بخشی از مقاله
خواص دارویی گیاهان
مقدمه:
قدمت شناخت خواص دارويي گياهان شايد بيرون ا زحافظه تاريخ با شد و اين گياهان درطو ل تاريخ هميشه با انسان قرابت خاصي داشته و آثار دارويي و موارد استفاده آن بر هيچكس پوشيده نيست و يكي از دلايل مهم اين قدمت حضو رباورهاي ريشه دار مردم سرزمين هاي مختلف در خصوص استفاده از گياهان دارويي است اگر چه علاقه، همدمي و توجه به اين گياهان مفيد در سالهاي گذشته ناچيز بوده ولي خوشبختانه اخيراً مورد عنايت و توجه بيشتري قرار گرفته است. در هر حال چنين به نظر مي رسد كه در جامعه ما هنوز د رك جامعي از مفهوم گياهان دارويي و شيوه صحيح تهيه و مصرف آنها وجود ندارد. و علاقه مندان به گياهان دارويي معتقدند همانطور كه گياهان در باغ نباتات خوب رشد مي كنند، بايد سعي شود زمينه علاقه مندي به اين گياهان در قلبهاي انسانها نيز فراهم و افزون گردد.
گياهان دارويي يكي از منابع غني كشور بوده كه امكان صادرات آن نيز وجود دارد زيرا وقتي به ارقام واردات كشورهاي اروپايي مثل آلمان غربي و فرانسه توجه مي شود معلوم مي گردد كه گياهان دارويي بازار بزرگي در جهان داشته و كشور ما مي تواند به يكي از صادر كنندگان اين گياهان دارويي تبديل شود.
ايران از لحاظ آب و هوا و موقعيت جغرافيايي و زمينه رشد گياهان دارويي يكي از بهترين مناطق جهان محسوب مي گردد. و در گذشته هم منبع توليد و مصرف گياهان دارويي بوده است .
دانشمندان ايران مانند ابوريحان بيروني، ابن سينا و رازي و ديگران كتابهاي مفصلي درباره گياهان دارويي نوشته اند كه مورد توجه جهانيان بوده، لذا علاوه بر اهميت روز افزون گياهان دارويي در سطح جهان كه به سرعت ميرود تا جانشين بسياري از داروهاي شيميايي شود. صادرات اين گياهان نيز مي تواند منبع بزرگي از درآمدارزي كشور باشد. مواردي كه براي صادرات اين گياهان وجود دارند شامل شكل رقابت تهيه گياهان استاندارد، خشك كردن، بسته بندي، بازار يابي و غيره مي باشند.
متأسفانه با وجود اين گونه منابع د ركشور ما به اهميت اين گياهان واقف نبوده و بسياري از اين مواد اوليه را بلا استفاده گذاشته يا دور مي ريزيم.
1ـ اطلاعات عمومي مربوط به كشت گياهان دارويي
1ـ1. معرفي گياهان دارويي: معلوم نيست دقيقاً گياهان ا زچه زماني به عنوان دارو مورد استفاده انسان قرار گرفته اند مسلماً اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارويي گياهان ا ززمانها بسيار دور به تدريج بدست آمده سينه به سينه منتقل گذشته، به نظر مي رسد مصريان و چنييان در زمره اولين جمعيتهاي بشري بوده باشند كه فراتر از بيست و هفت قرن قبل از ميلاد مسيح ا زگياهان به عنوان دارو استفاده برده و حتي برخي از گياهان را براي مصرف بيشتر در درمان دردها كشت داده اند.
بقراط حكيم بنيانگذار طب نهان قديم و شاگرد وي ارسطو و ديگران براي استفاده ا زگياهان در درمان بيماريها ارزش زيادي قائل بوده اند. يكي ا زشاگردان ارسطو به نام تئوفراست مكتب درمان با گياه را بنيانگذاري كرد پس از آن ديو سكوريد در قرن اول ميلادي مجموعه ا ي از 600 گياه دارويي را با ذكر خواص درماني هر يك را تهيه و به صورت كتابي در آورد كه اين كتاب بعدها سر آغاز بسياري از مطا لعات علمي در زمينه گياهان دارويي گرديد.
در قرن هشتم تا دهم ميلادي دانشمندان ايراني ابوعلي سينا، محمد زكرياي رازي، و ديگران به دانش درمان با گياه رونق زيادي دادند و گياهان بيشتري را در اين رابطه معرفي كردند.
