بخشی از مقاله
چکیده
تقاضا برای محصولات گیاهی دارویی در حال افزایش است و زیستگاه های طبیعی به دلیل بارش های نامناسب و ناکافی در مناطق مورد نظر و همچنین بهره برداری بی رویه از طبیعت نمی تواند پاسخگوی این نیاز باشد. این محصولات در صنایع دارویی و صنایع دیگر مانند مواد غذایی، لوازم آرایشی و صنایع رنگ، و همچنین در صنایع نساجی و فرش استفاده می شود. در استان زنجان از میان 1100 گونه گیاهی جمع جمع آوری شده، تعداد 210 گونه دارویی می باشد که از ده تیره مهم گیاهی هستند. بیشترین تعداد گونههای دارویی متعلق به تیره کاسنی با 27 گونه و پس از آن تیره نعناع با 22 گونه و تیره گلسرخ با 15 گونه در ردههای بعدی قرار دارند. علاوه بر منابع طبیعی، یکی دیگر از منابع تامین تأمین گیاهان دارویی استان، کشت می باشد که بر اساس آخرین آمارنامه رسمی - سال - 1394، 14/8 هکتارگل محمدی، 46 هکتار زعفران و 8 هکتار سایر گیاهان دارویی کشت گردیده است که در مقایسه با سایر استانها متأسفانه وضعیت خوبی نداشته است. در این مقاله سعی گردیده علاوه بر بررسی وضعیت موجود کشت، روند توسعه کشت گیاهان دارویی از چهار سال گذشته نیز مورد تحلیل قرار گیرد. مهمترین راه حل ها عبارتند از: تشکیل کارگروهی متشکل از دستگاه های زیربط، برگزاری دوره های آموزشی علمی و عملی توسط افراد متخصص، ارائه تسهیلات کم بهره به بهره برداران با تنفس یک ساله، تهیه برنامه مدون توسعه کشت و فرآوری، تغییر در قوانین بیمه محصولات کشاورزی، انجام تحقیقات بر روی کشت و سازگاری گیاهان دارویی، پیروی از استانداردهای تولید زراعی و جمع آوری بهینه گیاهان دارویی و هماهنگی بین بازار مصرف و تولیدکنندگان.
مقدمه
در دهههای اخیر، توجه زیادی برای احیای مجدد گیاهان دارویی و الحاق و استفاده آنها در سیستم طب مدرن شده است. این امر به دلایل متعددی نظیر آگاهی از عوارض سوء جانبی داروهای شیمیایی، هزینه کم این داروها، مقاومت برخی از پاتوژنها به داروهای شیمیایی و نیاز به داروهای جایگزین، عدم وجود دارو برای برخی از بیماریها، عدم امکان تولید مصنوعی بعضی ترکیبات مؤثرمؤثره در صنایع داروسازی، ارزش دارویی و تجاری آنها و همچنین اهمیت مواد مؤثرمؤثره گیاهان دارویی در صنایع غذایی، بهداشتی و آرایشی میباشد - امید بیگی، رضا. 1386، . - Calixto, J.B. 2000 روند رو به رشد تقاضای بازارهای جهانی، توجه بیشتر در زمینه شناسایی و حفظ گیاهان دارویی را اجتناب ناپذیر ساخته است. تاکنون فعالیتهای مختلفی در زمینه اصلاح و بهبود کیفیت گونههای گیاهی تولیدکننده متابولیتهای ثانویه صورت گرفته است. امروزه بسیاری از دولتها با افزایش تقاضای بازارهای جهانی، توجه بیشتری در زمینه کشت گیاهان دارویی مبذول داشتهاند. اما هنوز بعضی از این گیاهان مهم، به مقدار مورد نیاز کشت نمیشوند، بلکه تنها به صورت اتفاقی در یک مکان، مجتمع هستند. عدم شناخت کافی در مورد مجموعه این گیاهان و بهرهبرداریهای بی رویه و نامناسب، تعداد بسیاری از آنها را در معرض انقراض قرار داده است. کشور ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در منطقه بسیار مناسبی قرار دارد؛ به طوریکه حاوی یکی از بزرگترین منابع تنوع ژنتیکی گیاهی است و یکی از هشت مرکز مهم پیدایش گیاهان است که توسط واویلوف دانشمند روسی کشف و معرفی گردیده است. تنوع موجود در ایران ممکن است بیش از کل تنوع گیاهی قاره اروپا باشد. بنابراین شناسایی و حفظ منابع ژنتیکی ایران امری ضروری است. در این راستا مطالعه گونههای گیاهان بومی دارویی در سطوح مورفولوژیکی، فیتوشیمیایی، مولکولی و غیره برای شناسایی دقیق، مدیریت و اهلی کردن آنها ضروری است - پیرمرادی، م. . - 1390
شرایط اقلیمی استان زنجان
