیای این سنت است )ایروین، .)2009
طبق نظر این گروه، ادامۀ این سنت را میتوان در عصر ویکتوریایی و پیوستگی بین شیوههای خوانـدن بـا صدای بلند در جمع، و عالیق مطالعاتی مردم دنبال کرد. با اين ديدگاه خاص كتابهاي گوياي جدید را میتوان به روشهای قدیمی خواندن، بهویژه خواندن با صدای بلند به همراه برانگيختن تخیل که در ميان خانوادۀ عصر ویکتوریايي متداول بوده، بازگرداند )روبری، .)2008
در اين دوره، نويسـندههاي بزرگي همچون چارلز ديكنز19 و مارک تواین20 آثار خود را در اماكن عمومي، مانند كافهها، با صداي بلند براي مردم ميخواندند. این همان دورهای است که در طی آن بریتانیاییها تبدیل به ملتی کتابخوان شدند.
ادیسون21 نیز برای معرفی اختراع خود ـ دستگاه گرامافون ـ به ضبط کتابهای حجیم بر روی دیسکهای آن و استفاده در مکانهای متنوع و نیز کاربرد برای طیفی از افراد، که به کتابهای سنتی جذب نمیشوند، اشاره کرده است )روبری، .)2008
88
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
کتاب گویا فرصتی دوباره برای آشتی دادن کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
همچنین از اولین اقدامات برای تولید کتابهای گویا و ضبط ادبیات، میتوان به تالش جی. پی. هارینگتون22 )انسانشـناس( در سـال 1933 برای ضبط داسـتانهای قبایل بومی امریکا بر روی دیسکهای فشردة آلومینیومی اشاره كرد. او سراسر امریکای شمالی را براي ثبت تاریخ شفاهی قبایل بومی امریکا رانندگی کرد و اين داستانها را با استفاده از باتری ماشین بر روی دیسکهای آلومینیومی ضبط كرد. كتابهاي گويا سنت شفاهی قصهگویی را، که هارینگتون سالها پیش دنبال ميکرد، حفظ میکنند )ای. پی. ای، .)2005
در اقدامـي ديگـر، باربارا کوهـن23 و مارین رونی24 در سـال 1952 از دیل ـن توماس25، از برجستهترین و تأثیرگذارترین شاعران آن زمان، برای ضبط صدای خود بر روی نوارهای کاست دعوت کردند. ضبط کلمات به صورت گفتاری در آن زمان تقریباً بیس ـابقه بود. سـرانجام، در 22 فوریۀ 1952،اشـعار توماس با صداي خودش ضبط شـد. توماس در آن جلسه تعدادي از اشعار خود مانند «کریسمس یک کودک در ولز» كه يكي از تأثيرگذارترين و شناختهشدهترین اشعارش بود را اجرا كرد )ای. پی. ای، .)2005
کتاب گویا و کودک
کتابخانهها و مدارس اهمیت خواندن با صدای بلند برای کودکان را در توسـعۀ سـوادآموزی مؤثر میدانند. اندرسـون)1985( 26 در گزارشی که برای کمیسیون خواندن تهیه کرده، بیان میکند: «مهمتریـن فعالیت برای خلق دانش مورد نیاز جهت موفقیت کودکان در کسـب مهارت خواندن، خواندن با صدای بلند برای آنان است. این امر بهویژه در طول سالهای پیشدبستانی مطرح است.»
بـ ه دلیـل ظهور فناوریهای پیشـ رفته در عصر حاضر و به طبع تأثیرپذیـری زندگی از این پدیدههای نوظهور، تغییر سـبک زندگی و رفتار انسـان امروزی منجر به مشاهدۀ شیوههای جدید در
89
زمستان/1391 بهار1392 شماره هشتم
Archive of SID
کتاب گویا فرصتی دوباره برای آشتی دادن کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
مطالعه نیز شده است. یکی از این شیوهها استفاده از ابزارهایی نظیر کتابهای گویا برای عمل خواندن با صدای بلند است. از آنجا که یکی از اصلیترینگروه مخاطبانِ خواندن با صدای بلند کودکاناند، در ادامه بهاختصار به فرصتهایی که استفاده از کتاب گویا در اختیار کودکان، والدین، مربیان، و معلمان قرار میدهد، اشاره خواهیم کرد.
