بخشی از مقاله
دانش بومی گیاهان دارویی، رویکردی در توسعه پایدار منطقه بلوچستانچکیده
یکی از رهیافتهای توسعه پایدار ایران، گیاهان دارویی است و یکی از موارد بحث برانگیز پیرامون گیاهان دارویی، دانش بومی میباشد. این دانش بسیار گسترده است و جنبه های متفاوتی از جمله اتنوبوتانی گیاهان دارویی را نیز دربرمی گیرد. اتنوبوتانی به معنی دانشی است که بشر از گیاه شناسی و اکولوژی محیط زیست گیاهان دارد. در این تحقیق یک ارزیابی اتنوبوتانیکی از 5 شهر واقع شده در شهرستان سراوان واقع در شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان، صورت پذیرفت. جمع آوری اطلاعات با استفاده از از پیمایشهای صحرایی، باورها و اطلاعات مردمی و مصاحبه با درمانگران محلی و مطالعات اسنادی انجام شد و اطلاعاتی نظیر نام محلی، خواص درمانی و اندام دارویی مورد استفاده برای گیاهان مورد مطالعه، ثبت شد. در این بررسی تعداد 34 گونه دارویی- خوراکی، متعلق به 22 خانواده با توجه به سابقه مصرف توسط مردم بومی معرفی شد. نتایج نشان داد که دانش بومی نه تنها دارای اطلاعاتی در زمینه خواص درمانی گونه های دارویی است، بلکه درمورد خصوصیات اکولوژیکی گیاهان (اتنواکولوژی) نیز اطلاعات گرانبهایی دارد که حتی بدون نیاز به عملیات اکولوژیکی و صرف هزینه و زمان زیاد جهت پلات اندازی، می توان پراکنش تقریبی آنها را نیز برآورد نمود.
کلمات کلیدی: مردم گیاه شناسی، گیاهان دارویی، توسعه پایدار، سراوان
1
مقدمه
رشد روز افزون جمعیت و کمبود منابع در دسترس، حرکت در جهت توسعه پایدار را به عنوان اصلی انکار ناپذیر مطرح می کند. در میان سه بخش اصلی توسعه پایدار یعنی محیط زیست، اقتصاد و اجتماع، محیط زیست از حساسیت بالایی برخوردار است. محیط زیست بستر اصلی تامین غذای جمعیت است. این رشد بالای جمعیت، مدیریت وتعاملی صحیح را طلب می کند. دراین راستا کشاورزی پایدار میتواند به عنوان راهکاری معقول در جهت توسعه پایدار مطرح شود. یکی از راه های نیل به کشاورزی پایدار، بازنگری و بکارگیری دانش بومی است. دانش بومی بدلیل آزمون شدن در طی سالیان متمادی،بیشترین سازگاری را با محیط زیست بدست آورده است. فرهنگ های قومی، ظرفیت های محلی،دانش ومهارت بومی می تواند به عنوان مکمل دانش رسمی مورد توجه متخصصان امور توسعه قرار گیرد. اصطلاح گیاه قوم شناسی (Ethnobotany) از واژه یونانی Ethnos به معنی مردم و Botane به معنی گیاه دارویی (herb) مشتق شده است و در معنای تحت الفظی آنرا باید علم مطالعه مردم و گیاهان دارویی (herb) دانست اما معمولا به طور کلی آنرا علم مطالعه انسان و گیاهان می دانند . جان هارش برگر (Jan Hrshberger) گیاه شناس امریکایی در سال1895اصطلاح گیاه شناسی قومی یا گیاه قوم شناسی را ابداع کرد و آن را بعنوان علم مطالعه روابط کاربردی و سودمند ، بین انسان و گیاهان پیرامونش از جمله کاربرد های دارویی گیاهان تعریف کرد .[1-3]