و كتابهاي قانون وحاوي را به رشته تحرير در آوردند در قرن سيزدهم ابن بيطار مطالعت فراواني را د رمورد گياهان دارويي انجام داد و خصوصيات بيش از 1400 گونه را در كتابي كه از خود به جاي گذاشته ياد آور شد.
با توجه به مقدمات بالا چه گياهاني دارويي هستند؟ امروزه گياهاني كه به عنوان گياه دارويي شناخته مي شوند داراي صفات زير مي باشند:
1ـ د رپيكر اين گياهان موادي ساخته مي شوند و ذخيره مي شوندكه اين مواد داراي خواص متعددي هستند و ا زجمله مي توانند به عنوان مواد مؤثر براي مداواي برخي بيماريها مورد استفاده قرار گيرند.
2ـ اندام خاصي چون ريشه، ساقه، برگ ها و گل و……… حاوي مواد مؤثر باشند.
3ـ معمولاً از اندامهاي مورد نظر به صورت تازه استفاده نمي شود.
4ـ گياهان دارويي در مقايسه با ساير گياهان مورد عمل در كشاورزي كه به طور عام و روزمره مورد استفاه انسان اند در موارد معدود خاصي قابل استفاده اند.
2-1 كاربرد گياهان دارويي
1ـ گياهان دارويي: از مواد مؤثره به صورت مستقيم يا غير مستقيم اثر درماني دارند.
2ـ گياهان ادويه اي: از مواد موثره فعال موجود در اين دسته از گياهان در صنايع غذايي نوشابه سازي ، كنسرو سازي و……به منظور بهبود در طعم ،رنگ و مزه آنها استفاده مي شود
3ـ گياهان عطري : اندامهاي خاصي در اين گياهان غذايي حامل اسانس اند از راه تقطير با بخار آب از آن اندام استخراج مي شود .
گياهي مثل گياه نعناع در هر سه مورد استفاده مي شود از آنجايي كه برگ درخت گردو ، كاكل ذرت و پوست لوبيا حاوي مواد موثره مي باشد ما آنها را جزء گياهان دارويي محسوب نمي كنيم زيرا عمليات كاشت ،داشت و برداشت گياهان مذكور صرفاً به منظور استفاده از مواد موثره نمي باشد .
گياهان دارويي گر چه در داشتن مواد مؤثره با يكديگر مشترك هستند ولي بديهي است كه از خصوصيات گياه شناسي بلكه بيشتر شبيه گياهان زينتي بوده و انواع يك ساله، دو ساله، چند ساله، علفي، درختچه اي يا درختي شامل گونه هاي مثمر و غير مثمر در بين آنها ديده مي شود.
مسئله دارويي بودن گياهان هميشه امري در حال تغييرات است. به طوري كه گياهي كه تا ديروز به عنوان گياه غير دارويي شناخته مي شده ممكن است فردا به عنوان يك گياه مهم و ارزشمند معرفي گردد و به عكس گياهي كه تا امروز به عنوان گياه دارويي در بين عوام شهرت داشته و مورد استفاده قرار مي گرفته ممكن است در بررسي هاي علمي روز يك گياه فاقد ارزش دارويي شناخته شود .تا كنون تنها خصوصيات دارويي حدود سي هزار گونه از ششصد هزار گونه گياهي جهان شناخته شده است.
3-1 اهميت گياهان دارويي :
براي نشان دادن اهميت كشت و توليدات گياهان دارويي كافي است در باره چند جنبه مهم كشت و توليد اين گياهان چون : نوع گياهي كه كشت مي گردد ، ميزان توليد محصول زير كشت و اهميت اقتصادي آن ( اهميت صادراتي و نيازهاي صنايع دارويي به آن ) اثر عوامل اكولوژيكي ( و بطور كلي مكان مناسب كشت ) بر كيفيت و كميت مواد موثر مي باشد .
