بخشی از مقاله
شناسایی گیاهان دارویی منطقه حفاظت شده کوه جوپار در استان کرمان
چکیده
منطقه حفاظت شده کوه جوپار با وسعت 83386 هکتار در جنوب شرقی ایران و در جنوب شهر کرمان واقع شده است. محدوده ارتفاعی منطقه بین 1800 تا 4135 متر بالاتر از سطح دریا متغیر است. میانگین بارندگی سالیانه 160/36 میلی متر و متوسط درجه حرارت سالانه 17 درجه سانتیگراد است. در این پژوهش به منظور شناسایی و معرفی گیاهان دارویی این منطقه، از اردیبهشت 1393 تا مرداد 1394 بازدیدهای دوره ای از منطقه به عمل آمد. در هر بازدید، گیاهان به صورت کامل جمع آوری و به وسیله روزنامه و تخته پرس خشک شدند و جهت نگهداری در هرباریوم آماده شدند. برای هر نمونه گیاه جمع آوری شده ویژ گی های رویشگاه شامل : نشانی محل جمع آوری، ار تفاع محل رویش از سطح دریا و سایر ویژگی های بوم شناختی محل جمع آوری یادداشت گردید. علاوه براین، برای اطمینان از صحت، تطابق نمونه های جمع آوری شده با فهرست گیاهان دارویی استخراج شده، شناسایی و نامگذاری آن ها با استفاده از منابع لازم انجام گرفت. در مجموع، 82 گونه گیاهی متعلق به 32 تیره و70 سرده تشخیص داده شد که از این بین بیشترین تعداد گونه های دارویی متعلق به خانواده های Lamiaceae با 11 گونه، Apiaceae با 9 گونه و Asteraceae با 8 گونه است. بزرگترین سرده های منطقه از لحاظ تعداد گونه عبارتند از: Ferula و Nepeta هر کدام با 3 گونه.
واژههای کلیدی: گیاهان دارویی، کوه جوپار، استان کرمان، جمع آوری، شناسایی
1
-1 مقدمه
ایران کشوری است پهناور با شرایط آب و هوایی گوناگون و دارای پوشش گیاهی بسیار چشمگیر که از تنوع گونه ای فراوانی برخوردار است. بسیاری از این گیاهان نیز به عنوان گیاه دارویی از زمان های دور تا به حال مورد استفاده قرار گرفته اند (مهدوی
میمند .(1389
گیاهان دارویی به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق می شود که در درمان یا پیشگیری از بروز بیماری مورد استفاده قرار می گیرند . در تعریف دیگر، گیاه دارویی گیاهیست که دارای مواد مؤثره مشخصی است و در درمان بیماری بکار می رود و نام آن گیاه در یکی از فارماکوپه های معتبر بین المللی Pharmacopoeia) از دو کلمه یونانی Pharmakon به معنی دارو و Poies به معنی ساختن، تشکیل شده است) ذکر شده باشد (دوازده امامی .(1382
گیاه دارویی سه جنبه کاربردی دارد : طبی، ادویه ای، عطری و برخی در آن واحد دو یا سه جنبه را دارند. ماده دارویی واقعی فقط طبی است، یعنی شفابخش است (امیدبیگی.(1384
حال با توجه به اینکه در شرایط کنونی مصرف گیاهان دارویی به میزان قابل توجهی افزایش یافته است و آمار ارائه شده از سوی کشورهای پیشرفته نیز مؤید این نکته است که درصد قابل توجهی از داروهای عرضه شده در این کشورها منشأ گیاهی دارند، پرورش و تولید گیاهان دارویی می تواند ضمن کمک به سلامت جامعه در پیشرفت اقتصادی نقش به سزایی داشته باشد (Govil
.and Singh, 2010)
بنابراین، استفاده روز افزون از گیاهان دارویی به طرق مختلف و بهره مندی استان کرمان از گونه های مختلف دارویی ، اهمیت بررسی این دسته از گیاهان را روشن می سازد.