همچنین توسعه پایدار، توسعه مبتنی بر ویژگیهای بوم شناختی هرمنطقه است. یکی از ویژگیهای بومشناختی مناطق خشک وگرمسیری بروز انواع تنشهای محیطی است و تنشها مهمترین عامل افزایش کمیت و کیفیت مواد موثر گیاهان دارویی است. بیش از 90 درصد مساحت ایران را مناطق خشک ونیمه خشک تشکیل میدهد از طرفی تنوع شرایط جغرافیایی و آب وهوایی در گستره پهناور ایران باعث ایجاد بیش از 11هزار گونه گیاهی شده که حدود 8-10 در صد آن دارای اثرات دارویی هستند وحدود 250 تا 300 گونه دارویی آن از چندین هزار سال پیش مورد استفاده دارویی قرار میگرفتهاند .[4] سرزمین بلوچستان را می توان برخوردار از اکوتونهای وسیعی انگاشت که محل تبادل ژن و زایش مادون گونههای شیمیایی حاصل از تداخل بیومهای گرمسیری و بیابانی همسایه آن است، یک اکوتون، میدان تلاقی و رویارویی سرزمینهای زیستی، معمولا آبستن پیچیدگیهای ناشی از تنشها و در نتیجه دارای خلاقیتهای زیستی جالب و قابل مطالعه است و مثلا بارورتر از بیومهای اطراف خویش میباشد .[5]
بخش بسیار مهمی از منابع اطلاعات گیری در یک مطالعه ی اتنوبوتانی مربوط به داده های بدست آمده از زندگی طبیعی مردم یک قوم (در مورد نگرش آنها به گیاهان) می باشد که به صورت معمول این داده ها در ذهن و زبان آن مردم ساختاری روایی دارند .[6] هدف از این تحقیق شناسایی علمی ودقیق گونههای مختلف گیاهان دارویی و تعیین پراکندگی آنها در شهرستان با تکیه بر دانش بومی مردم منطقه میباشد.
مواد و روشها
شهرستان سراوان در شرق استان سیستان و بلوچستان و در محدوده 62 17 50/38" تا 62 22 2/56" طول جغرافیایی و 27 20 14/53" تا 28/26" 27 24 عرض جغرافیایی قرار گرفته است .[7] این شهرستان شامل 5 شهر (جالق، سراوان، سیرکان، گشت، محمدی) و 3 بخش و 8 دهستان میباشد (شکل .(1 آب و هوای این شهرستان گرم و خشک ،بیابانی ، کویری و کم باران است در زمستان هوا معتدل و متوسط بارندگی در سال 100 میلی متر است .[8] در این پژوهش برای تهیه ی اطلاعاتی در زمینه ی گیاهان دارویی مورد استفاده توسط مردم شهرستان از روشهای پیمایش صحرایی و مصاحبه با درمانگران محلی و گیاهشناسان بومی و سنتی، خصوصاً افراد مسن و مطلع که در شهر و روستا دارای اطلاعاتی در زمینه ی گیاهان دارویی بودند، فروشندگان گیاهان دارویی ، کشاورزان و باغبانان گیاهان دارویی استفاده شد (شکل (2 و اطلاعاتی نظیر نام محلی، اندام مورد استفاده، مقدار مصرفی و شکل مصرفی گیاه بهدست آمد (جدول .(1 همچنین از بخش های مختلف منطقه، گیاهان دارویی مورد نظر، جمع آوری و به روش های تاکسونومیکی با استفاده از فلورها (قهرمان) و منابع مختلف (مظفریان) مورد شناسایی قرار گرفتند و نمونههای هرباریومی از هریک تهیه و در هرباریوم دانشکده نگهداری شد.
شکل .1 موقعیت منطقه ی مورد مطالعه (شهرستان سراوان) در بلوچستان
نتایج
در جدول 1 لیست کلی گیاهان دارویی شهرستان سراوان (خانواده، جنس و گونه، نا م فارسی، اندام مورد استفاده) آورده شده است.
