بخشی از مقاله
گیاهان دارویی
گياهان دارويي در طول تاريخ هميشه با انسان قرابت خاصي داشته اند و آثار دارويي و موارد استفاده آن بر هيچ کس پوشيده نيست. اگر چه علاقه و همدمي و توجه به اين گياهان مفيد در سالهاي گذشته ناچيز بوده ولي خوشختانه اخيرا مورد توجه و عنايت بيشتري قرار گرفته است .
علاقه مندان به گياهان دارويي معتقدند همان طور که گياهان در باغ نباتات خوب رشد مي کنند بايد سعي شود زمينه علاقمندي به اين گياهان در قلبهاي انسانها نيز فراهم و افزون گردد. گياهان دارويي يکي از منابع غني کشور بوده که امکان صادرات ان وجود دارد.زيرا وقتي به ارقام واردات
کشورهاي اروپايي مثل آلمان و فرانسه توجه شود معلوم مي گردد که گياهان دارويي بازار بزرگي در جهان داشته و کشور ما مي تواند به يکي از مهمترين صادر کنندگان اين گياهان دارويي تبديل شود.
ايران از لحاظ آب و هوا موقعيت جغرافيايي و زمينه رشد گياهان دارويي يکي از بهترين مناطق جهان محسوب مي گردد و در گذشته هم منبع تويد و مصرف گياهان دارويي بوده است .دانشمندان ايراني مانند ابوريحان و ابن سينا رازي و ديگران کتابهاي مفصلي در مورد گياهان دارويي در سطح
جهان که به سرعت مي رود تا جانشين بسياري از داروهاي شيميايي شود و صادرات اين گياهان نيز منبع بزرگي از درآمد ارزي براي کشور باشد.مواردي که براي صادرات اين گونه کالاها وجود دارند شامل شکل رقابت و تهيه گياهان استاندارد و خشک کردن وبسته بندي بازاريابي و غيره مي
باشند. متاسفانه با وجود اين منابع در کشور، ما به اهميت اين گياهان واقف نبوده و بسياري از اين مواد اوليه را بلا استفاده گذاشته يا دور مي ريزيم .براي تاييد مطالب فوق چند مثال از گياهان دارويي (که به مقدار زياد در کشور ما يافت مي شوند ولي مورد مصرف و بهره برداري قرار نمي گيرند) ياد آوري مي گردد:
1- گياه گزنه يکي از فراوانترين علفهاي هرز، در مناطق شمالي کشور است در حالي که همين گياه از اقلام وارداتي اروپاي غربي بوده و مزيد بر آن،مصارف داخلي فراوان هم دارد.
2- در نواحي شمالي ايران و دامنهاي البرز گياهي به نام مرغ پراکندگي فراوان دارد که اهميت زيادي در پزشکي داشته ولي به صورت علف هرز دور ريخته و عصاره آن از خارج وارد کشور مي گردد.
3- درخت غان يا توس در کشور فراوان است. برگ و پوست اين درخت يکي از اقلام وارداتي کشور آلمان مي باشد. از برگ و پوست آن علاوه بر مصرف دارويي ،نوعي شامپوي گياهي به نام آب توس تهيه مي شود که براي مو بسيار مفيد و تقويت کننده است.
4- واردات نعناع يا پونه به انگلستان و آمريکا ساليانه بالغ بر چندين ميليون دلار است . در حالي که در هر گوشه از کشور ما ،کنار هر جويبار و نهر آبي نعناع مي رويد.علاوه بر اين کاشت و برداشت نعناع بسيار ساده بوده و به هيچ نوع وسيله پيچيده اي نياز ندارد،ضمنا نعناع کشور ما يکي از بهترين انواع آن از لحاظ درصد مقدار اسانس و مواد معطر مي باشد.
5- غالبا ديده مي شود که اندامهاي مفيد گياهان دارويي عادي،مانند پوست درخت بيد،برگ درخت گردو ،برگ درخت زبان گنجشک ،پوست و ميوه انار و گياهان مختلف ديگر که به حد وفور در کشور ما پراکندگي دارند مورد استفاده قرار نمي گيرند ولي فراورده هاي همين گياهان و يا مواد موثره آنها به صور مختلفي وارد کشور مي شوند.
