بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق با هدف شناسایی گیاهان دارویی، نحوهی استفاده و نوع کاربرد آنها در زندگی ساکنان مناطق روستایی درشهرستان شازند - پاکل، سرسختی بالا و حک علیا - و دستیابی به دانش بومی مردم ابا انجام بازدید میدانی و مصاحبه حضوری انجام شده است. جمع آوری اطلاعات ازطریق طراحی پرسشنامه و انتخاب 50 نفر از اهالی روستا به صورت تصادفی ازجمعیت بالای 30سال انجام شده است.
در این مطالعه تعداد 57گونه گیاه دارویی شناسایی شده است که در این مقاله به معرفی 21 مورد پرداخته شده است. نوع استفاده از این گیاهان از دیدگاه ساکنان این منطقه طبق تجربیات و اعتقادات آنها شرح داده شده است. با توجه به اهمیت اشتغالزایی و گرایش عمومی به سلامت افراد جامعه و استفاده از داروهای گیاهی تحقیقات در این زمینه رو به افزایش است و با ایجاد فرصتهای شغلی برای علاقهمندان، میتوان شرایط اقتصادی و خودکفایی منطقه را بهبود بخشید.
مقدمه
گیاهان بومی و اندمیک ذخایرتوارثی گیاهی هرمنطقه محسوب میشوند و به دلیل دارابودن صفات مورفولوژیکی مطلوب، مقاومت به آفات وامراض وامراض و سازگاری به شرایط اکولوژیکی ازاهمیت خاصی برخوردارند - ذوالفقاری و همکاران، . - 1391 اگر برای هرمنطقه دانش بومی همان منطقه مورد استفاده قرار گیرد میتوان گامهای مهم و بنیادی در زمینه پایداری استفاده از مراتع و گیاهان آن برداشت و این موضوع میتواند اطلاعات مهمی را در اختیار محققان گرایشهای مختلف این حوزوهی تحقیقاتی و کاربردی قراردهد - سرطاوی، . - 1380 از لحاظ سابقه تحقیق در شهرستان تاکنون دو مطالعه پژوهشی تحت عنوانهای: بررسی پراکنش وتنوع زیستی گیاهان دارویی استان مرکزی - منطقه شازند - - حق شناس و همکاران، - 1392 و بررسی فلور کوه شهباز استان مرکزی - شهرستان شازند - - دهشیری و همکاران، - 1395 صورت گرفته است.
مواد و روشها
شهرستان شازند یکی ازشهرستانهای استان مرکزی است و در جنوب غربی آن واقع گردیده است. مرکز این شهرستان شازنداست و فاصله آن تا مرکز استان مرکزی 33 کیلومتر است. براساس آمار ایستگاه هواشناسی شازند میانگین بارندگی سالانه 380 میلیمتر طی سالهای 1376 تا 1386 بوده است. حداکثر میزان بارندگی در فصل زمستان و اوایل بهار است. متوسط دمای سالیانه شازند 10/5 درجه سانتیگراد است. اقلیم منطقه شازند با روش دومارتن، نیمه خشک و با روش آمبرژه، نیمه خشک سرد تعیین میشود و براساس آمبروترومیک درماههای آبان تا اردیبهشت، بارندگی بر دما فزونی مییابد.
لذا، این دوره را میتوان دوران مرطوب سال به شمارآورد. از خردادماه تا مهرماه، دمای هوا بیش از بارندگی است. بنابراین، این دوره جزء دوران خشک سال به شمار میآید - مرکز آمار، . - 1358 این شهرستان به سه بخش تقسیم میشود که شامل: بخش مرکزی - شازند - ، بخش زالیان و بخش سربند است. که سه روستای مورد مطالعه در این پژوهش مربوط به بخش مرکزی میباشند. دراین مطالعه با ارائه پرسشنامه به جمعیت بالای 30 سال و به تعداد 50 عدد و نیز به کمک اطلاعات حاصل از جهادکشاورزی شهرستان به بررسی گیاهان دارویی منطقه پرداخته شد. که فاکتورهای مورد بررسی: نام محلی، نوع کاربرد، اندام مورد استفاده، روش استفاده و خواص درمانی گیاهان است. و با توجه به آنها به مطالعه دانش بومی مردم محلی پرداخته شد.
