بخشی از مقاله
مقدمه
کتاب گویا1تلفیقی اسـت از متن کتاب و صدای خوانده شـدن آن. به عبارت دیگر، یک کتاب گویا از گویندهای کمک میگیرد که متنی را برای مخاطبی میخواند. این گوینده میتواند خود پدیدآورندة اثر باشد، یا گویندهای حرفهای، یا بازیگری معروف یا حتی فردی آماتور. گاهی در کتاب گویا از جلوههای موسیقایی و صوتی نیز استفاده میشود و گاهی فقط صدای گوینده یا گویندگان شنیده میشود. )ایروین2، )2009
واژهنامة پیوستة کتابداری و اطالعرسانی3در مقابل واژة کتاب گویا آورده: کتابی که با صدای بلند خوانده میشود و بر روی نوار و یا سیدی ضبط میشود و، معموالً، این کار توسط یک بازیگر و یا گویندهای حرفهای و یا نویسندة کتاب انجام میشود. در اصل، این کتابها برای افرادی که دارای مشکالت بینایی هستند بر روی نوار تولید میشد، اما بازار کتابهای گویا و متقاضیان آن گسترش یافته است، مثلِ افرادی که پیادهروی میکنند و دوست دارند در حین ورزش کردن به این کتابها گوش دهند؛ افرادی که باید ساعات طوالنی را در سفر بگذرانند؛ افرادِ بيسواد و یا دارای مشکالتِ خوانشی
)کمسواد(؛ افرادی که گوش دادن به کتابها را به خواندن آنها ترجیح میدهند. )ریتز، )2004 واژهنامة آکسـفورد)2012( 4 نیزکتاب گویا را این طور تعریف کرده: یک کتاب، به طور
معمول رمان، که خوانده میشود و بر روی سیدی یا نوار کاست ضبط میشود.
در دانشنامة آزاد ویکی پدیا )2012( در ذیل مدخل کتاب گویا آمده است: کتاب گویا متن کتابی است که توسط یک یا چند گوینده خوانده میشود و به صورت فایل صوتی درمیآید و یا گاهی اوقات به صورت نمایشنامه بازی میشود. کتاب گویا ممکن است با موسیقی یا افکتهای صدایی
8
زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12
شناسایی معیارهای ارزیابی و تولید کتاب گویا
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
همراه باشد. گاهی اوقات نویسنده با صدای خودش کتاب را میخواند و گاهی گویندگان حرفهای این کار را انجام میدهند.
پیترز)2007( 5 در تعریف کتاب گویا گفته است: کتابهای گویا آثار داستانی، غیر داستانی، شعر، و درام هستند که در درجة اول، به جای خواندن بصری، گوش داده میشوند.
به گفتة هریس6، در سـایت about.com، کتاب گویا، همان طور که از نامش پیداسـت، صدای ضبطشدهای است که شما میتوانید به جای خواندن متن یک کتاب یا نوع دیگری از انتشارات به آن گوش دهید.
بنـ ا بر تعریف انگلن )2008(، کتـاب گویا، که گاهی اوقات «کتـاب گفتاری7»، «کتاب سخنگو8»، و یا «کتاب روایتشده9» نیز نامیده میشود، متن کتابی است که با صدای بلند خوانده و ضبط شده است.
فورینی)2008( 10 کتاب گویا را بازنمود شفاهی یک کتاب نوشتهشده میداند.
در دانشنامة کتابداری و اطالعرسانی این تعریف برای کتاب گویا ذکر شده است: کتاب گویا کتابی است که برای نابینایان و روی انواع رسانهای صوتی، از قبیل صفحه، نوار، دیسک، و ...، ضبط میشود و به وسیلة دستگاههای مختلف قابل استفاده است. به این نوع کتاب متن یا کتاب شنیداری نیز میگویند. )سلطانی، )351:1379
مکتبیفرد )1384( هدف از ضبط کتابگویا را انتقال متن کامل یک کتاب یا نوشته روی یک محمل صوتی میداند؛ به نحوی که برای هر کس که قادر به خواندن نیست قابل درک و شنیدن باشد. از این رو، بین کتاب گویا و نمایشنامة رادیویی و یا نوار قصه تفاوتهای اساسی وجود دارد، زیرا معموالً کتاب گویا را یک فرد میخواند که لحن او چندان احساساتی نیست و بیشتر به کتابخوانی با صدای بلند شبیه است.