به طور کلي نظير اين گونه گياهان هنوز هم در داروسازي و طب زيادي دارند ولي به علت عدم شناخت و اطلاع از محل رويش آنها مورد استفاده صحيح علمي قرار نمي گيرند.با توجه به مطالب فوق بهره برداري و استفاده از گياهان دارويي به صورت خودرو و به صورت کشت و پرورش به نحوي
که در ممالک مترقي معمول است ،هنوز در کشور ما که تاريخچه چشمگيري در اين زمينه دارد مورد توجه قرار نگرفته به طوري که غالب دست اندر کاران گياه درماني از گياهان مفيد و فراواني که در ايران پراکندگي دارند،بي اطلاع بوده و به مواد متشکله موثر و خواص درماني آنها واقف نيستند و
چه بسا گياهان خوراکي که در عين دارا بودن اثرات درماني ، نيز به صورتي مصرف مي گردند که اثر مفيدي در بدن ظاهر نمي کنند.در حال حاضر حتي براي بعضي از مراکز علمي و کارخانجات در حال فعاليت در اين زمينه اين گونه گياهان دارويي مختلف از کشورهاي خارج وارد مي گردند،بدون توجه
به اين که در داخل کشور به سهولت مي توان به آنها دسترسي پيدا نمود،زيرا عدم اطلاع از وجود آنها در ايران و يا عدم شناسايي دقيق اين گياهان دارويي هنوز هم بزرگترين مانع براي استفاده از آنهاست.امروزه در اغلب کشورهاي جهان مراکزي وجود دارد که به بررسي و مطاله گياهان دارويي مي پردازند و در اين راستا پيشرفتهاي زيادي نيز حاصل شده و اين اعتقاد بدست آمده که براي
درمان صحيح بسياري از بيماري ها مي توان از گياهان طبيعي بهره برداري نمود.به عنوان مثال براي رفع سرماخوردگي ساده نياز به استفاده از داروهاي شيميايي با آن همه عوارض جانبي نمي باشند.
همچنين بهتر است به جاي مصرف شامپو،صابون و رنگهاي شيميايي در محصولات آرايشي-بهداشتي،از فراورده هاي گياهي در توليد فراورده هاي غذايي و دارويي ،انواع چايهاي طبي که اضافه بر ايجاد نشاط،اثرات دارويي مفيدي نيز دارا هستند،از ديگر موارد کاربرد گياهان دارويي
ميباشند.بديهي است غده هاي زير زميني گياهان و دانه هاي نشاسته غلات هم در تهيه غذاهاي کمکي کودکان مورد مصرف فراواني دارند.خوشبختانه اخيرا توجه به موارد فوق در کشور ما نيز متداول گشته و اميد است با توجه دست اندر کاران مملکت به اين امر و ايجاد مراکز علمي راه صحيح استفاده از اين منابع طبيعي فراهم گردد.
عصاره بادر شبو(Dracocephalum moldavicall)
استفاده درماني:قسمت مورد استفاده اين گياه،برگ ويا کليه قسمتهاي هوايي آن است که عموما بويي معطر و مطبوع و شبه بوي بادرنجبويه دارد.در طب عوام به عنوان التيام دهنده زخمم و جراحات استفاده مي گردد.از بادر شبو جهت تهيه عرق بادرشبي به عنوان تقويت کننده قلب و آرامبخش استفاده مي شود.
سنجد((Elaeagnus angustifolia
در هند از روغن هسته آن لعوق يا شربت غليظي درست مي کنند که در التهاب غشاهاي مخاطي همراه با ترشح همانند انواع زکام و نيز در موارد عفونتهاي برونشها مصرف مي نمايند. در اسپانيا از شيره گل سنجد براي قطع تب هاي مهلک و خطرناک استفاده مي شود. ميوه سنجد از نظر طب سنتي،طبيعت سرد و خشک دارد و مقوي و مفرح است،ضد تهوع و صفرا بر نيز مي باشد.سنجد به ويژه خام آن براي بند آوردن اسهال نافع است.جوشانده گل سنجد براي بيماريهاي دماغي مانند فلج و کزاز و نيز براي قلب و زخمهاي ريوي و تنگي نفس مفيد است و براي تقويت معده و کبد و باز کردن گرفتگيها و تحليل گاز معده و نفخ استسقاء و يرقان نافع مي باشد.
گلپر (Heracleum persicum)( Desf)
از نظر ترکيبهاي شيميايي،در گياه گلپر اسانس روغني و فرار وجود دارد که از گرد آن براي معطر ساختن بعضي غذاها استفاده مي شود،از نظر خواص درماني ،گلپر ضد نفخ است و به هاظمه و رفع سوء هاظمه کمک مي کند.
آنتول در گلپر وجود دارد ،موارد استفاده آن به قرار زير است:
1- استفاده وسيع از آنتول به عنوان طعم دهنده در صنايع غذايي و دارويي به دليل بو و طعم دهنده در صنايع قنادي و شيريني،در محلولهي دهن شوي،در خمير دندان و يا گرده هاي مورد استفاده در دندانپزشکي در آشاميدنيهاي غير الکلي و فرآورده هاي دارويي ديگر.