نتایج و بحث
در این بررسی حدود 57 گونهی گیاهی اعم ازدرختی، درختچهای، بوتهای و علفی متعلق به 25تیره گیاهی شناسایی شد - جدول - 1، در بین تیرههای مذکور »تیره نعنائیان« باهشت گونه گیاهی و »تیره کاسنی« با هفت گونه گیاهی بیشترین سهم را دارا بودند. مصاحبهشوندگان از بین مصارف دارویی گیاهان بیشترین مورد را به بیماریهای مانند کهیرهای پوستی، درمان عفونت و مشکلات گوارشی اختصاص میدادند. هر چند که شیوههای مصرف متنوعی برای گیاهان خوراکی و دارویی مشاهده شد، اما مصرف پخته شده برگ و ساقه و یا به صورت ادویه در مورد گیاهان خوراکی و جوشانده و دمکرده اندام هوایی در مورد گیاهان دارویی متداولترین شکل مصرف بود. نتایج حاصل از پرسش محلی نشان داد که اشتغال بیشتر افراد کشاورزی و در درجهی دوم دامداری است.
با توجه به تغییرات معیشتی مانند ورود تکنولوژی و نزدیک بودن مراکزدرمانی اعم از بیمارستان، درمانگاه و خانه بهداشت، استفاده از این گیاهان از گذشته تا به امروز کمرنگترشده است و افراد محلی تا حدودی داروهای شیمیایی را جایگزین داروهای گیاهی کردهاند. باتوجه به فراوانی زمینهای زراعی دست نخورده به دلیل عواملی چون: عدم آگاهی از پتانسیل منطقه، عدم سیستم کشاورزی مناسب و مهاجرت افراد جوان از روستا به شهر جهت تامین معیشت موجب کاهش توجه افراد به اهمیت کشت این گیاهان واشتغالزایی توسط آنها شده است.
متاسفانه کشاورزان منطقه بیشتر به کشت گیاهان زراعی پرداخته و فقط چند نفر از سه روستای مذکور به کشت گیاهان دارویی اعم از زعفران و سیرمشغول هستند. از طرفی تخریب دائمی زیستگاه گیاهان دارویی بر اثر آتشسوزی،عمداّ و یا سهواّ توسط افراد که همه ساله در منطقه اتفاق میافتد، برداشت ازطبیعت توسط اهالی و افرادخارج از روستا و همچنین چرای بیرویه دامها موجب کاهش گیاهان دارویی و دانش مربوط به آن است. تعداد افراد مطلع از خواص این گیاهان اندک هستند که آن هم بیشتر شامل افراد مسن و سالخورده میگردد.
ازطرفی این افراد در مورد برخی از گیاهان فقط از نام آنها اطلاع داشته و خواص درمانی آنها را یا فراموش کرده یا ازخواص آنها اطلاعی ندارند که نشان میدهد این دانش به طور ناقص به دست افراد رسیده است همچنین در گیاهان فوق مواردی وجوددارد که افراد محلی از وجود آنها اطلاعی ندارند مانند کیسه کشیش، علفچشمه، کاسنی و موارد دیگر که در لیست گیاهان شناسایی شده به صورت جای خالی نشان داده شده است. نتایج مذکور حکایت از آن دارد که دانش بومی در این مناطق نیاز به بازسازی و ترمیم دارد چرا که این دانش حاوی اطلاعات باارزشی است، که درصورت عدم حفظ آن موجب نابودی این اطلاعات میشود.
در پایان پیشنهاد میشود، مطالعات دانش بومی گسترش یابد، سطح آگاهی افراد محلی از پتانسیل محیط زیست اطرافشان با برگزاری دوره های آموزشی توسط تعاونیها و NGOها افزایش یابد. اطلاع رسانی در مورد استفاده کاربردی ازگیاهان دارویی جهت تأمین سلامت مردم جامعه به صورت علمی و بنیادین صورت گیرد و همچنین از این گیاهان جهت اشتغالزایی، به کارگیری اصولی زمینهای زراعی دست نخورده و حفظ نیروی جوان و ممانعت از مهاجرت از روستا به شهر استفاده شود.