9
زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12
شناسایی معیارهای ارزیابی و تولید کتاب گویا
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
طبق تعریف چهرقانی و فهیمنیا )1392(، کتاب گویا شامل همان محتوای کتاب چاپی میشود که با کمک عنصر روایت به شکل صوتی درآمده است و بر روی قالبی غیر از قالب چاپی، که قابل اجرا در یکی از دستگاههای پخش صوت است، عرضه میشود و از طریق گوش دادن میتوان به مطالعة آن پرداخت و به محتوای آن دست یافت.
در حال حاضر، کتابهای گویا پدیدهای شناختهشده در کشورهای توسعهیافته است و بر روی قالبهای متنوعی مانند نوار کاست و لوحهای فشرده و نیز بر روی انواع دستگاههای خوانندة فایلهای صوتی، گوشیهای تلفن همراه و همچنین به صورت پیوسته و از طریق شبکة اینترنت مورد استفادة عموم مردم قرار میگیرد و تولیدکنندگان نیز حجم قابل توجهی از کتابهای خود را بدین شکل تولید مینمایند.
کتابهای گویا امروزه دیگر فقط به عنوان یک برنامة کاربردی برای افراد دچار اختالل بینایی یا سایر اختالالت خوانشی در نظر گرفته نمیشود، بلکه برنامهای است سرگرمکننده و کاربردی برای همة کسانی که به آن عالقهمندند. )فورینی، )2008
مخاطبان کتابهای گویا نهتنها افراد دچار مشـکالت بینایی، بلکه کودکان، سالمندان، افراد کمسواد یا بیسواد، دانشآموزان، دانشجویان، زنان خانهدار، مدیران ... و، به عبارتی دیگر، همة افراد جامعهاند.
مزایا و ویژگیهای این قالب انتشاراتی مانند امکان مطالعه در زمانهای غیر کارآمد )پیترز، 2007؛ ای. پـی. ای.، )2008، کمـک بـه درک صحیح اصطالحات زبانی )هارتـادو، )2010، امکان دسترسی سریع، سهولت جابهجایی )پیترز، 2007؛ صدا و سیمای جمهوری اسالمی ایران 2، )1388، و قابلیت استفاده در زمانها و مکانهای گوناگون موجب شده که در زمانهایی که حتی تصور مطالعه از طریق محملهای چاپی نمیرود، بتواند جای خالی سایر قالبهای کتاب راُپر کند و امکان مطالعه در
10
زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12
شناسایی معیارهای ارزیابی و تولید کتاب گویا
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
این مواقع را فراهم سازد، موقعیتهایی مانند سفرهای بینشهری و درونشهری، پیادهروی، زمان انتظار در صفهای طوالنی بانکها و ادارات، هنگام انجام دادن کارهای روزمره، و بسیاری موارد دیگر.
به دلیل تنوع موجود در ویژگیهای کتابهای گویا و نیز طیف وسیع کاربران این محصول، الزم اسـت ـ چه به هنگام تولید کتابهای گویا و چه انتخاب این محصول ـ به معیارهای تولید و ارزیابی کتابهای گویا توجه شود.
پس از بررسی متون موجود در این زمینه، معیارهای تولید و ارزیابی کتابهای گویا استخراج شد و بر اساس تشابه در طبقات فرعی و سپس طبقات فرعی مشابه در یک طبقة اصلی قرار گرفتند.
بیانمسئله
محتـوا و ماهیت اطالعاتی کتابهای گویا به کتابهای چاپی شـباهت دارد. با وجود این، کتابهای گویا با در اختیار داشتن مزایای خاص خود ویژگیهایِ افزودهای در کنار کاستیهایِ خود دارند. امروزه، طیف وسیعی از کاربران از کتابهای گویا استفاده میکنند و مراکز زیادی به تولید این کتابها اقدام مینمایند، اما برخی از کتابهای گویا، به دلیل رعایت نکردن اصول قابلیت استفاده و کاربری، باعث خستگی و دلسرد شدن کاربر میشوند. از این کتابها به میزان بسیار زیادی استفاده میشود، اما اصول و معیارهای لحاظشده در تولید، بعضاً، با انتظارات و نیازهای کاربران تناسب ندارد و موجب نارضایتی کاربران میشود. به منظور نشر موفق و استفادة مطلوب از این نوع کتابها، شناخت مهمترین معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویا بسیار اهمیت خواهد داشت. پس از جستوجوهای بسیار در میان متون و منابع مختلف هیچ اثری که به طور اختصاصی و با هدف معرفی معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویا، به طور منسجم و یکپارچه، تدوین شده باشد یافت نشد. بنابراین، با وجود اینکه در میان متون و منابع و حتی دستنامهها و دستورنامههای حرفهای اصولی در ارتباط با تولید و ارزیابی
11
زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12
شناسایی معیارهای ارزیابی و تولید کتاب گویا
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
کتابهای گویا مطرح شده، تا به حال هیچ اثری که همة معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویا را به صورت جامع و کامل در بر داشته باشد تألیف نشده است.