2-استاده ازآنتول به عنوان معطر کننده در صابون و خمير دندان
3-به عنوان عامل حساس کننده در بيرنگ کردن فيلمهاي عکاسي رنگ
4-به عنوان عامل جذب کننده مواد در مشاهدات ميکروسکوپي
5--به عنوان عامل ضد نفخ در مصارف دارويي
6-استفاده از آنتول در سنتز آلدئيد
7-تهيه دي هيدرو آنتول به طريقه نيمه سنتزي
8-تهيه پارامتوکسي هيدرو تروپيک آلدئيد
با وجود تمام خواص دارويي مثبت آنتول نبايد از گرد گلپر به مقادير زياد مصرف کرد چون ايجاد طپش قلب مي کند.
اسانس گل راعي(Hypericum perforatum)
در نقطه هاي روشن برگ غده هايي وجود دارد که مملو از شيره قرمز رنگ مايل به قهوه اي است. در اروپا از اين شيره به عنوان موثرترين دارو براي التيام زخمها،سوختگي و ماليدن به محلهايي از بدن که پوست آن کنده شده است،اتستفاده مي کنند. برگهاي گياه براي اسب مسموم کننده است.در هند از گياه به عنوان قابض،ضد کرم معده و روده،قاعده آور و مدر استفاده مي کنند.طبق نظر حکماي طب سنتي هوفاريقون يا
علف چاي از نظر طبيعت خيلي گرم و خشک است و معتقدند که خشک کننده است و گرفتگيها را باز مي کندو اخلاط و لزجي ها را از هم مي پاشد .خوردن آن براي کزاز و باز کردن گرفتگيهاي معده و کبد و ازدياد ترشح ادرار نافع است و قاعده آور و مسهل صفرا مي باشد.دم کرده آن براي ميگرن و سر دردهاي عصبي و تاخير در عادات ماهيانه زنان جوان،آسم مرطوب،سرع،هستيري و تسکين
اعصاب مفيد است.برگ ها و گلهاي گياه چاي کوهي حاوي غده هايي است که در اثر فشار با انگشتان،اسانس روغني قرمزي از آنها خارج مي شود. در قديم خيس کرده چاي کوهي را در
شراب قرمز براي درمان مار گزيدگي تجويز مي کردند. در مصرف خارجي براي درمان سوختگي و در مصرف داخلي به عنوان مدر،محرک،افزاينده عادت ماهيانه و براي درمان سياتيک و تبهاي نوبه لي توصيه مي کردند.
هم اکنون گياه را به صورت مصرف خارجي براي درمان زخمها و به صورت مصرف داخلي براي سيانيک ،بي خوابي،گرفتگي عادت ماهيانه،سر درد،سر ماخوردگي،ناراحتي هاي سينه اي و به عنوان آرام بخش مفيد دانسته و توصيه مي کنند.ماده شيميايي فعال هايپرسين فعاليت ضد
ويروسي و ضد افسردگي دارد.يکي از آثار جالب چاي کوهي اثر ماده شيميايي فعال هايپرسين بر ضد ويروس ايدز است و همچنين اين ماده در فعاليت ماده اي به نام MAO و جزء گروه مهمي از داروهاي ضد افسردگي مي باشند.
عصاره پيچ امين الدوله(Lonicera caprifolicuml)
برگ اين گياه داراي مقداري تانن است و در سابق از آن جوشاندهاي تهيه مي نمودند که به صورت غرغره و به عنوان قابض مصرف داشته است.از گلهاي آن در سابق نوعي آب مقطر و شربت مقوي قلب و رفع کننده سرفه و تحريکات سينه تهيه مي نموده اند.
رده خزه ها:
زغال سنگ نارس که براي مدتهاي طولاني بعنوان سوخت به کار مي رفته است ،بيشتر از خزه ها و گياهان ديگري که تا حدي پوسيده بودند تشکيل مي شد.در سالهاي اخير،زغال سنگ نارس را بعنوان منبع توليد الکتريسيته و همچنين در باغباني علمي و زراعت بکار مي برند مخلوطي از گونه هاي مختلف جنس اسفاگنوم بعنوان ماده جذب کننده در زخمها بکار مي رود.از طرفي ممکن است که اين مخلوط را تحت فشار زياد بصورت ورقه هاي نازک در آورند و بعنوان پانسمان جذب کننده مورد استفاده قرار دهند.
پر سياوشان(Adiantum capillus)
اندام هوايي اين گياه بعلت داشتن موسيلاژ بعنوان نرم کننده در بيماريهاي سينه استفاده مي شود. از ترکيبات مهمي که در فيليسه ها يافت مي شوند ميتوان هورمونهاي لازم جهت پوست اندازي حشرات را نام برد که امروزه نظر بسياري از محققين را به خود جلب کرده است .