از آنجایی که طبیعت نمی تواند همواره جوابگوی نیاز انسان به این منبع ارزشمند باشد ؛ لذا، بایستی برای کشت و پرورش این گیاهان روش های مناسبی مبتنی بر اصول علمی ارائه نمود. نخستین قدم در این راه شناسایی گونه های موجود درعرصه های طبیعی است. از طرف دیگر دستیابی به اطلاعات اولیه در مورد رویشگاه طبیعی گیاهان دارویی می تواند در انتخاب مکان مناسب از نظر اقلیم و نوع خاک برای بررسی سازگاری و عملکرد گیاهان دارویی در شرایط زراعی بسیار مؤثر باشد. البته با توجه به اینکه
2
گونه های دارویی حاوی مواد مؤثره ای هستند که در مکان های متفاوت مقادیر آنها تغییر می کند لذا، ممکن است آثار دارویی متفاوتی نیز نشان دهند. افراد محلی با توجه به تجربیات خود در طول زمان به برخی آثار دارویی گونه هایی که پیرامون محل زندگی آنها انتشار دارند، پی برده اند . این دستاوردهای تجربی نیز می تواند نقطه آغازی برای پژوهش های علمی باشد (مصطفی
نعمتی پیکانی .(1391
-2 مواد و روش ها
-1-2 مشخصات منطقه مورد مطالعه
منطقه حفاظت شده کوه جوپار طی مصوبه شماره 339 شورای عالی محیط زیست (کمیسیون زیر بنائی دولت ) مورخ 1389/9/22با وسعت 83386 هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. این منطقه در جنوب شرقی ایران و در استان کرمان واقع شده است و از جنوب به شهر کرمان و از شمال به شهرهای ماهان و جوپار، از غرب به روستای بهرامجرد و از جنوب غربی به راه آهن کرمان بم منتهی می شود. پست ترین نقطه منطقه با ارتفاع 1800 متر از سطح دریا و بلندترین نقطه، ارتفاعات سه شاخ با ارتفاع 4135 متر از سطح دریا می باشد. از قله های دیگر این رشته کوه می توان به قلل کیل جلال، برج سه شاخ، سه شاخ کوچک، تافک سفید، تخت سلیمان و کیش اشاره کرد.
با توجه به اطلاعات به دست آمده از ایستگاه هواشناسی ماهان، متوسط بارندگی سالانه 160/36 میلیمتر و بیشترین مقدار آن مربوط به فصل زمستان است و متوسط درجه حرارت سالانه هم 17 درجه سانتیگراد است. در این منطقه، 5 ماه خشک وجود دارد که از اوایل خرداد شروع شده و تا اواخر مهر ادامه می یابد.
-2-2 روش بررسی
در این پژوهش به منظور شناسایی و معرفی گیاهان دارویی این منطقه، از اردیبهشت 1393 تا مرداد 1394 بازدیدهای دوره ای از منطقه به عمل آمد. در هر بازدید، گیاهان به صورت کامل جمع آوری و به وسیله روزنامه و تخته پرس خشک شدند و جهت نگهداری در هرباریوم آماده شدند. برای هر نمونه گیاه جمع آوری شده ویژ گی های رویشگاه شامل : نشانی محل جمع آوری، ارتفاع محل رویش از سطح دریا و سایر ویژگی های بوم شناختی محل جمع آوری یادداشت گردید. علاوه براین، برای اطمینان از
3
صحت، تطابق نمونه های جمع آوری شده با فهرست گیاهان دارویی استخراج شده، شناسایی و نامگذاری آن ها با استفاده از منابع لازم انجام گرفت. نمونه های گیاهی جمع آوری شده را با فلورهای فلورا ایرانیکا )Rechinger, 1963-1998(، فلور رنگی ایران (قهرمان (1382-1363،رُستنیهای ایران (مبین (1374-1354، فلور ترکیه((Davis, 1965-1988 ، فلور شوروی سابق
)Komarov1934-1954) شناسایی شدند. برای تعیین نام فارسی گونه های گیاهی از کتاب فرهنگ فارسی نام های گیاهی (مظفریان (1377 استفاده شده است.
-3 نتایج
در مجموع ، تعداد 82 گونه دارویی متعلق به 70 جنس و 32 تیره در منطقه حفاظت شده کوه جوپار شناسایی گردید که فهرست اسامی علمی ، فارسی و موارد مصرفی آنها در جدول 1 آمده است. بر اساس این جدول، بیشترین تعداد گونه های دارویی متعلق به خانواده های Lamiaceae با 11 گونه، Apiaceae با 9 گونه و Asteraceae با 8 گونه است. بزرگترین سرده های منطقه از لحاظ تعداد گونه عبارتند از: Ferula و Nepeta هر کدام با 3 گونه.
جدول(1) مشخصات گیاهان دارویی جمع آوری شده