در حال حاضر موضوع توليد و مصرف گياهان دارويي در كشورهاي صنعتي و توسعه يافته در حال احياء است . محاسبه دقيق مقدار مصرف ساليانه گياهان دارويي در جهان مشكل است زيرا از گياهان دارويي به اشكال ناشناخته متفاوتي استفاده مي شود و اطلاعات محلي جامعي نيز در اين مورد وجود ندارد ولي به عنوان مثال مي توان گفت كه ميزان واردات گياهان دارويي ( كه شامل گياهان معطر نمي شود ) به چند كشور خريدار اين گياهان از 355 ميليون دلار در سال 1976 به 551 ميليون دلار در سال 1900 افزايش يافت كه اين خودگواه كوچكي از رويكرد روز افزون به گياهان مذكور است.
جدول شماره يك مناطق گياهان زير كشت دارويي در مجارستان بين سالهاي 1970 تا 1985
نام گياه منطقه زير كشت ( هكتار )
1975 1980 1985
ارگوت 2630 4400 2100
خشخاش 2400 4500 6250
نعناع 150 300 350
4-1 دلايل رويكرد به گياهان دارويي
استفاده روز افزون مردم از گياهان دارويي و همچنين تمايل شركتهاي توليد كننده مواد دارويي به داروهاي داراي منشأ گياهي را مي توان به دلايل زير دانست :
1-تهيه برخي از مواد موثر فعال كه در صنايع دارويي از اهميت بسيار بر خوردار هستند به طور مصنوعي امكان پذير نبوده و تنها به صورت طبيعي از گياهان مورد نظر قابل استخراج اند . اين دسته از مواد يا به طور كلي ساختمان شيميايي ناشناخته اي دارند و يا به دليل داشتن ساختمان شيميايي بسيار پيچيده تهيه آنها به صورت مصنوعي در صنايع دارو سازي مشكلو مستلزم هزينه بسيار گران است.
2-برخي از مواد طبيعي گياهي چون سولانين ها به صورت مستقيم قابل استفاده نسيتند يعني در صورت استفاده مستقيم فاقد ارزش دارويي مي باشند و پس از تأثير فرآيندهاي شيميايي از بو ، طعم و مزه مطلوب تري نيز برخوردارند .
3-مواد دارويي مصنوعي ( شيميايي ) به طور سريع اثر مي بخشند و داراي يك تأثير مشخص نيز مي باشند و داراي عوارض جانبي نا مطلوبي بر بدن انسان مي باشند در حالي كه مواد دارويي حاصله از گياهان با آنكه به تدريج تأثير مي بخشند ولي داراي اثراتن مفيد جانبي چندي مي باشند و از اين رو فوايد جامعي از نظر دوام سلامت بدن دارند .
4-مواد موثره گياهان به خصوص عطريات و اسانسها موارد استفاده متعدد در صنايع لوازم آرايشي ، صنايع مواد شيميايي خانگي دارند .
5-استفاده از مواد موثره گياهان دارويي در صنايع غذايي روز افزون مي باشد كه از قديم الايام معمول بوده ولي اكنون در صنايع نوپاي نوشابه سازي ،كنسرو سازي ، شيريني سازي جهت بهتر شدن طعم و رنگ و بوي محصولات در سطح دقيق تر و حساب شده تري استفاده مي گردد.
6-مواد مؤثره گياهان دارويي علاوه بر اين كه مزه و طعم خوبي دارند اشتها آور نيز هستند و سبب هضم مواد غذايي و سلامت كار دستگاه گوارش مي گردد.
2ـ ديدگاه هاي بيولوژيكي:
ميزان و كيفيت مواد شيميايي يك گياه در رويشگاهها و مناطق مختلف تغيير مي يابد و دليل اين نوسان فعاليت هاي متابوليكي گياه تحت تأثير عوامل مختلف محيطي مي باشد. يك مثال در اين مورد تغيير كمي و كيفي ماده لينا لول در اسانس ميوه گشنيز است.
در هر صورت تغييرات آني مواد شيميايي موجود در برخي گياهان تحت تأثير عوامل زيستي و غير زيستي(خاك، آب و هوا) امر مسلمي است شايد تأثير عوامل مذكور در دراز مدت نيز كارا بوده و سبب اشتياق گونه ها ي تازه گياهي از اجداد قبلي آنها باشد. مثلاً برخي گياهان تيره بادمجان در مناطق گرمسيري متابوليت به نام آسكوپولاين توليد مي كنند. ولي همان گياهان در مناطق غير گرمسيري متابوليت ديگري به نام هيوسيامين توليد مي نمايند.