دم اسب ايران
گونه هاي مختلف اکيزوم و به ويژه گونه ارونس در فارماکوبه هاي قديمي بعنوان داروهاي رسمي ذکر مي شدند.اکيوزتوم داراي خواص مدر و بند آورنده خون مي باشد.
گياه کبريت(Lycopolium clavatum)
بسياري از گونه هاي ليکوپود داراي آلکالوئيد مي باشند.اسپورهاي ليکوپوديوم کلاواتوم را در ميکروسکوپي کمي و به طور محدودي در داروهاي بوئيدني و پودرهاي پاشيدني مورد استفاده قرار
مي دهند.
راسته ژينگو(Ginkgoales):گونه Ginkgobiloba
از عصاره خالص برگ گياه فرآورده هايي به بازار آمده است که جهت رفع عوارض ناشي از نارسايي مزمن اعمال مغز از قبيل کم شدن قواي عضلاني در کهولت استفاده شده است.همچنين از دانه هاي آن روغن خوراکي بدست مي آيد.
کاج(Pinaceae)
درختهاي مختلف آن: کاج(100-70گونه)،نراد(با 50 گونه)درخت نرئل(با 50 گونه) مي باشند.گياهان اين تيره بعنوان چوب و ماده اوليه تهيه کاغذ به کار مي روند.گونه هايي از کاج (pinus)توليد رزين مي کنند مانند رزين کولوفوني والءورزين تربانتين و از بعضي از گونه ها جهت تهيه قطران استفاده مي شود. گونه (Abies balsamea) توليد بالزام کانادا مي کند.
خانواده سرو(cupressaceae)
از گياه (Juniperus communis) اسانس تهيه مي کنند.
j.virginiana چوب آن را براي ساختن مداد بکار مي برند و از روغن آن در بافت شناسي استفاده
مي کنند .
j.oxycedrus ، در نتيجه تقطير تخريبي توليد روغني بنام روغن کاد مي کند که در دامپزشکي از آن استفاده مي کنند.اين روغن داراي ترکيبات فنلي و کادينن است .
ميوه گياه ماي مرز(Juniperus Sabina) بنام ابهل در بيماري جلدي استفاده مي شود.
عصاره گياه (Thuja orientalis) داراي اثر سيتوتوکسيک بوده است.
آروکارياسه(Araucariadceae)
از برخي از گونه هاي آگاتيس رزين مخصوصي بنام کوپال(copal) تهيه مي گردد که در تهيه ورني و لاک بکار مي رود.
خانواده ميريکاسه:
جنسMyrica gale حاوي اسانس است.
خانواده گردو(Juglandaceae)
اين خانواده داراي 7 يا 8 جنس است . گياهان اين خانواده بصورت درخت با برگهاي مرکب شاخه اي و متناوب ،يک پايه،تک جنسي،ميوه شفت مانند با پوسته فيبري يا چرم مانند ميباشند.از جنسهاي مهم خانواده گردو، جنس Juglans و Petrocarya است.
اهميت دارويي:گياه دارويي اين خانواده درخت گردوي معمولي (wolnut) با نام علمي (Juglans regia) مي باشد،که حاوي ماده ژوگلون(يک نفوکينون) مي باشد که بيماريهاي جلدي (از جمله ضد قارچ ) استفاده مي شود.جوشانده سرد حاصل از قطعات قسمت سبز و تازه ميوه، رنگ قهوه ايبه موي سر مي هد.از ميوه گردو علاوه بر مصرف خوراکي، روغن گردو نيز مي گيرند. درخت لرک با نام علمي(Petrocarya fraxinifolia) گياهي ديگر از خانواده گردو است که وجود ژوگلون در برگهاي آن ثابت شده و در شمال کشور بعنوان مرگ ماهي استفاده مي شود.
بيد(salicaceae)
پوست،برگ و جوانه هاي هر دو جنس حاوي گليکوزيدهاي فنلي مشتقات ساليسيلاتها همچون ساليسين و پوپولين(بنزيل ساليسين)هستند.پوست درخت بيد خاصيت تب بر و ضد روماتيسمي دارد.نام علمي بيد معمولي (salin alba) مي باشد.مان بيدخشت يا بيد انگبين که از کربوهيدراتهاست،دراثر فعاليت يک نوع حشره بر روي نوعي درخت بيد (s.excelsa)حاصل شده که بعنوان شيرين کننده،ملين و تسکين سرفه استفاده مي شود.
توسکا(Betulaceae)
ترکيبات فنلي زيادي همچون ميريستين،دلفي نيدن،اسد آلاژيکو همچنين ترکيبات ترپنوئيدي همچون لوپه اول و بتولين در گياهان اين تيره يافت مي شوند.گياه معروف اين تيره توس ياغان (Betula pendula) مي باشد که ازپوست و چوب آن قطران گرفته و بعنوان ضد عفوني کننده استفاده مي شود.