استان زنجان با مساحت حدود 23710 کیلومتر مربع، گستره ارتفاعی از 400 تا بیش از 3300 متر بالاتر از سطح دریا دارد که این خود یکی از علل تنوع پوشش گیاهی آن میباشد. استان زنجان در شمال غرب فلات ایران قرار گرفتهاست .به دلیل شرایط کوهستانی این ناحیه و تأثیرات جریانات جوی مرطوب شمال غربی و غربی آب و هوای استان را میتوان تبیین نمود، آب وهوای کوهستانی با زمستانی بسیار سرد و برفی .میزان بارندگی در بهار و زمستان نسبت به سایر فصول در این استان بیشتر است .پوشش گیاهی استان در مناطق مختلف متغیر است .تیپ غالب اقلیمی استان نیمه خشک فراسرد - - %52و سرد - - %18می باشد که حدود % 70 درصد سطح استان را می پوشاند .تیپ اقلیمی نیمه خشک فرا سرد دارای درجه حرارت متوسط ماهانه در سردترین ماه سال کمتر از -7 درجه سانتی گراد است.متوسط درجه حرارت در ماههای فروردین اردیبهشت- مهر -آبان مطلوب ومابین 8 الی 14 درجه سانتی گراد و در ماههای خرداد -تیر-مرداد-شهریور گرم و درماههای آذر-دی-بهمن و اسفندسردمیباشد. بر اساس آمارهای ارائه شده از ایستگاههای سینوپتیک زنجان تعداد روزهای یخبندان استان در حدود 100روز میباشدکه بیشترین فراوانی روزهای یخبندان در بهمن ماه 25روز و در دیماه 24 روز، در آذرماه 18 روز و در اسفند ماه 17 روز اتفاق افتاده است .درمجموع میتوان گفت که دراستان زنجان 6 ماه از سال یخبندان اتفاق می افتد. میزان بارندگی استان طی سالهای 1374 - 1378 ، 304 میلیمتر در سال بوده است که در این میان مرکز استان با246میلیمتردرسال وخدابنده با383میلیمتردرسال به ترتیب کمترین وبیشترین بارندگی دراستان راداشته اند - مرادی و همکاران، . - 1396
فلور طبیعی استان از دیدگاه ذخایر گیاهان دارویی
فلور غنی استان از دیرباز مورد توجه گیاهشناسان بوده و در مجموعههایی که درباره فلور ایران به چاپ رسیده حدود، 500 گونه از استان ذکر شده بود که با اجرای طرح جمعآوری و شناسایی گیاهان استان تعداد گونههای شناخته شده به بیش از 961 گونه رسیده است. نتایج طرح جمعآوری و شناسایی گیاهان دارویی استان زنجان مشخص کرده است که در استان، 211 گونه گیاه دارویی وجود دارد. بیشترین تعداد گونههای دارویی متعلق به تیره کاسنی با 27 گونه میباشد و پس از آن تیره نعناع با 22 گونه و تیره گلسرخ با 15 گونه در ردههای بعدی قرار دارند. همچنین نتایج این طرح نشان داد که تعداد 49 گونه گیاه دارویی در استان زنجان برای مردم قبلاً شناخته شده بود، در صورتیکه 163 گونه با توجه به منابع مختلف به عنوان گیاه دارویی جدید از این استان شناسایی و معرفی گردید. نام 10 تیرهای که بیشترین تعداد گونههای دارویی را در استان دارا میباشند در جدول1 آورده شده است. مناطق پراکنش 211 گونه دارویی استان به همراه نام فارسی، نام محلی و همچنین فرم رویشی قبلا توسط موسوی منتشر گردیده است - موسوی، احمد. . - 1383
از راهکارهای علمی و عملی برای حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از تخریب محیط زیست به واسطه برداشت بیرویه گیاهان دارویی این است که با انجام مطالعات و بررسیهای دقیق علمی و فنی، میتوان تعداد زیادی از گیاهانی را که استعدادهای ویژه برای کشت و توسعه در مناطق مختلف ایران برخوردارند، به سهولت انتخاب نمود. سپس گزینشی بر اساس شاخصههای اقتصادی به عمل آورد و نتیجه گرفت که کدامیک از این گیاهان توجیه قابل قبولتری از نظر توسعه زراعی و کشت انبوه در مناطق خاص خواهند داشت. پس از آن، با کاربرد روشهای قابل پذیرش و متناسب با هر منطقه، توسط اهالی آن مناطق، میتوان کشت و کار گیاهان دارویی مورد نظر را نهادینه ساخت. همچنین جهت کمتر شدن چالشهای غیر ضروری، لازم است با ترفندهای ظریف جامعه شناختی و رعایت شاخصههای فرهنگی، روح معاضدت و همکاری فیمابین اهالی مناطق، مراکز علمی و تحقیقاتی، کشت و صنعتها و ... را به موازات انجام تحقیقات و بررسیهای علمی تقویت کرد - عماد، م. .