ایـن پژوهش به این منظور انجام پذیرفته تا، ضمن مطالعـة متون، معیارهای تولید و ارزیابی کتابهای گویا شناسایی و سنجش شود. به همین دلیل، پژوهشگران، با بررسی و تحلیل متون و منابع موجود، به استخراج این معیارها اقدام نمودند و آنها را در قالب طبقههای کلی و معیارهای مربوط به هر طبقه تقسیم کردند.
هدف و پرسش اساسی
هدف پژوهش حاضر شناسایی معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویاست. پرسش اساسی که برای این هدف طرح شده عبارت است از: «معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویا چیست؟»
پیشینه
در ایران دربارة کتابهای گویا تحقیقات زیادی صورت نگرفته و در میان اندک متون موجود پژوهشی که صرفاًبه معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویا پرداخته باشد وجود ندارد.
در میان متون و پژوهشهای خارجی نیز پژوهشی که مستقیماً این موضوع را به عنوان مسئلة پژوهش بررسـی کرده باش ـد وجود ندارد. با اسـتفاده از روش مرور پژوهشهای انجامشده در زمینة کتابهای گویا میتوان به برخی معیارها، که در خالل بحث بدانها اشاره شده است، دست یافت. در کنار این منابع، دستنامهها، و معیارهای ارزیابی و تولیدْ برخی از تولیدکنندهها و انجمنهای حرفهای و بینالمللیِ کتابهای گویا وجود دارند که میتوانند تا حدودی راهگشا باشند. در پژوهش حاضر، معیارهای ارزیابی و تولید کتابهای گویا از این متون و منابعْ گردآوری و طبقهبندی شده است.
12
زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12
شناسایی معیارهای ارزیابی و تولید کتاب گویا
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
معیارها
.1 محتوا
کتابهای گویا، به دلیل ماهیت خود، نمیتوانند قالب مناسـبی برای ارائة هر نوع موضوعی باشند. این کتابها نمیتوانند اطالعات تصویری را منتقل نمایند و کاربر فقط از طریق گوش کردن به صدای خوانده شدن آنها میتواند به محتوای آن دست یابد. به همین دلیل، تولیدکنندگان کتاب گویا موضوعاتی را انتخاب میکنند که قابلیت روایت از طریق کتاب گویا را داشته باشد )براون11، )2003و پس از تبدیل شـدن به کتاب گویا کاربر با آن احسـاس راحتی نماید و از گوش کردن به آن خسته نشود.
1ـ.1 موضوع
دو گونة کلی کتاب گویا بر اساس سبک عبارتاند از: .1 گونة داستانی؛ .2 گونة غیرداستانی )ای. پی. ای.21، .)2009 بر اساس بررسی فروش سال 2008، فروش گونة داستانی 73 درصد بوده است و غیرداستانی 27 درصد از کل. )ای. پی. ای.، )2007
1ـ.2 ویرایش
کتابهای گویا بر اساس ویرایش به دو دسته قابل تقسیماند: .1 مشروح؛ .2 خالصه )ای. پی. ای.، 2008؛ کانرز31، 1999؛ اینگلینگ41، 1998؛ صدا و سیمای جمهوری اسالمی ایران 2، .)1388 کتاب گویای مشروح حاوی محتوای اصلی اثر چاپی است که بدون تغییر ضبط شده است. کتاب گویای خالصه با کاهش طول و تغلیظ متن کتاب چاپی ایجاد میشود.
بر اساس بررسی سال 2008، عناوین مشروح کتاب گویا 85 درصد از فروش این محصول را نشـ ان میدهد، در حالی که خرید و فروش کتابهای گویای خالصه نشـاندهندة 13 درصد از فروش است. )ای. پی. ای. ، )2008
